استقلال ترجمه قرآن در تفسیر ابوالفتوح رازى (مقاله پژوهشی حوزه)

تفسیر ابوالفتوح رازى، افزون بر این که یکى از مهم‏ترین تفاسیر شیعى است، از نظر معارفى، مطالب بسیار مهمى در اصول و فروع معارف اسلام دارد، و مطالب کلامى ارزشمندى را در خود جا داده، یکى از ذخایر مهم زبان فارسى نیز هست. اما ارزش این کتاب در بخش‏هاى تفسیر و ترجمه تفاوت‏هایى دارد، برخى از ارزش‏هاى آن مخصوص ترجمه است. یعنى معادل هاى زیباى فارسى که در برابر واژه هاى عربى قرار گرفته است، گنجینه‏اى را پدید آورده است که ارزش فوق العاده‏اى دارد. زبان فارسى از این ترجمه و ترجمه‏هاى فارسى دیگر قرآن کریم سود فراوانى برده و مى‏تواند ببرد.
بهره‏هاى زبان و ادب فارسى از قرآن
قرآن با آمدن خود جهان بینى و تفکرى نو عرضه کرد، بسیارى از واژه‏ها بدون این که کنار گذاشته شوند، محتوایى جدید یافتند. هنگامى که فارسى زبان مسلمان مى‏گفت: اهریمن، این دیگر همان موجود قدرتمندى نبود که با اهورامزدا مى‏جنگد و در ایجاد شر و بدى درست به اندازه اهورا مزدا در ایجاد خوبى و خیر، قدرت دارد، بلکه از این کلمه شیطان را مى‏فهمید که بنده مطرودى است؛ در احاطه قدرت الهى، بدکار است و دشمن انسان، اما خالق یا خداى شر نیست، در ایجاد شر قدرت محدود دارد. (خداى) فارسى زبانان هم دیگر اهوراى مزداى درگیر در نبرد علیه اهریمن نبود که براى پیروزى بر اهریمن باید منتظر روز موعود باشد. یکى از راه هاى دگرگون شدن زبان همین است که واژگانى از آن زبان داراى معانى جدید شوند، و کم‏کم معانى گذشته آنها فراموش شوند... از مهم‏ترین بهره‏هاى زبان فارسى از قرآن کریم یکى این بود که قرآن به احیا، حفظ و گسترش زبان پارسى کمک شایانى کرد. از این راه بود که مسلمانان فارسى زبان براى فهم معانى قرآن نیاز به ترجمه و تفسیر قرآن داشتند. دانشمندان فارسى زبان بر اساس نیاز، به ترجمه و تفسیر قرآن همت گماشتند و از رهگذر این تلاش، آثار ارزشمندى به وجود آوردند، آثارى که گرد و غبار زمان چهره آن ها را کدر نکرده است. این حرکت هم بسیار زود آغاز شد. همان گونه به زودى اشاره خواهیم کرد، برخى از نویسندگان را نظر بر این است که نخستین ترجمه قرآن به زبان فارسى به دست سلمان فارسى، صحابى معروف حضرت رسول اکرم(ص) انجام شد. چنان مشهور است که قرآن کریم براى اولین بار، در زمان نوح سامانى (366 -350هق)، با استفتاء از علماى بزرگ زمان او، به فارسى ترجمه شده است. اگرچه اولین متن ترجمه فارسى قرآن که بطور کامل به دست ما رسیده، دست کم تا امروز، همان ترجمه است، ولى دلایل و شواهدى در دست است که این نمى‏تواند اولین ترجمه قرآن به زبان فارسى باشد. چرا که مسلمانان فارسى زبان پیش از آن ترجمه با قرآن آشنا شده بودند غالب مسلمان فارسى زبانى که با قرآن آشنایى داشتند، عربى نمى‏دانستند؛ اگرچه ترجمه شفاهى مى‏توانست مشکل نا آشنایى مسلمانان به زبان قرآن را برطرف کند، اما این کافى نبود، بویژه که نوشتن و کتاب، پیش از آن نیز هم در ایران آن روز،به ویژه در شرق ایران، خراسان و ماوراء النهر، کم و بیش مرسوم بوده است، و مسلمانان فارسى زبان نمى‏توانسته‏اند بى‏توجه باشند. مصححان فاضل تاج التراجم در دیباچه خویش در این زمینه نوشته‏اند: "هر چند در پیشگفتار ترجمه تفسیر طبرى آمده است که متن عربى تفسیر طبرى - جامع البیان عن تأویل القرآن - به تقاضاى ابو صالح منصور فرزند نوح سامانى (366 - 350 هق( و به اجازت فتواى دانشمندان بخارا و سمرقند و بلخ فرغانه، و به استناد کریمه "و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه لیبین لهم" (1)، فارسى شده.(2) و از این سخن استنباط گردیده که "نخستین نگاشته در تاریخ نگاشته‏هاى فارسى درباره قرآن، ترجمه تفسیر عربى طبرى است"(3) و لیکن برداشت مذکور از سخنان مترجمان تفسیر طبرى قرین صواب نیست؛ زیرا فارسى زبانان مسلمان پیش از سده سوم به ترجمه قرآن کریم نیازمند بوده‏اند، و همین نکته محقق مى‏دارد که ترجمه فارسى قرآن سالها پیش از ترجمه تفسیر طبرى صورت پذیرفته است. اشاره‏هایى نیز در نگارشهاى و آثار پیشینیان آمده است که نظر مذکور را تأیید مى‏کند. چنان که آورده‏اند که موسى بن سیار اسوارى (م 255 هق) قرآن را به فارسى تفسیر مى‏کرد.(4) و شمس الائمه سرخسى (م 490 هق) نوشته است که سلمان پارسى بر اثر تقاضاى برخى از ایرانیان مسلمان فاتحة الکتاب را براى آنان به فارسى ترجمه کرد، و آنان آن را در نماز مى‏خواندند تا زبانشان به عربى روان شد.(5) عماد الدین اسفراینى مشهور به شهفور در دیباچه خود بر تاج التراجم، نخستین ترجمه فارسى را به دست سلمان و به اذن رسول (ص) مى‏داند.(6) تفسیر کردن قرآن به فارسى، توسط موسى بن سیار در میانه سده سوم هجرى، مؤید این نکته است که فارسى زبانان در نخستین دهه‏هاى عصر اسلامى به ترجمه فارسى قرآن احتیاج داشته، و بدون تردید به تراجمى لغوى و تحت اللفظى و یا ترجمه‏هاى شفاهى قرآن اهتمام داشته‏اند." (7)
دلایل شهرت و تأثیر گذارى ترجمه تفسیر طبرى
اگر چه متنى که به عنوان ترجمه تفسیر طبرى در دست است، دیگر همان تفسیر طبرى نیست، اگر استفاده‏اى هم از آن شده باشد، استفاده‏اى آزاد است، شاید بتوان گفت اقتباس و گزیده‏اى از تفسیر مذکور باشد. این ترجمه به دو دلیل مى‏تواند در زمان خود نیز شهرت فراوانى به دست آورده باشد: نخست این که به فتواى علماى طراز اول بر جواز ترجمه متکى بوده، که سبب شهرت و اعتبار آن مى‏شده است. دوم: این که این کار به در خواست حکومت انجام شده بود، که پشتوانه استنساخ فراوان و انتشار گسترده آن بود. به همین دلیل، این سبک ترجمه، یعنى ترجمه تحت اللفظى، به عنوان سبک این ترجمه ، به عنوان ترجمه معیار، بر ترجمه‏هاى پس از خود اثر گذاشت، و شاید اگر این ترجمه تحت اللفظى نبود، ترجمه‏هاى پس از آن نیز تحت اللفظى از کار در نمى‏آمدند. تحت اللفظى بودن ترجمه مورد نظر ما نیز مستقیم یا غیر مستقیم از این سرچشمه آب مى‏خورد. ترجمه دوم، تاج التراجم، یا تفسیر اسفراینى است، که تلاش کرده دقت و صحت ترجمه در خور کارى قرآنى باشد، و چندان پا بند ترجمه تحت اللفظ هم نمانده است (8) در قرن‏هاى بعد، به دلیل ظرافت بسیار ترجمه قرآن از یک سو و نبودن ابزارهاى گسترده نشر از طرف دیگر، در هر گوشه‏اى از حوزه زبان فارسى، ترجمه یا ترجمه‏هایى از قرآن کریم انجام مى‏پذیرفت. این ترجمه‏ها که بیشتر به دست دانشمندترین‏هاى هر زمان نگارش مى‏یافت. و تعدادشان کم هم نیست، نشان رویکرد گسترده‏اى است که مردم و دانشمندان پارسى زبان از سده‏هاى اول نفوذ اسلام در حوزه زبان فارسى، به قرآن و فهم و تفهیم آن داشته‏اند. یکى از قرآن پژوهان معاصر مى‏نویسد: "ترجمه‏هاى پیراسته و معانى باریک قرآنى، اینک در دل تفسیر و ترجمه‏هاى مستقل بى‏شمار پارسى، یادگار اعصار و قرون متمادى تا همین امروز پیش روى من و شماست و نگاه کلى به همگى و یا دست‏کم به امهات آنها نشان مى‏دهد که این بزرگان چگونه با ایمان بى‏شائبه توانسته‏اند به مدد زبان استوار و دلپذیر خویش، راه رسیدن به معانى باریک قرآن را براى توده‏هاى مسلمان ایرانى هموار کنند و دریغا که قدر این ترجمه‏هاى بدیع و گوناگون - که تنها در کتابخانه آستان قدس رضوى مشهد شمار آن از پانصد متجاوز است - مجهول مانده است." وجود پانصد ترجمه فارسى قرآن تنها در یک کتابخانه مى‏تواند نشانگر صدها ترجمه دیگر باشد که در سایر کتابخانه‏ها موجود است و یا در گذشت زمان ، ناپدید شده است. فرهنگنامه قرآنى که در آن از حدود 140 عدد از این ترجمه‏ها استفاده شده است، خود منبع بزرگ زبانى، با مفردات و ترکیبات فراوان است که مى‏تواند براى پژوهشگران در زمینه‏هاى لغت، دستور زبان و زبان‏شناسى بسیار مهم باشد. در این ترجمه‏ها با واژگان بسیارى رو به رو مى‏شویم که به برکت به کار رفتن در ترجمه عالى ترین پیام الهى براى بشر، از خطر گم شدن و مردن جسته‏اند. علاوه بر این، معنى دقیق و جایگاه دستورى صحیح بسیارى از واژه‏ها و ترکیب‏ها را هم از همین راه به دست مى‏آوریم. گذشته از مفردات، در این ترجمه‏ها و جود ترکیبات اصیل پارسى که در برابر واژه‏هاى قرآنى قرار گرفته و معنى و حد و مرز آن کاملاً مشخص مى‏باشد، نیز مغتنم است تا آن جا که صفحاتى از ترجمه را مطالعه مى‏کنیم بدون این که حتى به یک واژه عربى برخورد کنیم. بدیهى است این گونه ترکیبات و مفردات مى‏تواند فرهنگ نویسان و پارسى دوستان را به کار آید و مترجمین را بلاغت افزاید. بى‏گمان چنین گنجینه‏هایى مى‏تواند سرمایه‏اى مستند براى تدوین تاریخ زبان فارسى باشد. که حتى رد پاى لهجه‏هاى محلى برخى از مناطق را مى‏توان در آن یافت. در دیباچه ترجمه قرآن رى، با استفاده از همین نزدیکى متن و ترجمه، استنباطهاى مهمى صورت گرفته که در خور درنگ و استفاده است. برخى از عناوین آن دیباچه چنین است: الف رسم الخط. برخى نکات دستورى: پیشوندها، استعمال افعال نیشابورى، گونه‏اى از فعل دوم شخص جمع، استعمال اول شخص جمع به جاى اول شخص مفرد، استعمال اول شخص مفرد به جاى اول شخص جمع، استعمال سوم شخص مفرد به جاى سوم شخص جمع، نشانه مفعولى، جاى ضمیر متصل، نشانه‏هاى استفهام. توجه به این عناوین خود مى‏رساند که مطالعه و پژوهش در چنین متن‏هایى تا چه اندازه و در چه زمینه‏هایى ثمر بخش است. یکى از عناوین، همان طور که در بالا نقل شد، " گونه‏اى از دوم شخص جمع است" ، که اگر نزدیکى متن و ترجمه نباشد، تشخیص چنین فعلى دشوار است و شاید اثبات آن بى‏دلیل بماند. چنان که در بیان مشخصات یکى از این ترجمه‏هاى فارسى آمده است: یکى از مشخصات عمده این ترجمه استعمال فعل دوم شخص جمع است به گونه‏اى که در ظاهر با دوم شخص مفرد یکى مى‏نماید، در حالى که قراین نشان مى‏دهد که با آن متفاوت است؛ مثلاً در ترجمه آیه 195 سوره بقره در این قرآن، چنین آمده است: ×و نفقه کنید اندر سبیل خداى و فرومگیرى دستتان از صدقه که هلاک شوید. نیکویى کنى، به درستى که خداى دوست دارد نیکوکاران را.× چنان که از همین مثال برمى‏آید، چنین نیست که تمام صیغه‏هاى دوم شخص جمع به صورت موصوف به کار رفته باشد. با برآورد مختصرى که از چندین صفحه این ترجمه به عمل آوردم، این نتیجه به دست آمد که اندکى بیش از نیمى از صیغه‏هاى دوم شخص جمع به صورت موصوف و باقى به صورت معمول به کار رفته است. استعمال این ساخت فعل در نسخه‏هاى خطى کهن تفسیر ابوالفتوح رازى، بویژه نسخه مورخ 556و 848 و 849 آستان قدس رضوى یک دست‏تر است و این رقم به 98 در صد بالغ مى‏شود. مواردى که به صورت معمول آمده، غالباً نادر و بعضاً هم خطاى کاتب به شمار مى‏آید. یکى دیگر از نویسندگان در این زمینه مى‏نویسد: اهمیت تفسیرهاى قدیم دیگر، مانند تفسیرى بى نام که به تفسیر پاک شهرت یافته است و از اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم هجرى (اوایل قرن یازدهم میلادى) است، و تفسیر سورآبادى (از ابوبکر عتیق بن محمد هروى سورآبادى( که هم از قرن پنجم هجرى است، یا تاج التراجم )تفسیر اسفراینى( از امام عماد الدین ابوالمظفر شاهپور (471ه -1078 م( و امثال آنها در این است که به قصد ایراد معادل براى لغات و ترکیبات قرآن ، معمولاً مفردات و ترکیباتى را از زبان فارسى ذکر کرده‏اند که بعدها فراموش شده و از میان رفته اند. و جز از راه داشتن معادل عربى، درک معنى آنها مى‏توانست دشوار یا مورد تردید و تأمل باشد. با توجه به همین نکته‏ها نقش ترجمه‏ها و تفسیرهاى قرآن در حفظ و گسترش زبان فارسى و حفظ لغات و ترکیبات بسیار براى امروز، با روشن ساختن معانى آنها روشن مى‏شود.
انواع ترجمه
در ترجمه یکى از چهار روش ممکن است انتخاب شود: 1. ترجمه تحت اللفظ یا واژه به واژه. در این نوع ترجمه واحد ترجمه واژه و کلمه است. و به اضطرار ساختار جمله در زبان مقصد، زبانى که مترجم مطلب را به آن ترجمه مى‏کند، تحت تأثیر ساختار جمله متن و زبان مبدأ، یعنى زبان متن قرار مى‏گیرد، و این کار سبب بد شکلى ساختار ترجمه مى‏شود، و خواننده به دشوارى معناى متن را در مى‏یابد و در مواردى این نوع ترجمه نه تنها راهى به سوى معناى واقعى نمى‏گشاید، بلکه سبب بد فهمى نیز مى‏شود. حسن این نوع ترجمه این است که در موارد حساس، چیزى از کلمات متن کم و زیاد نمى‏شود. شاید به همین دلیل کتاب‏هاى مهم مذهبى بخصوص متون مقدس، به این روش ترجمه مى‏شده است. در ترجمه قرآن کریم این روش تا همین اواخر، رسمى‏ترین نوع ترجمه بوده است. که ترجمه هر کلمه در زیر آن قرار مى‏گیرد. 2. نوع دوم ترجمه اگرچه قصد مترجم در آن، ترجمه تحت اللفظى نیست، اما واحد ترجمه باز هم واژه‏هاست، در این نوع ترجمه اگرچه کم و بیش، جمله بندى در ترجمه، از جمله بندى متن اصلى آزاد است و جمله بندى به اقتضاى زبان مبدأ صورت مى‏پذیرد، اما در عین حال این نوع ترجمه نیز در ساختار معناى جمله خودش را نشان مى‏دهد، و در مواردى، ترجمه سبب بد فهمى متن مى‏شود، زیرا گاه واژه‏اى را در ترجمه قرار مى‏دهد که در زبان مقصد، معادل لغت اصلى در زبان نیست، و همین امر سبب اشتباه در معناى ترجمه خواهد شد. افزون بر این که طبق نظر برخى از زبان شناسان، در زبان‏هاى متفاوت، لغات کاملاً معادل وجود ندارد. حتى کلمه مادر در انگلیسى، با واژه‏اى که در فرانسه به مادر اطلاق مى‏شود، داراى بار عاطفى متفاوت است و موارد کار برد یکسانى ندارد. دست کم، اگر این نظریه را به طور کلى هم نپذیریم، شکى نیست که برخى از واژه‏ها و اصطلاحات در زبانى هستند و در زبان دیگر معادل ندارند، زیرا معناى مورد نظر، یا شیئى که به آن نامیده مى‏شود، در زبان دیگر وجود ندارد. مانند برخى از انواع لباس‏ها. که در مناطقى معمول است، اما در مناطق دیگر اساساً معمول نیست تا بتواند ترجمه شود. مثال دیگر کلمه مطار است. عرب به فرودگاه مى‏گویند مطار؛ یعنى پروازگاه، در حالى که در ایران فرودگاه گفته مى‏شود، که عکس آن است. اگر واحد ترجمه واژه باشد، این موارد نیز غلط ترجمه خواهند شد. 3. ترجمه جمله به جمله. ترجمه در این روش، با دو روش پیشین فرق مى‏کند؛ واحد ترجمه در این روش جمله است و نه واژه. در این روش مترجم تلاش مى‏کند هر جمله را به جمله معادل یا تقریباً معادل ترجمه کند. حتى اگر واژه‏اى به ضرورت حذف یا اضافه شود. این ترجمه حسن اساسى که دارد این است که نزدیک ترین معناى مورد نظر نویسنده در متن، به خواننده منتقل مى‏شود. تأثیر متن به زبان مقصد نزدیک است به تأثیر متن به زبان مبدأ. "در رفت" به فرّ ترجمه خواهد شد نه به "ذهب الباب". 4. ترجمه آزاد. در این روش، مترجم به خود آزادى مى‏دهد، حتى جمله را نیز معیار ترجمه قرار نمى‏دهد، بلکه در هر پاراگراف، محتواى پاراگراف را، آن گونه که فکر مى‏کند درست یا بهتر است منعکس مى‏کند. در این نوع ترجمه که در واقع باز سازى مطالب متن اصلى به زبان دیگر است، امانت رعایت نمى‏شود، و امکان این که ترجمه واقعاً همان تأثیر متن را داشته باشد بسیار کم است، بخصوص دقت نظرهاى مؤلف زبان اصلى ممکن است در کمترین حد خویش در این ترجمه حفظ شود. بهترین نوع ترجمه همان روش سوم است که مبناى ترجمه جمله باشد نه واژه و نه پاراگراف.
ترجمه تفسیر ابوالفتوح
اولین مطلب در باره این ترجمه(9) این است که این ترجمه تحت اللفظى است: مقصود از ترجمه تحت اللفظى این است که در متن قرآن، یا هر کتاب دیگر، در سطرهایى منظم نوشته مى‏شود، و ترجمه، به صورت حروف ریز ترى، زیر سطرهاى اصل متن آورده مى‏شود، و چون غالباً این نوع ترجمه در کمک به متن فهم تهیه مى‏شده است و نه به جاى متن و براى خواندن مستقل، ترجمه هر کلمه نیز در زیر خود همان کلمه آورده مى‏شده است. در نمونه‏هایى که پس از این خواهد آمد، این حقیقت آشکار خواهد. در اینجا توجه شما را به دو نمونه جلب مى‏کنم: به این دو آیه از سوره نساء توجه کنید: "فَکَیْفَ اِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَهٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ ثُمَّ جَآؤُوکَ یَحْلِفُونَ بِاللّهِ اِنْ أَرَدْنَا اِلاَّ اِحْسَانًا وَتَوْفِیقًا". پس چگونه بود چون برسد به ایشان مصیبتى به آنچه در پیش افکند دست هایشان، پس آیند به تو، سوگند مى‏خورند به خداى، که ما نخواستیم مگر نیکویى و توفیق. "أُولَئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللّهُ مَا فِى قُلُوبِهِمْ فأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُل لَّهُمْ فِى أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغًا". ایشان آنانند که داند خداى آنچه در دل ایشان است، بگرد از ایشان و پند ده ایشان را و بگو ایشان را در نفسهاى ایشان سخنى رسیده. (نساء62 و 63) در این ترجمه و تمام ترجمه‏هایى که به صورت تحت اللفظ انجام پذیرفته باشند، ورود برخى از نارسایى ها طبیعى است، اما این از ارزش کار به این بزرگى چیزى نمى‏کاهد. نشان دادن نارسایى هاى یک ترجمه قدیمى فقط در هنگامى موجه است که براى کار یک ترجمه معاصر و براى پرهیز از آن لغزشگاه ها باشد، و گرنه سود چندانى بر آن مترتب نخواهد بود. اما چند مطلب دیگر هست که در بررسى این ترجمه مى‏تواند بسیار مفید باشد، که برخى از آن کارها را مى‏توان به اندازه این مجال اندک عرضه کرد. یکى از کارها، بررسى زبان، دستور، واژگان متن و ترجمه، و بررسى معادل هاى فارسى واژه‏هاى قرآنى و دینى در این ترجمه و تفسیر است. کار دیگر، بررسى صحت انتساب این ترجمه به تفسیر و به ابوالفتوح. کار دیگر تأثیر پذیرى این ترجمه از ترجمه‏هاى دیگر است. البته براى بررسى تاریخ ترجمه‏هاى فارسى ، بخصوص ترجمه‏هاى قرآنى نیز این ترجمه یکى از ترجمه‏هاى محورى خواهد بود. درباره زبان ترجمه و تفسیر و ویژگى‏هاى دستورى، صرفى و سبکى ترجمه و تفسیر ابوالفتوح کارهایى انجام شده است، اما جاى کارهاى بسیار جدى‏تر نیز خالى است، بویژه پس از این چاپ، که برنسخ بسیار و کهن متکى است، و اصالت بیشترى دارد، بسیارى از کارهاى جدى در این زمینه بر اساس چاپ هاى قدیمى است، که امکانات تصحیح جدید و اعتبار این چاپ را ندارند. اما این کار فرصت بسیار و حوصله و مجال گسترده ترى مى‏خواهد . چنان که گذشت روش ترجمه این تفسیر، به روش ترجمه تحت اللفظى است، براى این مطلب نیاز به هیچ نمونه‏اى نیست، اما همین‏جا یاد آور مى‏شوم که ترجمه تفسیر طبرى نیز که حاوى ترجمه‏اى از قرآن است، و احتمالاً اولین ترجمه کامل به زبان فارسى به روش تحت اللفظى است، و از آنجا که هر دو به حوزه خراسان مربوط مى‏شود، زبان فارسى هر دو خراسانى است، اگر چه در ترجمه ابوالفتوح کم و بیش رد پاى لهجه رى نیز خودش را نشان مى‏دهد. در مورد انتساب این ترجمه اگرچه جاى تردید هست، مثلاً این ترجمه زیر آیات و با قلم دیگر افزوده شده است، احتمال این که ناسخ یا دانشمندى دیگر با مراجعه به متن تفسیر و ترجمه‏هاى دیگر، این ترجمه را افزوده باشد، بعید نیست، بویژه که در مواردى، ترجمه، با ترجمه آیه در متن تفسیر همخوانى ندارد. اما چیزى که این احتمال را تضعیف مى‏کند این است که اگر کسى چنان زحمت سترگى را متحمل مى‏شد، مى‏توانست آن را به نام خود بنویسد و به گونه مستقل، عرضه کند. از سویى ترجمه مذکور، بسیار قوى و دقیق است، و تفاوت هاى اساسى با ترجمه هاى موجود در آن زمان دارد، که نشان مى‏دهد کار دانشمندى بزرگ، مانند خود ابوالفتوح است و نه از ناسخان، که معمولاً تصرفات نا معقولى هم داشته‏اند. تفاوت ترجمه و متن هم غالباً زبانى است تا محتوایى، و توجیه آن هم این است که در هنگام شروع به تفسیر آیات، نویسنده احساس آزادى بیشترى مى‏کرده است. پس احتمال این که ترجمه به قلم خود ابوالفتح باشد قوى تر است.
تأثیرپذیرى روض‏الجنان از ترجمه تفسیر طبرى
برخى از محققان چنان وانمود کرده‏اند که گویى ترجمه تفسیر ابوالفتوح رازى کاملاً تحت تأثیر متنى است که به عنوان ترجمه تفسیر طبرى مشهور است، اما آیا واقعاً در ترجمه قرآن، این تفسیر تحت تأثیر ترجمه تفسیر طبرى بوده است یا نه؟ اگر تحت تأثیر بوده چقدر و در چه چیزى، و اگر نبوده، چگونه قابل اثبات است؟ نگارنده، این تأثیر را چندان محسوس نمى‏داند. هر چند برخى از محققان ترجمه ابوالفتوح را تحت تأثیر شدید ترجمه تفسیر طبرى دانسته‏اند و براى این ادعا نمونه‏هایى هم نشان داده‏اند، اما واقعیت این است که نمونه‏هاى نشان داده شده این مطلب را ثابت نمى‏کنند. البته تشابه زبانى، و تشابه روش ترجمه در هر دو، که هر دو ترجمه تحت اللفظى است، در برخى از موارد، که زیر هر کلمه عربى یک کلمه فارسى قرار مى‏گیرد، توارد پیش مى‏آید، یافتن این موارد، شاید چندان دشوار نباشد، علت آن نیز همین مسئله است که بسیار روشن است، در غالب مواردى که استاد ناصح در مقاله خویش آورده است این مسئله خودش را نشان مى‏دهد، که غالباً این موارد به قسمتى از یک آیه، یا آیات مربوط مى‏شود. اما انصاف این است که بگوییم در هنگام نوشتن ترجمه، ترجمه تفسیر طبرى جلو چشم مترجم ما نبوده است، علت آن این است که تفاوت محتوایى، زبانى و دستورى در هر دو ترجمه بسیار جدى‏تر و فراوان تر از آن است که این ترجمه را شبیه ترجمه طبرى کند. فراوانى حذف "را"ى مفعولى، آوردن برخى از پیشوندها و تعبیرات قدیمى خراسانى در ترجمه طبرى و نیامدن آنها در ترجمه ابوالفتوح، و تفاوت هاى جدى محتوایى در ترجمه، که معناى آیات را در مواردى بسیار متفاوت عرضه مى‏کنند، مؤید بسیار قوى براى ادعاى ما است. برخى از مجلدات تفسیر ابوالفتوح تاریخ کتابت بسیار قدیمى و نزدیک به عصر مؤلف یا زمان حیات مؤلف دارند، مانند جلدهاى 17 16 ونیز جلد 20. اگر همین جلدها را که اعتبار بیشترى دارند، با ترجمه طبرى مقایسه کنیم، متوجه خواهیم شد که تفاوت خیلى بیشتر از تواردهاى اندکى است که در اثر ترجمه تحت اللفظى اتفاق افتاده است. براى این کار یک سوره متوسط را از جلد 16 انتخاب کرده ایم. که تاریخ کتابت آن بسیار قدیمى و نزدیک ترین نسخه به زمان حیات مؤلف است.
مقایسه ترجمه‏هاى ابوالفتوح و طبرى
در یک مقایسه بین ترجمه مستقل قرآن کریم در تفسیر ابو الفتوح و ترجمه قرآن کریم در ترجمه تفسیر طبرى، متوجه مى‏شویم که چند شباهت بین این دو تفسیر وجود دارد: یک، هر دو ترجمه تحت اللفظى است. دو: هر دو توسط دانشمندانى از خراسان ترجمه شده است. در هردو، در بیش از 95% از موارد، ترجمه یک کلمه به یک کلمه است و از آمیختن تفسیر و ترجمه پرهیز شده. اما تفاوت ها نیز آشکار است، از جمله: یک: قدیمى‏تر بودن زبان ترجمه طبرى، و جدیدتر بودن زبان ترجمه ابوالفتوح، این قدمت و نو بودن را پیشوندها و پسوندهاى قدیمى زبان خراسانى، و دستور تاریخى زبان فارسى خراسانى نشان مى‏دهد. تفاوت دیگر راه یافتن برخى عناصر زبانى در لهجه منطقه زبانى خاص ابوالفتوح در ترجمه و تفسیر اوست ، که ظاهراً از لهجه رى در زمان ابوالفتوح است، از جمله شکل خاصى از دوم شخص جمع، که استادان مصصح در باره آن به تفصیل سخن گفته‏اند. دو: تفاوت محتوایى در هر دو ترجمه، که در موارد بسیارى خودش را نشان مى‏دهد، این تفاوت فقط در موارد فقهى و کلامى خلاصه نمى‏شود، موارد دیگرى را هم شامل مى‏شود، که مواردى از این اختلاف در همین سوره سباء نیز وجود دارد. سه: در دستور زبان، که تفاوت تاریخى این دو زبان خودش را به خوبى در نمونه‏هاى ارایه شده نشان مى‏دهد. هم در دستور زبان و هم در مفردات، مانند پسوندها و پیشوندها. در مقایسه زیر، ترجمه سوره مبارکه سبا را از هر دو ترجمه آورده‏ایم، تا نشان دهیم که حتى شاید در یک آیه نیز، ترجمه کامل آیه در هر دو ترجمه یکسان نباشد، تفاوت هاى محتوایى و زبانى را در چند آیه اول نشان داده‏ایم، و مقایسه ترجمه باقى آیات را بر عهده خود خوانندگان، واگذار کرده‏ایم. در این مقایسه معلوم خواهد شد که ترجمه تفسیر ابوالفتوح تفاوت هاى بسیار جدى زبانى، دستورى، و محتوایى با ترجمه طبرى دارد که احتمال تحت تأثیر آن بودن را به شدت کاهش مى‏دهد، بلکه عکس آن را نیز ثابت مى‏کند. استاد بزرگوارم جناب دکتر ناصح در مقاله خویش نمونه‏هایى را آورده‏اند و در قسمتى از مقاله‏اى که به تطبیق این دو ترجمه پرداخته‏اند، اظهار فرموده‏اند که ترجمه تفسیر ابوالفتوح تحت تأثیر طبرى است، قسمتى از سخن ایشان را نقل مى‏کنیم: "مبناى کار بنده در این مورد، تطبیق و مقایسه آن بخش از ترجمه تفسیر روض الجنان و روح الجنان است که به عنوان مجلدات 16 و 17 به وسیله همکار عالم و دانشمندم دکتر یاحقى و بنده ناچیز تصحیح شده است. در تصحیح این دو جلد از مجلدات بیست‏گانه تفسیر ابوالفتوح - که به دلیل کهنگى نسخه، نخستین مجلداتى بود که مقدم بر دیگر مجلدات تصحیح و چاپ شد - اساس کار نسخه‏اى بوده است نفیس و کهن از تفسیر یاد شده که از 49 سوره احزاب (34) آغاز مى‏شود و تا آخر سوره فتح (48) ادامه دارد. این نسخه به شماره 1336 در کتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است. و در تاریخ ربیع الاول 556 ق به دست کاتبى آگاه و امین به نام حیدر بن محمد بن اسماعیل بن سلیمان ابراهیم اردلانى نیشابورى کتابت شده و از جهت اتقان، اعتبار و اصالت، کهن‏ترین بخش از مجموعه نسخه‏هاى تفسیر ابوالفتوح است که تا کنون شناخته شده است.... اما آنچه در این حال و مقام اهمیت دارد، ذکر چگونگى ذکر چگونى ترجمه آیات قرآنى این تفسیر است و بیان استحکام و درستى و اعتبار و استوارى و شیوایى مطالب و قوت و احاطه مترجم در نقل معادلهاى تازى به زبان فارسى، و مقایسه ترجمه آیات این بخش از قرآن کریم با ترجمه پر ارج طبرى. توضیح مطلب این که این قسمت از تفسیر ابوالفتوح با هیچ‏کدام از نسخه بدل‏ها - که مربوط به نسخ دیگر تفسیر ابوالفتوح است در قرون بعدى - چندان هماهنگى و همخوانى ندارد. تا آنجا که در تصحیح این دو مجلد مصححان کمتر مجال آن را داشته‏اند که از نسخه بدل‏ها چیزى که مفید فائده‏اى باشد بیاورند؛ و یا مثلاً به موردى از نسخه بدل‏ها برخورند که متن اساس کارشان را مورد تأمل قرار دهد و احیاناً انتخاب ایشان را در ترجیح کلمه‏اى بر کلمه دیگر - سواى آنچه در نسخه اساس آمده است - دگرگون سازد، و عجب این که همین قسمت از تفسیر ابوالفتوح، از جهاتى با ترجمه تفسیر طبرى کاملاً قابل انطباق و مقایسه و سنجش است. بیان این نکته مى‏نمایاند که مترجمى دانشمند و فقیه فارسى دان و آگاه به زبان تازى و فارسى چون ابوالفتوح رازى، توانسته است با ذوق سلیم و قوت طبع و احاطه کلام، به همان شیوه و اسلوب و انسجامى قرآن مجید را به پارسى بر گردانده که جمعى از علماى ماوراء النهر به ترجمه تفسیر طبرى توفیق یافته‏اند. سنجش ترجمه آیات قرآنى در این دو اثر مهم، نه تنها از جهت مقایسه اسلوب ترجمه حائز اهمیت است، بلکه از حیث انتخاب نوع کلمات و حروف نیز کمال اهمیت را داراست. در این جنبه خاص از ترجمه است که دو نکته دیگر مطرح است: یکى ملاحظه تحفظ و امانتدارى مترجم در نقل مطلب، و دیگر ملاحظه روح و طبیعت دو زبان، یعنى آنچه مایه اصلى انتقال معنى است از زبان به زبان دیگر. در مقایسه بین این دو ترجمه نکاتى دیگر مطرح است به این شرح: 1 - در ترجمه آیات تفسیر ابوالفتوح و مقایسه آن با ترجمه تفسیر طبرى، به این نکته واقف مى‏شویم که در هر دو متن حد و مرز کلمات و ترکیبات معین و مشخص است؛ بدین معنى که در هر دو اثر مرز کلمات و ترکیبات و حروف و ضمایر کاملاً مراعات شده؛ و مترجمان کمتر به توضیح لغوى و تفسیر مطلب و اشاراتى که در هر آیه مطرح است پرداخته‏اند. به عبارت دیگر ترجمه کلمه به کلمه در هر دو مصداق پیدا مى‏کند (استاد در این جا نمونه‏هایى را ذکر مى‏کند). 2 - در هر دو ترجمه مشابهت‏هایى از لحاظ انتخاب الفاظ دیده مى‏شود که دال بر وحدت ترجمه و یکدستى بیان و اتخاذ شیوه و اسلوب واحد است. نمونه‏هاى زیر مبیّن این معنى است: فاطر (ملائکه) آیه 14 اگر خواهد ببرد شما را و بیارد خلقى نو. طبرى 1490/6 اگر خواهد ببرد شما را و بیارد خلقى نو را. "روض 91/16" آیه 17 و نیست آن بر خداى عزوجل دشخوار (طبرى 1490/6) و نیست این برخداى دشخوار (روض 91/16) آیه 21 و نه سایه و نه گرما (طبرى 1494/6) و نه سایه و نه گرما (روض 102/16) آیه 44 و نمى‏روند اندر زمین بنگرند که چگونه بود سرانجام آن کس ها که از پیش ایشان بودند، و بودند سخت‏تر از ایشان بقوت، و نیست خداى را عاجز کننده هیچ چیزى اندر آسمانها و نه اندر زمین که او هست دانا و توانا (طبرى 6/1494) و نمى‏روند در زمین تا بنگرند که چون بود انجام آنان که پیش ایشان بودند سخت‏تر از ایشان بقوت، و نبود خداى که عاجز کنند او را چیزى در آسمانها و نه در زمین او بوده است دانا و توانا (طبرى 1494/6) سوره یس(36) و کردیم پیش از ایشان سدى و از پس ایشان سدى، و بپوشانیدیم‏شان، و ایشان به مى‏بینند. (طبرى 1495/6) و کردیم از پیش ایشان سدى و از پس ایشان سدى، چشم ایشان پوشیده کردیم، ایشان نمى‏بینند. (روض 130/16) آیه 27 بدانچه بیامرزید مرا خداى من، و کرد مرا از گرامى کردگان. (طبرى 1497/6) و به آنچه بیامرزید مرا خداى من، و کرد مرا از جمله گرامیان.(روض 132/16) سوره صافات(37) آیه 4 که خداى شما یکى است. طبرى (1516/6) که خداى شما یکى است. (روض 173/16) آیه 5 خداوند آسمانها وزمین و آنچه اندر میان آن هر دو است، و خداى مشرقها. (طبرى 1516/6) خداى آسمانها و زمین و آنچه در میان آن است، و خداى مشرقها. (روض 173/16) آیه 34 ما چنین کنیم به گناهکاران (طبرى 1518/6) ما چنین کنیم با گناهکاران(روض 175/16) آیه 112 و بشارت دادیم او را به اسحاق پیغامبرى از نیکان. (طبرى 1523/6) مژده دادیم او را به اسحاق پیغامبرى از نیکان (روض 195/16) آیه 116 و نصرت دادم ایشان را، و بودند ایشان غلبه کنندگان. (طبرى 1523/6) و یارى کردیم ایشان را، بودند ایشان غلبه کنندگان. (روض 196/16) سوره مؤمن(40) و گفتند آن کس‏ها که اندر آتش‏اند دربانان دوزخ را که بخوانید خداى شما را تا سبک کند از ما روزى از عذاب. (طبرى 1594/6) و گفتند آنان که در دوزخ بودند خازنان دوزخ را: بخوانى خدایتان را تا سبک کند از ما روزى از عذاب. (روض 25/17) آیه 57 آفریدن آسمانها و زمین بزرگ‏تر از آفریدن مردمان ولکن بیشتر مردمان ندانند. (طبرى 1595/6) آفریدن آسمانها و زمین مهم‏تر از آفریدن مردمان و لکن بیشتر مردمان ندانند. (روض 37/17) آیه 83 و چون آمد بدیشان پیغامبران به حجت‏هاى پیدا شاد شدند بدانچه نزدیک ایشان بود از دانشى، و اندر رسید بدیشان، آنچه بودند بدان افسوس همى‏کردند. (طبرى 1598/6) چون آمد به ایشان پیغامبر ایشان به حجت‏ها، شاد شدند به آنچه نزد ایشان بود از دانشى، و برسید به ایشان آنچه آنان افسوس مى‏داشتند. (روض 48/17) سوره زخرف (43) آیه 9 و اگر پرسى ایشان را کى آفرید آسمانها وزمین گویند آفرید ایشان را بى‏همتاى دانا. (طبرى 1598/6) اگر پرسى ایشان را که آفرید آسمانها و زمین؟ گویند: بیافرید آن را خداى قوى دانا.(روض 148/7) آیه 62 نه گرداند شما را دیو که او شما را دشمنى است هویدا. (طبرى 1662/6) و بنگرداند شما را دیو که او شما را دشمنى است هویدا. (روض 164/16) با توجه به نمونه‏هاى بالا، چنین استنباط مى‏شود که در پاره‏اى موارد ترجمه کاملاً یکى است، و این تشابه در صورت کلمات و کمیت حروف نیز گهگاه صادق است. بدیهى است نسبت این تشابه گاه در حد اختلاف یک حرف یا صورت یک کلمه متغیر مى‏شود. اما آنچه مسلم است این نکته مى‏باشد که تناسبى معقول و تشابهى منطقى بین دو ترجمه هست. در دیگر آیات دیگر آیات این تشابه در درجه‏اى نازل‏تر از این مقدار است، تا آن‏جا که دو ترجمه نسبت به هم کمترتجانسى دارند." استاد در قسمتى دیگر، نمونه‏هاى فراوانى مى‏آورد که اختلافات مهمى در آن‏ها به چشم مى‏خورد. اما واقعیت این است که در مواردى که استاد نمونه‏هاى تشابه را بیان کرده است، این تشابهات چندان قابل توجه نیستند. مگر این که این بگوییم ابوالفتوح از روى دست طبرى ترجمه قرآن را برداشته و تصرفات اندکى براى عصرى کردن زبان آن برداشته است که این نه در شأن دانشمند بزرگى همچون ابوالفتوح است، و نه استاد بزرگوار دکتر ناصح به آن تن خواهد داد. در نمونه‏هایى که استاد براى شباهت آورده است، بجز در دو آیه کوتاه، تمام ترجمه‏هاى دو متن با هم اختلافات جدى دارند، از زبان و دستور گرفته تا اختلافات محتوایى. اگر تواردى هم هست، نه صرفاً براى تأثیر پذیرى، بلکه به دلایل دیگرى است؛ در غالب این موارد، توارد به این دلیل است که معادل هاى فارسى کلمات مورد نظر سر راست بوده، و ترجمه ها را شبیه هم کرده، جز در همان کوتاه دو آیه کوتاه، حتى یک مورد دیگر نیز در این نمونه‏ها نیست که در ساخت دستورى زبان، یا واژگان، یا معنى اختلافى جدى خودش را نشان نداده باشد. به همین دلیل است که با این نمونه‏ها، تحت تأثیر طبرى بودن ترجمه ابوالفتوح چندان موجه به نظر نمى‏رسد، آن قدرى که در خود تفسیر ابوالفتوح، از متن عربى تفسیر طبرى استفاده شده است. استاد ناصح اگرچه در مقایسه جانب احتیاط را رعایت کرده و فرموده است شباهت این ترجمه با ترجمه تفسیر طبرى نشان دانش و دقت فردى است که کارى مانند یک کار جمعى ارایه داده است. اما در عبارت ایشان کلماتى هست که از آن تأثیر فراوان ترجمه تفسیر طبرى بر ابوالفتوح استشمام مى‏شود: "و عجب این که همین قسمت از تفسیر ابوالفتوح، (جلدهاى 16 و 17، که اعتبار و قدمت فراوان دارد،) از جهاتى با ترجمه تفسیر طبرى کاملاً قابل انطباق و مقایسه و سنجش است. بیان این نکته مى‏نمایاند که مترجمى دانشمند و فقیه فارسى دان و آگاه به زبان تازى و فارسى چون ابوالفتوح رازى، توانسته است با ذوق سلیم و قوت طبع و احاطه کلام، به همان شیوه و اسلوب و انسجامى قرآن مجید را به پارسى بر گردانده که جمعى از علماى ماوراء النهر به ترجمه تفسیر طبرى توفیق یافته‏اند". (10) کلماتى که ما زیر آن خط کشیده‏ایم این فکر را تلقین مى‏کند که شباهت این در ترجمه به قدرى است که کاملاً دومى قابل انطباق با اولى است و این مسئله خود به خود دومى را کارى برگرفته از اول وانمود مى‏کند، در حالى که قصد استاد این نبوده است، اما خواننده این گونه احساس مى‏کند، همان گونه که برخى این برداشت را از سخن استاد کرده‏اند.(11) ما براى اینکه خواننده فرصت قضاوت بیشتر داشته باشد، یک سوره کامل را، بدون گزینش، مقایسه کرده‏ایم. خواننده با خواندن ترجمه یک سوره کامل، علاوه بر این که مى‏تواند در باره ادعاى ما قضاوت کند، خود به سبک تحت اللفظى، دقت هاى ابوالفتوح رازى و تنگاى ترجمه تحت الفظى نیز آشنا خواهد شد.
مقایسه ترجمه سوره سبأ، در ترجمه تفسیر و تفسیر طبرى ابوالفتوح رازى
1. "الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى لَهُ مَا فِى السَّمَاوَاتِ وَمَا فِى الْأرْضِ وَلَهُ الْحَمْدُ فِى الْآخِرَةِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ"؛ سپاس خداى آن که او راست آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است و او راست سپاس در آخرت، و او حکیم و داناست.]طبرى[: شکر و سپاس خداى را آنک او راست آنچه اندر آسمان ها و آنچه اندر زمین است، و او راست شکر و سپاس اندران جهان، و اوست حکمت دان و دانا. در ترجمه ابوالفتوح ، را ى مفعولى در سپاس خداى آن ... نیامده است، در ترجمه وَلَهُ الْحَمْدُ فِى الْآخِرَةِ، آورده: و او راست سپاس در آخرت. حمد به سپاس، و فقط به یک واژه ترجمه شده است، در ترجمه] طبرى[ آمده است: شکر و سپاس اندران جهان ، که به دو واژه و آخرت، که اکنون نیز جز کلمات فارسى است، و در ترجمه الف آمده است، در ترجمه ]طبرى [به آن جهان ترجمه شده است، حکیم و دانا، در ترجمه ]طبرى[ حکمت دان و و دانا ترجمه شده، که تفاوت چند واژه و تفاوت ساختار نحوى زبان آشکار است. 2. یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِى الأَرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاء وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا وَهُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ، داند آنچه در شود در زمین و آنچه بیرون آید از آن ، و آنچه فرود آید از آسمان و آنچه بر شود در و او بخشاینده و آمرزنده است. ×طبرى× : و داند آنچه همى آید اندر زمین، و آنچه اندر شود اندر آن، و اوست مهربان و آمرزگار. (تفاوت‏ها) تفاوت ساخت نحوى و واژگان در دو ترجمه در این آیه، بسیار نمایان و تفاوت معنایى نیز در "او بخشاینده و آمرزنده است" و "و اوست مهربان و آمرزگار" کم و بیش مشهود است. زیرا مهربان و بخشاینده، در زبان فارسى یک معنى ندارند. مهربانى، ملاطفت و خوش خوردى با پایین‏تر از خود است، و بخشایندگى، از مقوله مغفرت در عربى است، گذشت از خطا. همى‏آید و اندر که اولى یکبار و دومى سه بار در ترجمه طبرى آمده است، رنگ زبان خراسانى خویش را به خوبى حفظ کرده است ، در حالى که در ترجمه ابوالفتوح، لهجه خراسانى قدیم، صیقل خورده است. مقایسه کنید: ابوالفتوح: "و آنچه بیرون آید از آن" و طبرى: "و آنچه اندر شود اندر آن". 3. "و قال الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَأتِینَا السَّاعَهُ قُلْ بَلَى وَرَبِّى لَتَأْتِیَنَّکُمْ عَالِمِ الْغَیْبِ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِى السَّمَاوَاتِ وَلَا فِى الْأرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِکَ وَلَا أَکْبَرُ اِلَّا فِى کِتَابٍ مُّبِینٍ"؛ و گفتند آنان که کافر شدند: نیاید به ما قیامت، بگو: آرى و به حق خداى من آید به شما، داناى نهان است، دور نشود از او به سنگ ذره اى در آسمان ها و نه در زمین و نه کوچک تر از آن و نه بزرگ تر الا در کتابى روشن. طبرى: و گفتند آن کس ها که کافر شدند که: نیاید به ما رستاخیز. بگو: آرى و خداوند من آید به شما، داننده‏اى نهانى، و نه دور شود از او مقدار مورچه‏اى زرد اندر آسمان ها و نه اندر زمین، و نه کوچک‏تر از آن و نه بزرگتر مگر اندر کتابى هویداست. تفاوت دو دوره تاریخى زبان، با به کار رفتن اندر - سه بار در طبرى - و به کار نرفتن آن در ابوالفتوح، اولین تفاوت آشکار است، زبان ترجمه ابوالفتوح همچنان صیقل خورده است. از سویى برخى واژه‏هاى عربى که در عصر ابوالفتوح در زبان فارسى راه یافته در ترجمه او خودش را نشان مى‏دهد. مانند قیامت، که در طبرى به رستاخیز ترجمه شده است. تفاوت دیگر در محتوا است، اشتباهى است که از ترجمه تحت اللفظى در ترجمه طبرى راه یافته و را نا مفهوم کرده است: "آرى و خداوند من آید به شما" که معناى ظاهر این جمله این مى‏شود که خدا به سوى آنان خواهد آمد... که در ابوالفتوح ترجمه شده: "آرى و به حق خداى من آید به شما" که فاعل آید قیامت است. مثقال ذره در طبرى ترجمه شده: "مقدار مورچه‏اى زرد" که در ابوالفتوح آمده است: "به سنگ ذره‏اى" که سنگ در این دومى به معناى "سنگ ترازو" است، در ترجمه مثقال آورده شده است. 4. "لِیَجْزِىَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَیِکَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ"؛ تا پاداشت دهد آنان را که ایمان آوردند و کارهاى نیکو کردند ایشان آنند که ایشان را آمرزش باشد و روزى کریم. طبرى: تا پاداش کند آن کس‏ها که بگرویدند و کردند نیکى‏ها، ایشانند که ایشان راست آمرزش و روزى نیکو. تفاوت ها: در ابوالفتوح ، فعل مرکب (پاداشت دهد)، که صورت کلمه هم پاداشت است و در طبرى، به صورت "پاداش کند" آمده است، که در آخر قسمت اول فعل مرکب وجود ندارد و با "کند" ترکیب شده است. در ابوالفتوح، "پاداشت دهد آنان را" راى مفعولى وجود دارد که در طبرى وجود ندارد. فرق دیگر دو ترجمه این است که در ابوالفتوح اشاره به جمع با آن آمده است: "آنند"، که در طبرى به صورت "ایشانند" آمده است. 5. "وَالَّذِینَ سَعَوْا فِى آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مِّن رِّجْزٍ أَلِیمٌ"؛ و آنان که سعى کنند در آیات ما عاجز کننده ایشان را عذابى باشد از عذاب دردناک. طبرى: و آن‏کس ها که برفتند اندر آیت هاى ما عاجز کنندگان‏اند ایشان اند که ایشان راست عذابى از عقوبتى دردناک. تفاوت در دو ترجمه: اول، در ترجمه سعوا است که در ترجمه الف (سعى کنند) ترجمه شده و طبرى خیلى تحت اللفظى، (برفتند) ترجمه شده است، که در دومى زمان فعل نیز گذشته است، در حالى که در ترجمه اول، به صورت قضیه حقیقیه است، و زمان ماضى در آن لحاظ نشده، که از نظر ترجمه معنایى درست تراست. تفاوت هاى دیگر نیز در ترجمه این آیه وجود دارد، مانند "اندر" در ترجمه طبرى. 6. "وَیَرَى الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِى أُنزِلَ اِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَیَهْدِى اِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ"؛ و بینند آنان که دادند ایشان را علم آن که فرو فرستاد به تو از خداى تو که او حق است و ره نماید به ره خداى عزیز پسندیده. طبرى: و بینى آنکس ها را که داده آمد ایشانرا دانش آنک بفرستاد سوى تو از خداوند تو که اوست براستى، و راه نماینده سوى راه خداى بى‏همتاى ستوده. 7. "وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلَى رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ اِذَا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ اِنَّکُمْ لَفِى خَلْقٍ جَدِیدٍ"؛ گفتند آن که کافر شدند : ره نماییم شما را بر مردى که خبر دهد شما را که چون شما بدرانند هر درانیدنى؟ شما در خلقى نو باشى. طبرى: و گفتند آنکس ها که کافرند: اى دلالت کنیم شما را بر مردى که آگاه کند شما را آنگاه پاره کرده شدید هرجاى پاره کردنى همى شما در آفرینشى هستید نو؟ 8. "أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَم بِهِ جِنَّهٌ بَلِ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِى الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِیدِ"؛ فرو بافت بر خداى دروغى، و به او دیوانگیى؟ بل آنان که ایمان ندارند به قیامت در عذاب و هلاک دوراند. طبرى: بگفتند بر خداى عزوجل دروغ؟ یابد و دیوانه‏اى؟ بلکه آنکس ها نه گرویدند بدان جهان اندر عذاب و بى‏راهى دور. 9. "أَفَلَمْ یَرَوْا اِلَى مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُم مِّنَ السَّمَاء وَالْأرْضِ اِن نَّشَأ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفًا مِّنَ السَّمَاء اِنَّ فِى ذَلِکَ لَآیَهً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ"؛ نمى‏بینند آنچه پس ایشان است و آنچه پس آن است از آسمان و زمین اگر ما خواهیم فروبریم به ایشان زمین یا بیفکنیم برایشان پاره‏هایى از آسمان؟ در این آیتى هست هر بنده‏اى توبه کار را. طبرى: همى نبینى سوى آنچه پیش ایشان است از آسمان و زمین؟ اگر خواهیى فروبریمى ایشان‏را به زمین، یا بیوکنیم بر ایشان پاره‏اى از آسمان، که اندر آن هست آیتى هر بنده‏اى را باز آمدگان. 10. "وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلًا یَا جِبَالُ أَوِّبِى مَعَهُ وَالطَّیْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ"؛ بدادیم داود را از ما زیادتى. اى کوه تسبیح کن با او واى مرغ، و نرم کردیم براى او آهن. طبرى: و بدرستى که بدادیم داود را از ما فضلى. یا کوه ها بروید با او مرغان، ونرم گردانیدیم او را آهن. اختلاف در معنى؛ أَوِّبِى در ترجمه رازى: تسبیح کن، در طبرى : بروید. که ظاهرا اولى درست است. تفاوت زبانى:زیادتى، فضلى، در استفاده از واژگان عربى یا استفاده نکردن. و قسمتى از ترجمه طبرى، به دلیل تحت اللفظى بودن و رعایت نکردن ساختار زبان فارسى نا مفهوم از کار در آمده است. "یا کوه ها بروید با او مرغان". در تعبیر "و نرم کردیم براى او آهن." امروزى تر است و به زبان ما نزدیک تر، تا "ونرم گردانیدیم او را آهن." دراولى دیگر نیازى به راى مفعولى نیست، و ساختار جمله با دستور زبان فارسى همخوان است. یعنى اختلاف در معنى و ساختار تاریخى زبان و دستور زبان فارسى. این اختلافات اندک نیستند. 11. "أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِى السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا اِنِّى بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ"؛ که بکن زرهاى تمام و اندازه نگاه دار در پیوستن، بکنى کار نیکو که من به آنچه مى‏کنى بیناام. طبرى : که بکن زرها تمام، و بینداز اندر بافتن، و بکنید نیکى ها، که من بدانچه همى کنید بیناام. معنى: رازى، در ترجمه سرد، در پیوستن آورده، و طبرى بافتن، که اولى از نظر معنى عام تر است، و شاید اصلا شامل بافتن نباشد، کار به صحت یکى از این دو ترجمه هم نداریم، منظور اختلاف موجود است. بکنى کار نیکو، نیز با و بکنید نیکى ها، اختلاف دارد، کلمه کار، شاید به علت وضوح آن ، و نیاوردن کلمه اضافى، در ترجمه طبرى وجود ندارد. "وَلِسُلَیْمَانَ الرِّیحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَن یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِاِذْنِ رَبِّهِ وَمَن یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ ؛ و سلیمان را باد مامدادش یک ماه و شبناگاهش یک ماه و بگداختیم براى او چشمه مس. و از پریان کس هست که کار مى‏کند پیش او به فرمان خداى و هر که بچسبد از ایشان از فرمان ما، بچشانیم او را عذاب دوزخ. طبرى: و سلیمن باد بامدادان آن ماهى و شبانگاهان یک ماه، و براندیم او را چشمه‏اى مس، و از پریان آنک کار کند پیش او به فرمان خداوند او، و هر کى بگردد از ایشان از فرمان ما بچشانیم او را از عذاب آتش. معنى: وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْر، در رازى، به بگداختیم براى او چشمه مس. در طبرى به : و براندیم او را چشمه‏اى مس ترجمه شده که اختلاف روشنى است. در هر دو ترجمه، قسمت اول آیه نا تمام ترجمه شده و به ابهام متن، بدون توجه به معطوف ترجمه شده دهد مى‏کند: و هر کى بگردد از ایشان از فرمان ما بچشانیم او را از عذاب آتش . وَمَن یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا در ترجمه رازى به: و هر که بچسپد از ایشان از فرمان ما، بچشانیم او را عذاب دوزخ، ترجمه شده و آن را طبرى به: ، و هر کى بگردد از ایشان از فرمان ما بچشانیم او را از عذاب آتش.ترجمه کرده است. که دوزخ و آتش هم تفاوت واژگانى در دو ترجمه را نشان مى‏داد از پریان کس هست که کار مى‏کند پیش او به فرمان خداى، که ترجمه رازى است، در طبرى ترجمه شده است: و از پریان آنک کار کند پیش او به فرمان خداوند او، اگر نظرساختار دستورى، اولى یک جمله تمام خبرى است، و دومى، موصولى ناتمام است، زیرا صله آن بیان نشده، و قسمت بعدى ترجمه طبرى نیز این جمله را کامل نمى کند و هم احتمالاً غلط است.رساند. در صفت دیک ها، ترجمه رازى به صفت معقول "برجاى" ترجمه شده، به معناى پابرجا و ثابت، اما در طبرى، به بکوه ها باز بسته که هم نا مفهم جلوه مى‏شود و دومى، فقط مجسمه سازى را مى‏دهد، و صورت ها و تندیس ها نیز انتخاب دو واژه است که اولى احتمالاً شامل تصویر گرى و نقاشى مى‏کنند او را، ساختار متفاوت است که دوره تاریخى زبان فارسى را نشان مى‏کنند براى او، در رازى، و مى‏یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاء مِن مَّحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُکْرًا وَقَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِىَ الشَّکُورُ . مى‏کنند براى او آنچه خواهد، از محراب ها و صورت ها و کاسه‏هاى بزرگ چون حوض ها و دیگ ها برجاى، بکنى آل داود شکر و اندکى از بندگان من شاکرند. طبرى: مى‏کنند او را آنچه خواهد از محراب ها و تندیس ها و کاس ها چون حوض ها و دیک ها بکوه ها باز بسته. بکنید یا فرزندان داود شکر، و اندکى‏اند از بندگان من شکر کنندگان . در فراز اول ، مى‏دهد؟ شده است. واژه درخت سنبه نیز به عنوان اسم براى موجودى خاص، از حشرات که درختان را مى خورد اسم نوع است، در حالى که در طبرى، جمنده زمین، جنس است، و معناى متفاوتى با آن دارد. افزون براین، زبان طبرى خراسانى تر است، مانند:همى خورد، دانستندى، نه بماندندى و، اندر...، تفاوت ره ننمود ایشان را، با نه راه نمونى کرد، دو دوره را تاریخى زبان را نشان نمى‏دهد، در حالى که در ترجمه رازى، به زمان ما نزدیک 12. "فَلَمَّا قَضَیْنَا عَلَیْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ اِلَّا دَابَّهُ الْعَرْضِ تَأْکُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِى الْعَذَابِ الْمُهِینِ"؛ چون قضا کردیم بر او مرگ، ره ننمود ایشان را برمرگ او الا درخت سنبه که مى‏خورد عصا را. و چون بروى درآمد بدانستند پریان که اگر دانستندى علم غیب نایستادندى در عذاب خوار کننده. طبرى: چون قضا کردیم برو مرگ نه راه نمونى کرد ایشان را بر مرگ او مگر جمنده زمین و همى خورد عصاى او، چون آن هنگام که بیفتاد پیدا شد پریان را که اگر بودندى و دانستندى نهانى نه بماندندى اندر عذاب خوار کننده. در ترجمه این آیه قدمت تاریخى ساخت درترجمه طبرى خودش رابیشتر نشان 13. "لَقَدْ کَانَ لِسَبَاٍ فِى مَسْکَنِهِمْ آیَهٌ جَنَّتَانِ عَن یَمِینٍ وَشِمَالٍ کُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَهٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ"؛ بود قوم سبا را در خانه‏هاشان حجتى دو بستان از راست و چپ بخورى از روزى خدایتان و شکر کنى او را شهر خوش و خدایى آمرزنده. طبرى: بدرستى که بود اهل شهر سبا را اندر جایگاه هاى ایشان آیتى. دو بستان از دست راست و دست چپ. بخورید از روز خداوند شما و شکر کنید او را. شهرى خوش و خداوندى آمرزگار. 14. "فَأَعْرَضُوا فَعَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَى أُکُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَىْ‏ءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِیلٍ"؛ بر گردیدند بفرستادیم بر ایشان رود آن وادى و بدل کردیم ایشان را به دو بستان دو بستان خداوند میوه اراک و شورگز و چیزى از سدر اندک. طبرى: روى بگردانیدند، بفرستادیم بر ایشان آب بسیار، و بدادیم ایشان را دو بوستان خداوند خورش اراک و گز و چیزى از سدر اندک. 15. "ذَلِکَ جَزَیْنَاهُم بِمَا کَفَرُوا وَهَلْ نُجَازِى اِلَّا الْکَفُورَ"؛ آن پاداشت دادیم ایشان را به آن کفر که کردند و پاداشت دهند الا کفران بکردند آن را؟ طبرى: و این است که پاداش کردیم ایشانرا بدانچه کافر شدند ، و هست که پاداش کرده شود مگر نادانى؟ 16. "وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْقُرَى الَّتِى بَارَکْنَا فِیهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیهَا لَیَالِىَ وَأَیَّامًا آمِنِینَ"؛ و کردیم میان ایشان و میان آن شهرها که برکه کردیم در آن ده‏هاى پیدا و بینداختیم در آن جا رفتن، رَوى در او شب‏ها و روزها ایمن. طبرى: و کردیم میان ایشان و میان دیه ها آنک برکه کردیم اندر آن دیه ها هویدا، و بینداختیم اندران رفتن. بروید اندران شب ها و روزها ایمنان. 17. "فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا وَظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِیثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ اِنَّ فِى ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ"؛ گفتند: خداى ما! دور کن میان سفرما وبیداد کردند برخود کردیم ایشان را حدیث‏ها و عبرت بپراگندیم ایشان را هر پراگندنى، در این دلایلى هست هر صبر کننده‏ى شکر کننده‏اى را. "طبرى: گفتند : اى خداوند ما دور کن میان شهرهاى ما ، و ستم کردند برتن هاى خویش، و کردیم ایشانرا حدیثى، و پراکندیم ایشان را هرجاى پراکنده. که اندر آنست آیت ها هر صبرکننده‏اى را بسپاس. 18. "وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ اِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ اِلَّا فَرِیقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ"؛ راست کرد برایشان ابلیس گمانش پىِ او گرفتند مگر گروهى از گرویدگان. طبرى: و بدرستى که راست بکرد برایشان ابلیس گمان خویش متابعت کردند او را مگر گروهى از گرویدگان. 19. "وَمَا کَانَ لَهُ عَلَیْهِم مِّن سُلْطَانٍ اِلَّا لِنَعْلَمَ مَن یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِى شَکٍّ وَرَبُّکَ عَلَى کُلِّ شَىْ‏ءٍ حَفِیظٌ"؛ نبود او را بر ایشان هیچ حجتى مگر تا بدانیم آن را بگرود به سراى باز پسین از آن که او از آن در گمان است، و خداى تو بر همه چیزى نگهبان است. طبرى: و نبود مر او را بر ایشان هیچ پادشاهى، مگر تا جدا کنیم آنرا که بگرود بدان جهان از آن کسى که وى باشد از وى اندر گمان، و خداوند تو برهمه چیز نگاه بانست. 20. "قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِى السَّمَاوَاتِ وَلَا فِى الْأرْضِ وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْکٍ وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِیرٍ"؛ بگو: بخوانى آنان را که دعوى کردى جز خداى، نتوانند به سنگ مورچه خرد در آسمان‏ها و نه در زمین و نیست ایشان را در آن هر دو از انبازى و نیست او را از ایشان هیچ یاورى. طبرى: بگو بخوانید آنکس ها را که دعوى کردید بجز خداى، پادشاهى ندارند همسنگ مورچه اندر آسمان ها و نه اندر زمین، و نیست مر ایشان را اندران هر دو هیچ انبازى، و نیست مر او را از ایشان هیچ یارى گرى.2 21. "وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَهُ عِندَهُ اِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّى اِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِىُّ الْکَبِیرُ"؛ و سود ندارد خواهش کردن بنزدیک او الا آن را که دستورى دهند او را تا آن گه که ترس ببرند از دلهاى ایشان، گویند: چه گفت خدایتان؟ گویند: حق و او بزرگوار است. طبرى: و سود ندارد خواهش نزد وى مگر آنرا که دستورى دهد او را، تا چون گشاده شود از دل هاى ایشان گویند: چه چیز گفت خداوند شما؟ گویند راست، ووى است برتر و بزرگوارتر. 22. "قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأرْضِ قُلِ اللَّهُ وَاِنَّا أَوْ اِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِى ضَلَالٍ مُّبِینٍ"؛ بگو: که روزى مى‏دهد شما را از آسمان و زمین؟ بگوى: خداى، و ما یا شما برره راستیم یا در گمراهى آشکارا. طبرى: بگو که روز دهد شما را از آسمان ها و از زمین؟ بگو: خدا، و ما یا شما بر راه راستیم یا اندر گم بود گى پیدا. 23. "قُل لَّا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلَا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ"؛ بگو: نپرسند ما را از آن جرم که ما کردیم و نپرسند شما را از آنچه شما کنى. طبرى: بگو نپرسند شما را از آنچه ما گناه کنیم، و نه پرسند ما را از آنچه شما کنید. 24. "قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ"؛ بگو: جمع کند میان ما خداى ما پس حکم کند میان ما به راستى، و او حاکمى داناست. طبرى: بگو: گرد آرد میان ما خداوند ما، باز بگشاید و حکم کند میان ما براستى، و ویست حکم کننده دانا. 25. "قُلْ أَرُونِى الَّذِینَ أَلْحَقْتُم بِهِ شُرَکَاء کَلَّا بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ"؛ بگو: بنماى به من آنان را که درو رسانیدى به او انبازانى برگشت بل اوست خداى قوى و محکم‏کار. طبرى: بگو: بنمایید مرا آنکس ها که اندر رسانید بوى - یعنى خداى - انبازان. نه چنین است. نه که ویست خدایى عزیز صواب کار. 26. "وَمَا أَرْسَلْنَاکَ اِلَّا کَافَّهً لِّلنَّاسِ بَشِیرًا وَنَذِیرًا وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ"؛ و نفرستادیم تو را الا بازدارنده‏اى مردمان را مژده دهنده و ترساننده، و لکن بیشترین مردمان ندانند. طبرى: و نه فرستادیم تو را مگر همه مردمانرا و مژده دهنده و بیم کننده، و لیک بیشترین مردمان نمى‏دانند. 27. "وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ اِن کُنتُمْ صَادِقِینَ"؛ گویند: کى خواهد بودن این وعده اگر شما راستیگرى؟ طبرى: و همى‏گویند: کى باشد این وعده اگر هستید راست گویان. 28. "قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَهً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ؟" بگو: شما را روزى است که از پس نمانى از او یک ساعت و نه فراپیش شوى. طبرى: بگو: مر شما را وعده‏گاه روزى است سپس نروید از وى یکزمان ونه پیشتر روید.2 29. "وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِى بَیْنَ یَدَیْهِ وَلَوْ تَرَى اِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ اِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ"؛ وگفتند آنان که کافر شدند: نگرویم به این کتاب و نه به آن که پیش آن است. و اگر تو بینى ستمگاران را بداشته باشد نزدیک خدایشان جواب مى‏دهند بهرى با بهرى سخن را، گویند آنان که ضعیف داشتند ایشان را آن را که بزرگوارى کردند: اگرنه شما بودى بودمانى گرویدگان. طبرى و گفتند آن کس‏ها که کافر گشتند: نگرویم بدین نُبى و نه بدانک پیش از وى بودست. و اگر بینى چون ستم‏کاران بازداشتگان باشند بنزد خداوند باز گردانند بهره را از ایشان سوى بهره گفتار را ، یعنى مى‏گویند و جواب مى‏دهند - گویند آنکس ها که ضعیف داشتگان بودند مر آنانک بزرگ منشى کردند: اگر نه شما بودیى ما بودیمى گرویدگان. 30. "قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ اِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ". گفتند آنان که بزرگوارى کردند آنان را که ضعیف داشتند: ما باز داشتیم شما را از اسلام پس آمد به شما بل شما گنه‏کار بودى. طبرى: گویند آنکس ها را که بزرگ منشى کردند: مر آنانک ضعیف داشتگان بودند: ما باز داشتیم شما را از راه راست بعد آنک بیامد بشما؟ نه که بودید گناهکاران. 31. "وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ اِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَادًا وَأَسَرُّوا النَّدَامَهَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِى أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ اِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ"؛ و گفتند آنانى که ضعیف داشتند آنان را که بزرگوارى کردند: بل سگالیدن شب و روز بود چون فرمودى ما را که کافر شوى به خداى و کنیم او را همسرانى، و ظاهر بکردند پشیمانى چون دیدند عذاب، و کردیم غل ها در گردن‏هاى آنان که کافر بودند پاداشت دهند ایشان را الا آنچه کرده بودند؟ طبرى: وگویند آن کس‏ها که ضعیف داشتگان باشند مر آنکس ها را که بزرگ منشى کردند:نه که سازش بد شب و روز چون همى فرمودید ما را که کافر گردیم بخداى و بکنیم مر او را همتایان، و پیدا کنند پشیمانى آنگاه که به بینند عذاب را ، و بکنیم غل ها را اندر گردن هاى آنکس ها که کافر گشتند، جیردهند ایشانرا مگر آنچه همى کردند؟ 32. "وَمَا أَرْسَلْنَا فِى قَرْیَهٍ مِّن نَّذِیرٍ اِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا اِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ کَافِرُونَ"؛ و نفرستادیم ما در هیچ شهر از ترساننده‏اى، الا و گفتند متنعمان شهرهاى ما به آنچه فرستادند شما را به آن کافریم. طبرى: و نفرستادیم اندر دیهى هیچ بیم کننده مگر گفتند توانگران و مهتران دیه ها: ما بدانچه شما را فرستادند بوى کافرانیم. 33. "وَقَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالًا وَأَوْلَادًا وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ"؛ و گفتند ما بیشتریم به خواست ها و فرزندان و نیستیم ما عذاب کردگان. طبرى: و گفتند ما بیشتر بخواست‏ها و فرزندان و ما نباشیم عذاب کردگان. 34. "قُلْ اِنَّ رَبِّى یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاء وَیَقْدِرُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ"؛ بگو خداى بگسترد روزى براى آن که خواهد و تنگ کند. ولکن بیشترین مردمان ندانند. طبرى: بگو که : خداوند من بگستراند روزى مر آنرا که خواهد و تنگ کرداند، و بیک بیشترین مردمان نمى‏دانند. 35. "وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُم بِالَّتِى تُقَرِّبُکُمْ عِندَنَا زُلْفَى اِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِى الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ"؛ و نیست مال هاى شما و نه فرزندانتان به آنچه نزدیک بکند شما را بنزدیک ما نزدیک. الا آن که ایمان آرد و کار نیکو کند. ایشان آنند که ایشان را باشد دو چندان آنچه کرده باشند و ایشان در غرفه‏ها ایمن باشند. طبرى: و نیست خواست ها شما و نه فرزندان شما آنک نزدیک گرداند شما را نزد ما نزدیکى، مگر آنک ایمان آرد و بکند نیکى، ایشانند که مرا ایشانراست پاداشت دو چندان بدانچه کردند، و ایشان اندر پروار - یعنى درج ها - باشند وبى‏بیمان. 36. "وَالَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِى آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ فِى الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ"؛ و آنان سعى کنند در آیت ها ما به عاجزکننده، ایشان در عذاب حاضر کرده باشند. طبرى: و آن کس‏ها که بکوشند اندر آیت ها ما تا سست گردانند ایشان باشند اندر عذابى بجاى آوردگان باشند. 37. "قُلْ اِنَّ رَبِّى یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَىْ‏ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ"؛ بگو خداى بگسترد روزى براى آن که خواهد از بندگانش و تنگ بکند براى او و آنچه نفقه کنى از چیزى او عوض بازدهد و او بهترین روزى دهندگان است. طبرى: بگو که : خداوند من بگستراند روزى مرا آنرا که خواهند از بندگان وى و تنگ کند مر او را، و آنچه هزینه کنید از چیزى وى خلف دهد آنرا، ووى بهترین روزى دهندگانست. 38. "وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلاَئِکَهِ أَهَؤُلَاء اِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ"؛ و آن روز که بر انگیزد ایشان را جمله، پس گوییم فریشتگان را که : اینان شما را مى‏پرستند؟ طبرى: و آنروز که گرد آریم ایشانرا همه باز گوییم مر فریشتگانرا: این ها مر شما را بودند که هیمى پرستیدند؟ 39. "قَالُوا سُبْحَانَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ"؛ گویند منزهى تو؛ تو خداوند مانى نه ایشان. بل ایشان مى‏پرستیدند جنیان را؛ بیشترین ایشان به ایشان ایمان دارند. طبرى: گویند: پاکى تو، تویى خداوند ما بجز ایشان، نه که همى پرستیدند پریان را بیشترین ایشان بایشان - یعنى پریان - گرویده‏اند. 40. "فَالْیَوْمَ لَا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعًا وَلَا ضَرًّا وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِى کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ"؛ امروز نتوانند بهرى شما بهرى را سودى و نه زیانى. گوییم آنان را که ظلم کردند بچشى عذاب دوزخ آن که شما آن را بدروغ دمى‏داشتى. طبرى: امروز پادشاهى ندارد بهره از شما بهره را سودى و نه زیانى، و گوییم مر آن کس‏ها را که ستم کردند: بچشید عذاب آتش آنک شما آنرا همى بدروغ داشتید. 41. "وَاِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا اِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمْ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُکُمْ وَقَالُوا مَا هَذَا اِلَّا اِفْکٌ مُّفْتَرًى وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ اِنْ هَذَا اِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ"؛ و چون بخوانند بر ایشان آیت هاى ما روشن، گویند : نیست این الا مردى مى خواهد که بر گرداند شما را از آنچه مى‏پرستیدندى پدرانتان. و گویند: نیست این الا دروغى فروبافته. و گویند: آنان که کافر شدند حق را، چون آمد به ایشان، نیست این الا جادوى روشن. طبرى: و چون بخوانند بر ایشان آیت ها ما هویدا کننده پیدا، گویند: نیست مگر مردى که همى‏خواهد که بگرداند شما را از آنچه همى پرسیدند پدران شما؛ و گویند: نیست این مگر دروغى بافته وساخته؛ و گفتند آن کس‏ها که کافر گشتند مر راست را چون بیامد به ایشان: نیست این مگر جادویى پیدا. 42. "وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا اِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ"؛ و ندادیم ایشان را از کتاب هایى که درس کنند آن را و نفرستادیم به ایشان پیش تو پیغامبرى. طبرى: و نه دادیم‏شان از نامه که همى خوانند او را، و نه فرستادیم سوى ایشان از پیش تو هیچ بیم کننده. 43. "وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِى فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ"؛ و دروغ داشتند آنان که پیش بودند و نرسیدند ده یک آنچه دادیم ایشان را. دروغ داشتند پیغمبران مرا؛ چون بود عذاب من؟ طبرى: و بدروغ داشتند آن کس ها که از پیش ایشان بودند - نه رسیدند به ده یک که بدادیم آن ها را - بدروغ داشتند رسولان ما را، چگونه بود انکار من با عذاب من؟. 44. "قُلْ اِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّهٍ اِنْ هُوَ اِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَىْ عَذَابٍ شَدِیدٍ"؛ بگو که پند مى‏دهم شما را به یکى که برخیزى براى خداى، دو دو و تنها؛ پس اندیشه کنى: نیست به صاحب شما از دیوانگى؛ نیست او مگر ترساننده‏اى شما را از پیش عذابى سخت. طبرى: بگو: همى پند دهم شما را به یک سخن - یعنى لا اله الا الله - که بایستید راست مر خدایرا دوکان دوکان و یکان و یکان، باز اندیشه کنید... نیست بیار شما - یعنى محمد - هیچ دیوانگى، نیست وى مگر بیم کننده مر شما را پیش عذابى سخت. 45. "قُلْ مَا سَأَلْتُکُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ اِنْ أَجْرِىَ اِلَّا عَلَى اللَّهِ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَىْ‏ءٍ شَهِیدٌ"؛ بگو: آنچه خواستم از شما از مزدى، آن شما راست. نیست مزد من الا برخداى، و او برهمه چیزى گواه است. 46. "قُلْ اِنَّ رَبِّى یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ"؛ بگو خداى من بیفگند حق، داناى نهانیهاست. طبرى: بگو که : خداوند من پیدا کند براستى داننده ناپیدایى ها. 47. "قُلْ جَاء الْحَقُّ وَمَا یُبْدِىُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ"؛ بگو: آمد حق و ابتدا نکند باطل و نه نیز اعاده کند. طبرى: بگو: آمد راستى و آغاز نکند باطل - یعنى دیو یا بت - و باز نگرداند. 48. "قُلْ اِن ضَلَلْتُ فَاِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِى وَاِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِمَا یُوحِى اِلَىَّ رَبِّى اِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ"؛ بگو: اگر من گمراه شوم گمراه شوم برخود؛ و اگر راه یابم به آنچه وحى مى‏کند به من خداى من که او شنوا و نزدیک است. طبرى: بگوى: اگر من گم کردم گم برتن خویش کردم، و اگر راه راست یابم بدان است که وحى فرستاد بمن خداوند من، که وى شنواست ونزدیک است. 49. "وَلَوْ تَرَى اِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ"؛ و اگر بینى چون بترسند نبود فایت شدن؛ و بگیرند ایشان را از جاى نزدیک. طبرى: و اگر بینى - یا محمد - چون بترسند چنین نباشد، و بگیرندشان از جایگاهى نزدیک. 50. "وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ"؛ گفتند: ایمان آوردیم و چگونه باشد ایشان را ها گرفتن از جاى دور. طبرى: و گویند: گرویدیم بوى. و از کجا باشد مرایشان را باز گشتن از جایى دور؟ - یعنى قیامت 51. "وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ"؛ و کافر شدند به از پیش این و مى‏اندازند به کار نهانى از جاى دور. طبرى: و کافر گشتند به وى از پیش، و بگزاف همى‏اندازند از ناپیدایى از جاى دور یعنى قیامت -. 52. "وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ اِنَّهُمْ کَانُوا فِى شَکٍّ مُّرِیبٍ"؛ و منع کند میان ایشان و میان آنچه او آرزو کنند چنان که کردند به پسروانشان از پیش این، ایشان بودند در شکى به تهمت آرنده. طبرى: و جدا کنند میان ایشان و میان آنچه آرزو کنند همچنانک کرده شده بگروه هاى ایشان از پیش، که ایشان بودند اندر گمانى گمان آرنده. ظاهرا نیاز به نتیجه‏گیرى مجدد نباشد، منظور ما نشان دادن استقلال ترجمه ابوالفتوح است، که تشابه آن در زبان، یا سبک تحت اللفظى، یا تواردهاى اندک، نشان تأثیر پذیرى خاص از یک ترجمه دیگر که آن هم تحت اللفظى و به زبان فارسى است، نمى‏باشد. مواردى از دقت و کاستیهاى ترجمه ابوالفتوح یادداشت کرده‏ام که در این مجال اندک، جاى بیان آن نیست، و اگر توفیقى حاصل شود که این بررسى به صورت مستقل عرضه شود، امید است نکات مهم کلامى، دستورى، دقتها، کاستى‏هاى این ترجمه نشان داده شود.
پی نوشت ها:
________________________________________
1. ابراهیم /14. 2 ترجمه تفسیر طبرى، به اهتمام حبیب یغمایى، 1/6 3 3 . ادبیات فارسى، بر مبناى تألیف استورى (ترجمه فارسى)1/6. 4. جاحظ، البیان و التبیین 1/139 5 5. روى ان الفرس کتبوا الى سلمان رضى الله عنه ان یکتب لهم الفاتحّه بالفارسیّه، فکانوا یقرؤون ذلک فى الصلاة حتى لانت السنتهم بالعربیة، المبسوط سرخسى، 1/37. 6. رک: به همین کتاب، فصل دوم از دیباچه مفسر.7 7. مقدمه مصححان تاج التراجم، ص1. 8. رک: مایل هروى، نجیب، الهى خراسانى، على اکبر، دیباچه تفسیر تاج التراجم.9 9. آشنایى این جانب با تفسیر ابوالفتح رازى، به تصحیح آقایان دکتر یاحقى و دکتر ناصح به زمانى برمى‏گردد که افتخار همکارى با گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهش‏هاى آستان قدس نصیبم شد. روزهایى که کنار دست استاد متواضعم دکتر ناصح مى‏نشستیم، و اختلاف نسخه بدل‏ها را به ایشان اعلام مى‏کردیم، حجت الاسلام و المسلمین خزاعى نیز ویرایش متن، بخصوص اشعار عربى ، احادیث و دیگر نمونه‏ها را به عهده داشت. دقت بر سر کلمه‏ها، تطبیق عبارات، اشعار و استشهادها، و یافتن عبارات درست، نیاز به مراجع دیگر را فراوان مى‏کرد، در آن جا بود که به شباهت‏هاى تفسیر ابوالفتوح با برخى از تفاسیر دیگر آشنا شدم، تفسیر تبیان، مجمع البیان و قرطبى حد اقل تفاسیرى بود که افزون بر لسان العرب، در مورد روایات و اشعار و واژه‏هاى عربى مورد مراجعه قرار مى‏گرفت. این شباهتها بسیار بود، و در مواردى نیز کشاف زمخشرى، اما در مورد عبارات فارسى، ترجمه و کلمات بد خوان فارسى، به یقین استادان مصحح منابعى داشتند که به تصریح خودشان ترجمه تفسیر طبرى، از آن منابع بوده است. از آنجایى که با تقسیم وظایف، هرکس به جنبه خاصى توجه بیشتر داشت و اشراف عام برعهده جناب دکتر یاحقى بود، طبیعى بود که ما در گیر بسیارى از مسایل تصحیح نباشیم، بخصوص که کار مقابله و تصحیح بر عهده جناب دکتر ناصح بود، سر و کار داشتن به تمام متن همگانى نبود. از همان زمان، به دلیل فضاى دوست داشتنى، یاران خوب و استادان متواضع، به اصل کار سخت علاقه مند شدم و احساس مى‏کردم که به این تفسیر دلبستگى خاصى دارم. اکنون احساس مى‏کنم این تفسیر حقى به گردن من دارد. بررسى ترجمه قرآن کریم که در متن این تفسیر آمده است، مى‏تواند اداى بخشى از دین من به این تفسیر گرانسنگ فارسى و شیعى باشد. 10. تمام مطالب استاد ناصح از مقاله ایشان در یادنامه طبرى گرفته شده است. رک: یادنامه طبرى، ویراستار محمد قاسم زاده، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاداسلامى و مرکز تحقیقات علمى کشور- وزارت فرهنگ و آموزش عالى،چاپ اول، زمستان 1369، مقاله دکترمحمد مهدى ناصح، 299. 11 . استاد آذرتاش آذرنوش در تاریخ ترجمه‏هاى فارسى قرآن این گونه برداشت کرده و بر همین اساس نادرست هم مطالب مفصلى را بیان کرده است.( تاریخ ترجمه از عربى به فارسى، از آغاز تا عصر صفوى، فصل مربوط به ترجمه ابوالفتوح رازى(