سلوک اخلاقی

در میان اعضای خانواده ارتباط های مختلفی مانند ارتباط عاطفی، حقوقی، فقهی و ... وجود دارد. یکی از انواع ارتباط ها میان مرد و زن در خانواده، رابطه اخلاقی میان آن دو است. این رابطه، گاهی از سوی مرد و گاهی از سوی زن مطرح می شود؛ هم چنان که رابطه اخلاقی ممکن است از منظر اثباتی و ذکر فضایل و باید ها بررسی شود و ممکن است از منظر سلبی و بیان رذایل و نباید ها. آنچه در این پژوهش کانون توجه بوده، بررسی رابطه اخلاقی و بیان بایسته های اخلاقی شوهر در رابطه با همسر از نگاه اسلام است. پرسش اصلی این است که سخن اسلام درباره سلوک اخلاقی شوهر با همسر چیست و چه باید ها و فضایلی را برای معاشرت مرد با همسر در روابط زناشویی مطرح می کند. در پاسخ به این پرسش و با بررسی برخی آیات و روایات، به شیوه توصیفی تحلیلی، به این نتیجه رسیده ایم که افزون بر غلبه نگاه اخلاقیِ دین به روابط مرد و زن و پیش بینی ضمانت های اجرایی لازم، از نظر قرآن، اصلِ محوری ای که مرد باید در روابط میان خود و همسرش مراعات کند، معاشرت نیکوست. روایات نیز افزون بر این که به طور کلی بر معاشرت نیکو با همسر تأکید کرده اند، مصادیقی از این معاشرت و سلوک اخلاقی را بیان داشته اند که در این پژوهش، ده مصداق از آن، در گفتار و رفتار اولیای دین ذکر شده است.

ایدئولوژی غالب عامه مسلمانان چُنین القاء می کند که صحابه راویان محض سنّت پیامبر(ص) بوده و اندیشه هایی متمایز نداشته اند. این گونه، عملاً مطالعه ای برای بررسی آراء صحابه و شناخت نسبت آن ها با هم دیگر صورت نگرفته، و خاصّه مطالعه تفکّرات اخلاقی و شناخت تمایز آرائشان با هم دیگر و با مکتب اهل بیت (ع) یا سنجش نسبت آن آموزه ها با تعالیم پیامبر(ص) کم تر کاویده، و بیش تر مغفول واقع شده است. می خواهیم در این مطالعه با نگاهی انتقادی به این رویکرد فراگیر، اندیشه اخلاقی عبدالله بن عبّاس (درگذشته 68) را بازنگریم؛ فقیه و مفسّری از نسلِ صغارِ صحابه که جایگاهش هم چون یک معلّم اخلاق یا تأثیر اندیشه هایش بر فرهنگ اسلامی دوره های بعد را نکاویده اند. این مطالعه از جنس مطالعات تاریخ اندیشه اخلاقی است و از میان منظومه آراء اخلاقی ابن عباس بر آن دسته از آراء وی تمرکز دارد که درباره بهینه سازی سلوک فردی و اجتماعی روایت شده، در تفسیرش از قرآن و سؤالاتش و نقل قول هایش از پیامبر(ص) هم بازتاب یافته، و بُعدی از ابعاد تفکر اخلاقی او را شکل داده است. این مطالعه مدخلی خواهد بود برای آن که بتوانیم در گام های بعد با مقایسه تعالیم صحابه مختلف، تصویری واضح تر از تاریخ اندیشه اخلاقی مسلمانان در نیمه نخست سده 1 حاصل کنیم.

این مطالعه کیفی/غیرخطی با فن گرانددتئوری و ترکیبی از دیگر فنون توصیفی/ تحلیلی در سیاقی "هولوگرامیکال (روابط متقابل خرد/ کلان) ساخت یافته؛ این ساخت در منطقی پست مدرن، اگرچه از خصلت مرکزگریزی برخوردار است؛ اما به لحاظ پارادایمی حول محور مفهومی فلسفه زبان هایدگر (خانه هستی)، به شیوه مورد پژوهانه سازمان یافته؛ واحد مشاهده، توصیف/ تحلیل،"سیاق زیست زبانی پهلوی دوم" است. با استناد به منابع اولیه و ثانویه متعدد و "نمونه گیری هدفمند/ نظری"، در فرایندی از سرگذشت پژوهی؛ به کژکارکردهائی از سیاق زیست پهلوی در "بازی زبانی توسعه"رسیده؛ یافته های نظری پسینی زیر (استنباطات /مقوله بندی ها به روش "منفصلِ برساخته از متن") از آرای صاحب نظرانی اخذ ؛ و در ترکیب/ تلفیقی بدیع، طبق منطق پست مدرن با سیاقی ریزوماتیک (هریک در ارتباطی مستقیم با مقوله پیشین) به کار بسته شده است : "عدم شجاعت بودنِ پهلوی در و با زبان زهدانخانه ایران"؛ "عدم پیوند شاه با ساخت زبانی/فرهنگی ایران" ؛ ناهمخوانی"سلوک اخلاقی" (به مفهوم وبری) ناشی از سیاق زیست زبانی شاه با "توسعه اندیشی/کوشی". از سوی دیگر، مسائل فوق در نسبتی با کلیت تخریباتِ ساختیِ آریاگرائی (ضدیت زبانی/فرهنگی)، و کژکارکردهای آن قرار دارد که بدان تحت عنوان ابداعی "ناجامعه گشتگی" اشاره شده است. مسائل فوق الذکر، به همراه عاملیت تام الاختیار شاه در امور و خصلت"ابراز شخصیت" (به مفهوم پوپری) در بازی های زبانی (توسعه و ...) ضدیتی تام با توسعه کوشی وی داشت. این مطالعه در امتداد پرسش های افلاطون (چه کسی باید حکومت کند؟) و پوپر (چگونه باید حکومت کرد؟)؛ به منزله سومین پرسش برای مطالعات "توسعه و مسائل آن" پیشنهاد می شود : "در چه نسبتی با زبان زهدانخانه برای بازی توسعه باید کوشید؟" در سپهری از همین پرسش با طرح "صورت/سیرت" برای توسعه ، به نظر می رسد "سکونت در زبان "، صورت توسعه کوشی را به سیرت خلاقانه آن متصل نموده؛ به همراه انرژی های حاصل از "شجاعت بودن"، "سلوک اخلاقی ناشی از سیاق زیست زبانی" و ... بر شانس پدیداری توسعه می افزاید.