اخلاق خانواده

پژوهش حاضر مترصد پاسخ گویی به این سؤال است که آیا مقنن می تواند اخلاق را در قلمرو حقوق وارد نموده و در تقنین قوانین و مقررات مربوط به خانواده، آموزه های اخلاقی را در قالب قانون درآورد؟ پاسخ گویی به این سؤال در گرو تبیین ضرورت اخلاق محوری در حوزه خانواده با توجه به ویژگی های خاص خانواده و روشن شدن مفاهیم اخلاق و حقوق و وجه ممیز آن دو است. به تبع ویژگی های خاص خانواده چون خصوصی بودن حریم خانواده و عاطفی بودن، تضمینات حقوقی در این حوزه کارکرد مطلوب خود را ندارد و حفظ بنیان خانواده، در گرو اخلاق مداری اعضا خواهد بود. از سویی، با توجه به اینکه از ویژگی های قاعده حقوقی برخورداری از ضمانت اجراست، قانون گذار نمی تواند مستقیماً آموزه های اخلاقی را در قالب قانون به تصویب برساند. از این رو مقنن، پیش بینی نهاد داوری و تدوین قواعد تکمیلی را به عنوان دو راهکار عمده برای تعبیه اخلاق در ساختار حقوقی خانواده، برگزیده است.

رویکر روانشناختی جامعه شناختی و اخلاقی و توجه به کارکردهای سه گانه آن با توجهخ به آیات قرانی می تواند به منزله استدلالی اخلاقی برای ازدواج باشد . این کارکردها در پاسخ کسانی است که ازدواج را امری غیر اخلاقی تلقی کرده اند از اینرو می توان با تبیین آیات قرآن به کارکردهای مذکور اشاره کرد و به نفع ازدواج از آن بهره برد . این مقاله با رویکرد تحلیلی عهده دار این مسئله است .در این تحلیل از منظر جامعه شناختی ازدواج با عث ثبات و انسجام اجتماعی شده و جوامع را از فروپاشی انسانی و اخلاقی نجات خواهد داد همانطور که کارکردهای روانشتاختی ازدواج باعث آرامش افراد و از بین رفتن پریشانی و سرگردانی و افسردگی های ناشی از تنهایی و پوچی خواهد شد. از منظر اخلاقی نیز ازدواج به حفظ اخلاقی افراد خواهد انجامید ضمن اینگه خانواده محل ظهور و بروز فضایل اخلاقی و دوری گزیدن از پلیدی های اخلاقی است.

کوشش های روانشناختانه و جامعه شناختانه نظام سلطه در هنجارزدایی اخلاقی از خانواده های اسلامی، مسئله ای است که توجه به آن در بهبود اخلاقی خانواده و جلوگیری از فروپاشی و حذف خانواده به ویژه در جامعه ایران که داعیه دار ارزش های اخلاقیست، تأثیرگذار است. خانواده از آن جهت در زمره اهداف نظام سلطه قرار گرفته است که با وجود آن بر اساس مؤلفه های تأکیدشده در نظام اخلاقی اسلام، دست یابی آنان به دیگر اهداف سیاسی و اقتصادی ناممکن می نماید. در نگاه آنان، خانواده چنان قلعه ای است که اگر فتح شود، فتح دیگر قلعه ها و سنگرهای مدنظر به سهولت می انجامد. در این بین روابط زوجین که اوّلین عناصر در شکل گیری خانواده هستند، بسیار اهمیّت دارد. روابط قبل از ازدواج، حین ازدواج و پس از ازدواج از جمله اهدافی است که با تخریب و تهی کردن آن ها از مفاهیم اخلاقی و هنجارهای اسلامی، خیمه خانواده متزلزل و به ویرانی می انجامد.

در میان اعضای خانواده ارتباط های مختلفی مانند ارتباط عاطفی، حقوقی، فقهی و ... وجود دارد. یکی از انواع ارتباط ها میان مرد و زن در خانواده، رابطه اخلاقی میان آن دو است. این رابطه، گاهی از سوی مرد و گاهی از سوی زن مطرح می شود؛ هم چنان که رابطه اخلاقی ممکن است از منظر اثباتی و ذکر فضایل و باید ها بررسی شود و ممکن است از منظر سلبی و بیان رذایل و نباید ها. آنچه در این پژوهش کانون توجه بوده، بررسی رابطه اخلاقی و بیان بایسته های اخلاقی شوهر در رابطه با همسر از نگاه اسلام است. پرسش اصلی این است که سخن اسلام درباره سلوک اخلاقی شوهر با همسر چیست و چه باید ها و فضایلی را برای معاشرت مرد با همسر در روابط زناشویی مطرح می کند. در پاسخ به این پرسش و با بررسی برخی آیات و روایات، به شیوه توصیفی تحلیلی، به این نتیجه رسیده ایم که افزون بر غلبه نگاه اخلاقیِ دین به روابط مرد و زن و پیش بینی ضمانت های اجرایی لازم، از نظر قرآن، اصلِ محوری ای که مرد باید در روابط میان خود و همسرش مراعات کند، معاشرت نیکوست. روایات نیز افزون بر این که به طور کلی بر معاشرت نیکو با همسر تأکید کرده اند، مصادیقی از این معاشرت و سلوک اخلاقی را بیان داشته اند که در این پژوهش، ده مصداق از آن، در گفتار و رفتار اولیای دین ذکر شده است.

یکی از اساسی ترین فقدان ها برای کودکان زمانی رخ میدهد که یکی از اعضای خانواده از جمله پدر و یا مادر دچار مرگ شوند و فرزندان را در سوگ خود غمبار و اندوهناک سازند. کشیدن بار اندوه به همراه ابهام فرایند مرگ و علت آن بسیاری از کودکان را تا سر حد داغدیدگی، افسردگی، و اضطراب و حتی خودکشی سوق می دهد. مرگ یکی از اعضای خانواده ممکن است در اثر ابتلا به بیماری (مثلاً سرطان، ایدز) بلایایی طبیعی، تصادفات رانندگی، و یا عوامل دیگر باشد. مرگ برای کودکان توأم با ابهام و راز آلودگی است و کودکان نمی تواند آن را درک کنند. ازجمله وظایف اخلاقی در این زمینه درک درست شرایط کودکان وهموار سازی این اتفاق وچنین حادثه هایی برای کودکان است که مورد توجه متون دینی نیز می باشد.والدین توان و علم روشن نمودن پدیده مرگ را برای فرزندان خود ندارند و در این مورد احساس استیصال و ناتوانی می کنند مرگ یکی از اعضای خانواده می تواند قابل پیش بینی، ناگهانی و غیر قابل پیش بینی (مثلاً خودکشی)، و یا در اثر بلایای طبیعی (مثل زمین لرزه و توفان) باشد. هر کدام از این انواع مرگ تأثیرات متفاوتی در کودکان می گذارند و نظام خانواده را به نحوی از انحاء دچار مشکل می کنند. نشانگان داغدار شدن در کودکان زیادند که از جمله آن ها می توان به نشانگان فیزیولوژیکی (مثل سردردها)، نشانگان روان شناختی (مثل افسردگی، اضطراب) و مشکلات تحصیلی اشاره کرد. داغداری در اثر فقدان برادران و خواهران نیز اثرات بسیار نامطلوبی در فرایند رشد و سلامت روان کودکان می گذارد که در اصل مقاله به آن پرداخت شده است. مشاوره های روانی برای اعضای خانواده و کودکان می توانند در کنار مشاوره های معنوی به سلامت عاطفی کودکان کمک کنند و آنان را آرام تر سازد. اینگونه مشاوره ها با استفاده از مدل های مختلف روان شناسی و روان درمانی معنوی می توانند در کنار آمدن با کودکان با داغدیدگی کمک کنند وصبر وتحمل آنان را در برابر چنین مشکلی بالا برده ؛ از این مرحله به راحتی عبور کنند .

باسمه تعالی ارزیابی اخلاقی تنبیه بدنی کودکان با معیارهای اخلاق اسلامی محمد جواد فلاح سمیه سادات حجازی نسب ازجمله مسائل مهم والبته ضروری که می توان در خانواده آن را پی گیری نمود ارزیابی اخلاقی تنبیه بدنی کودکان است.بر اساس معیار های اخلاق اسلامی ودر مقایسه با نگرش روانشناسان ودیدگاه های رقیب که همواره از تنبیه تحذیر نموده وآن را امری غیر اخلاقی ومخالف اصول وموازین تربیتی می دانند- هرچند دیدگاههایی هم با آن موافقند- تنبیه در برخی مواقع نادر وجهت تربیت اخلاقی کودک توصیه وتجویز شده است.البته اصل در نظام تربیتی اسلام تکریم وتشویق است ولی در مواردی که تنبیه براساس شرایط وضوابط تعریف شده ای کارگشاست از این شیوه تربیتی استفاده می گردد.این روش در نظام اخلاقی اسلام ودیدگاه های رقیب مواجه با چالشها وتعارضاتی است که مبتنی بر اصول ،قواعد ومعیارهای اخلاق اسلامی قابل توجیه وتبیین است.توجه به اقسام روش های تربیتی ،بررسی معنای تنبیه بویژه در تعالیم اخلاقی،فقهی وحقوقی اسلام ،اقسام تنبیه ومقایسه آن با دیگر روشهای تربیتی ونیزتحلیل دیدگاه های رقیب بویژه روانشناسان در این مسئله ،ما را به دیدگاه مذکور مدد می رساند.

در شرایطی که نهاد خانواده با هجوم مدرنیسم به سوی دگرگونی نگرش ها، ارزش ها، روابط و نقش ها پیش می رود و کارکردهای طبیعی خود را یکی پس از دیگری از دست می دهد، دین در صورتی می تواند با اخلاق این نهاد را به مثابه یکی از مقاصد خود حمایت کند که در دانش معطوف به اخلاق خانواده بازنگری شود. اخلاق خانواده در سنت جاری جامعه ما هنوز با روش های کم کارامد وعظی، توصیفی و دستوری و با تکیه بر ذخایر موروثی تدوین و ارائه می شود. این در حالی است که پیشرفت های صنعتی، تحول ارتباطات و گسترش اطلاعات شرایط ویژه ای را پدید آورده که در سنت اخلاقی ما وظیفه کنشگر در آنها تعیین نشده، پرسش هایی را مطرح کرده است که جواب از پیش ساخته ای ندارند و مسائل تازه ای را ایجاد کرده اند که جز با روش حل مسئله نمی توان با حفظ اخلاق از آنها عبور کرد. بر این اساس دین در صورتی برای رویارویی با مدرنیسم کارامد خواهد بود که اخلاق خانواده در روش و محتوا دگرگون شود و این مهم با تبیین دقیق ابعاد این رشته مطالعاتی دست یافتنی است. این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی به تبیین مهم ترین ابعاد اخلاق خانواده با وجه دانشی پرداخته و درنتیجه تصویری نسبتا دقیق از آن به دست داده است و درنهایت به این نتیجه دست یافته که بازتولید «اخلاق اسلامی» در پارادیم اسلامی موجب حضور دین در میدان رویارویی با مدرنیسم در حوزه خانواده می شود.

پژوهش حاضر باهدف بررسی جایگاه تدبیر منزل در میراث اخلاق فلسفی انجام شد. بدین منظور کلیه آثار مکتوب در این موضوع به روش توصیفی- اسنادی بررسی شد و به این مسئله که در میراث اخلاق فلسفی متأثر از متون فلسفه اسلامی، به مسائل اخلاقی حوزه خانواده چقدر توجه شده و این حوزه اخلاق فلسفی با چه کاستی هایی مواجه است، پاسخ داده شد. از این رو، با پیگیری سیر تاریخی اخلاق خانواده در متون کهن اخلاقی و میراث اخلاق اسلامی تا دوره معاصر، به بررسی ماهیت، گستره موضوعات و روش های عملی سازی، تصویری از اخلاق خانواده در نگاه فلسفی پرداخته شد. نتایج بررسی ها نشان داد که مسئله اخلاق خانواده فقط ذیل بحث تدبیر منزل که ماهیت فلسفی دارد، بیان شده است و برخی از عالمان اخلاقی با اقتباس از آثار فلسفی ارسطو و دیگر آثار همسو، دیدگاه های اخلاقی حوزه خانواده را به شکل ممزوج با مباحث اخلاق فلسفی در برخی متون اخلاقی همچون فصول منتزعه، تهذیب الاخلاق و اخلاق جلالی منعکس کرده اند. همچنین نتایج بررسی ها نشان داد که از اواخر سده دهم هجری تاکنون حتی چنین رویکرد اقتباسی نسبت به حوزه خانواده در منابع اخلاقی و فلسفی وجود ندارد و رویکرد فلسفی که تا پایان سده ده ارائه شده است نیز نوآوری ویژه ای ندارد. 

هدف اصلی این پژوهش، بررسی عوامل مؤثر در نظم نهاد خانواده مبتنی بر اخلاق اجتماعی است. هدف کاربردی پژوهش، ارائه پیشنهادها و راهکارهای مناسب به نظم نهاد خانواده مبتنی بر اخلاق اجتماعی با توجه به شرایط کنونی جامعه و خانواده های کشور است. روش پژوهش به کارگرفته شده در این مطالعه کیفی فراترکیب است. ابتدا با استفاده از روش تحلیل کیفی فراترکیب به استخراج شاخص ها از مقالات و مطالعات پیشین اقدام شد و از 280 مقاله به دست آمده، از 32 مقاله نهایی برای بررسی عوامل مؤثر بر نظم نهاد خانواده مبتنی بر اخلاق اجتماعی استفاده شد. در ادامه با مقوله بندی شاخص ها و انجام آنتروپی شانون، محتوای طرح تحلیل شد، شاخص های اصلی شناسایی شد و میزان اهمیت هریک از شاخص ها مشخص شد. تحلیل داده های پژوهش در فاز کیفی با نرم افزار MAXQDA انجام شد. با استناد به یافته های پژوهش، 7 مقوله اصلی و 56 مقوله فرعی (کد) با استفاده از روش تحلیل کیفی فراترکیب از متون مقالات پیشین استخراج شد. مقوله های اصلی استخراج شده عبارت اند از: احترام و ارزش، نشاط خانوادگی، قواعد خانوادگی، تأمین معیشتی، پرورش و تربیت، تعهد و اعتماد متقابل و نوع دوستی. به طورکلی می توان اذعان کرد، مواردی نظیر کمک به فقرا را گداپروری ندانستن، یاری رسانی را وظیفه خود شمردن، علاقه مندی به امور خیریه، مشارکت داوطلبانه برای کمک رسانی در بحران ها، بی تفاوت نبودن به مشکلات اعضای خانواده و از همه مهم تر حمایت کردن از اعضای خانواده، ازجمله پیامدهای مثبت و درخور تأمل در پیاده سازی اخلاقیات اجتماعی بر نظم خانواده محسوب می شوند.  

اخلاق محور تعالیم فلسفی منسیوس مفسر کنفوسیوس و در عین حال فیلسوف مبدع است که آن را می توان مبتنی بر مبانی معرفت شناختی، هستی شناختی، و انسان شناختی صورت بندی کرد. این مقاله، همچنین آموزه های اخلاقی مکتب منسیوس در سه سطح فردی، خانوادگی و سیاسی؛ را صورت بندی می کند. وی در هستی شناسی رویکرد متافیزیکی بیشتر و شفاف تر نسبت به کنفوسیوس و در انسان شناسی فیلسوفی مبدع و پردازنده نیک سرشتی انسان است. از نظر منسیوس فطرت منشأ جامع اخلاقیات است و اخلاق ریشه در فطرت و فطرت ریشه در آسمان دارد. در نگرش اخلاقی منسیوس چند مفهوم کنفوسیوسی اهمیت به سزایی دارد که وی به تکمیل همراه با برخی ابداعات می پردازد. لی (Li) چرخ اعتدال رفتار ، «Yi» به معنای پرهیزگاری و بایستگی، جن (Jen) یا رن (Ren) به معنی انسان دوستی، چونگ (Chung) و شو (Chu) ، طریقه (Tao) که جاده ای است به سوی هستی مشترک و تکامل نوع بشر، مینگ (Ming) به معنای مشیت یا سرنوشت، ارتباطات پنج گانه، قاعده طلایی کمال خود و کمال دیگران ، تکلیف گرایی و گذار از سود شخصی و اصلاح نام ها. از نظر منسیوس در میان فضایل، چهار فضیلت تقوا، خرد، دانش و نیکخواهی ام الفضایل هستند. منسیوس در اخلاق فردی به تهذیب نفس، شرمساری  و حیا، عشق به احسان، خودانتقادی، پشتکار و... پا می فشرد. از دیدگاه وی روابط میان زن و شوهر آغاز تمامی روابط انسانی است. در اخلاق سیاسی برای اداره کشور توسط حاکم به جز حکمت و فلسفه، چند قانون و وظیفه اخلاقی مانند شایسته سالاری و تکریم مردم و دوری از استبداد را توضیح می دهد.

خشونت در رابطه های درون خانوادگی یا «خشونت خانگی» (به مثابه نوعی از خشونتِ خاموش که با اغماض نگریسته شده و کمتر به مرحله گزارش و شکایت رسمی می رسد)، پدیده ای منفی در ساخت اخلاقی و فرهنگی جامعه است که البته ، بنیان های فلسفی و متافیزیکی دارد. خانواده، نخستین شبکه نسبت های میان فردی را برمی سازد و در ذات خودْ حامل سلسله مراتبی از رابطه ها و ارزش های رابطه ای است که سامان مندی خانواده را تضمین می کند. وجه همبستگی اعضای خانواده رفتارها و کنش های رابطه ای است که متناسب با نقش های خانوادگی دریافت کرده اند. بنابراین ، بروز خشونت که در تحلیل نهایی، می تواند با غایت إعمال قدرت و گسترش سطح نفوذ و تأثیرگذاری بر دیگر اعضای خانواده همراه باشد نیز از طریق رفتارهای مختلف خشونت آمیز - به نحو مثبت یا منفی - توجیه می گردد. در این مقاله، تلاش خواهم کرد در ابتدا و تا حد امکان، به پدیدارشناسی سازیِ فلسفی زوایا و جنبه های مختلف خشونت - به مثابه کنشی رابطه ای - بپردازم. سپس تلاش خود را به پدیدارشناسی خشونت در رابطه های درون خانوادگی، از منظری فلسفی، معطوف می کنم تا بافت تجربی۔احساسی تحقّق آن در نخستین واحد اجتماعی آشکار شود و  در پایان نیز با پیشنهاد نظریه «رابطه گروی اخلاقی» راه حلی نظری برای تعدیل بنیادین این نوع خشونت فراپیش نهم.