بابا افضل کاشانی

افضل الدین کاشانی فیلسوفی است دقیق النظر و صاحب رأی که در قرن ششم می زیسته است. او با ذوق سرشار خویش سعی کرده است با در هم تنیدن و تلفیق روش های حِکَمی رایج زمانی خویش (مشایی، اشراقی، عرفانی) به منهجی نو دست یازد. و بر آن اساس، ساختاری منسجم از تفکرات فلسفی و معرفتی خویش برسازد. وی در کنار اندیشیدن در باب نهادهای بنیادین حکمت، فلسفه و معرفت به طور عام، درباره نفس به طور ویژه و خاص اندیشیده است. دستگاه اندیشتاری او در باب نفس از انسجام و استحکام قابل قبولی برخوردار است و البته در موارد بسیاری ابتکاری است. با این همه این حکیم والامقام در جامعه علمی و فلسفی ما کاملاً ناشناخته و قدرش نامعلوم مانده است. همه آنچه درباره او انجام گرفته، به جز تصحیح و تحقیق و چاپ مجموعهآثار او، به شرح حال نویسی و تمجیدهای تشریفاتی از او منحصر است. حال آنکه کندوکاو در اندیشه های او و صید مرواریدهای سفته شده و به عزلت نشسته در مجموعه آثار و رسایلش کاری لازم و واجب می نماید. نگارنده بر خود فرض دانست تا در ضمن یک پروژه تحقیقاتی و علمی گامی فراتر نهد و از معرفی شناسنامه ای به معرفی علمی این شخصیت مهم فلسفی ـ عرفانی مبادرت ورزد. از این رو، به عمده ترین مسأله مورد دغدغه کاشانی، یعنی بحث نفس، توجه کرده تا پاره ای از زوایای نهفته و خاک گرفته اندیشه ها و آرای او را بازشکافته، گزارش، شرح، تفسیر و تحلیل نماید. ز افسانه گری ای دل دانش نشناس پیوسته قرین شک ندیم وسواس تا تو تهی از عقل و پر از پنداری فربه نهای، از فریب داری آماس «بابا افضل کاشانی»

طنز، از موضوعات پررنگ و ملموس رباعیات باباافضل کاشانی است. باباافضل، با بیانی نرم و آرام و با پرهیز از گستاخی و گزندگی زبان، طنزهایی شیوا آفریده و آن ها را در لفافة ابریشمین اشعار خویش پنهان ساخته است.شاعر در آفرینش طنز، از انواع آرایه های ادبی به ویژه از بازی های زبانی، پارادوکس، تکرار و جناس بهره جسته است. وی در ساخت طنز، از ضرب المثل استفاده کرده و خود نیز طنزهایی سروده که برخی، به صورت ضرب المثل بر زبان مردم جاری است.باباافضل در اغلب طنزهای خود، از آموزه های قرآن کریم بهره برده و پیام های ارزندة قرآنی را در قالب طنزهای گوناگون بیان کرده است. می توان اغلب رباعیات باباافضل را ترجمه ای آزاد و طنزگونه از قرآن مجید، در راستای ابلاغ فرامین الهی، دانست.در این مقاله، طنزهای باباافضل به شش دستة کلی تقسیم شده است: ۱. طنز ادبی؛ ۲. طنز اجتماعی؛ 3. طنز تاریخی؛ 4. طنز حکمی؛ 5. طنز دینی و عرفانی؛ 6. طنز فلسفی.بیشترین دغدغة شعری باباافضل که زمینه ساز طنزهای دلکش وی بوده، مفاهیم دینی و عرفانی است. پس از آن، طنزهای اجتماعی بسامد بالایی دارد.نوک پیکان انتقاد باباافضل بیش از همه به سمت دوگروه از مردم است: ۱. صوفی نمایان ناپاک و نفس پرستان زاهدنما؛ ۲. سرگشتگان و راه گم کردگان وادی حق شناسی.

با ظهور دولت صفویه در قرن دهم، تحولات قابل ملاحظه ای در حوزه دیانت و فرهنگ ایران پدید آمد. در این دوران مکتبی عرفانی پدید آمد که گرچه مأخذی صوفیانه داشت، اما با اندیشه های تشیع و حکمت اسلامی پیوند یافت. زمینه چنین مکتبی که نوعی تحول در اندیشه شیعه است از چند قرن قبل در ایران آغاز شده بود و سرآمدان آن مانند افضل الدین کاشانی، عبدالرزاق کاشانی و نصیرالدین کاشانی، کاشی بوده و یا نزد کاشیان، عرفان و حکمت آموخته بودند مانند سید حیدر آملی و داوود قیصری. در این مقاله به زمینه های پیدایش این مکتب و نقش عارفان و حکیمان کاشی در آن اشاره می شود.

افضلالدین مرقی کاشانی، ادیب، شاعر و فیلسوفی ذو ابعاد در تاریخ فرهنگ ایران و اسلام به شمار میآید. تنوع کمنظیر آثار وی و تضلع وی در فنون مختلف ادبی و حکمی، این متفکر برجسته را شایسته هرگونه توجهی کرده است. یکی از وجوه بااهمیت اندیش ه اصیل او، ورود او به حوزه فلسفه سیاسی و سنت سیاستنامهنویسی است. ساز و پیرایه پادشاهان پرمایه از بابا افضل کاشانی، رساله ای است مختصر در باب ماهیت حکومت و سیاست و شرایط حاکم. در این رساله، بابا افضل با نثری شیوا و منشیانه به مفهوم فلسفی حکومت پرداخته و با تکیه بر مبانی هستیشناختی عموماً ارسطویی، شرایط حاکم و شیوه حکومت را به تصویر کشیده است. نگارنده مقاله حاضر در صدد آن است که بنیانهای نظری اندیشه سیاسی بابا افضل را با تکیه و تأکید بر تفکرات ابونصر فارابی، نخستین فیلسوف جدی سیاست در فرهنگ اسلامی تبیین کند. تلاش او بر آن است که نشان دهد رویکرد افضلالدین به مقوله سیاست، ریشه در سنتی داشته است که از فارابی آغاز و به ابن مسکویه و عامری و ابن خلدون و نظام الملک و خواجه نصیر ختم شده است. نگارنده در این بررسی روشن میسازد که در فلسفه سیاسی باباافضل و فارابی جمع هستی شناختی و روششناسانه بین فلسفه و دین در تجلی، مصداقی پیدا میکند و هردو به اقتضای سیاست زمانه خویش، در نگاه خود به سیاست، دیدگاهی هستیشناسانه دارند و با برشمردن مراتب و وجود، کار خود را آغاز میکنند.

در اشعار بابا افضل، سایه پررنگ الفاظ و معانی قرآن کریم به وضوح دیده می شود؛ ،« کُلُّ منْ علَیها فَا نٍ » و نیز عباراتی قرآنی مانند ،« ربنا ظلمنا » ،« أطعنا » ،« سمعنا » واژههایی چون و...، رباعیات وی را در اوج اعتلا قرار داده است . همچنین «لا قُوهَ إِلاَّ بِاللَّه » ،«کُلُّ شَیء هالک» « تغییرناپذیری زمان مرگ » ،« شقّ القمر » ،« هبوط انسان » ،« بار امانت » مضامین بینظیر قرآنی چون و... به رباعیات او حیات و جاودانگی بخشیده است. از نکتههای قابل تأمل در این مضامین، جهتگیری خاصی است که این آیات را در مسیر تزکیه، تربیت، اخلاق و عرفان هدایت کرده، و خالی از هرگونه وجوه تفنّن شاعرانه، فضلفروشی و تکلّف است . هدف نویسندگان این مقاله، نشان دادن گونههای تأثیرپذیری بابا افضل از قرآن کریم و ترسیم اهداف او از این گزینشهای هدفمند در مسیر اخلاق، معرفت دینی و عرفان است که البته در دائر ه المعارف بزرگ اسلامی و در بحث از بابا افضل کاشانی، اشارهای به تأثیر شاعر از مضامین قرآن کریم در رباعیهای وی نشده است.

فلسفه اسلإمی دارای نقش بی بدیلی در تفکرات عمیق و سازنده است، اما در جهان امروز این نقش و جایگاه کمرنگ شده است. یکی از دلإیلِ این اتفاق را می توان در پیچیدگی نگارش فیلسوفانی همچون میرداماد دانست. درحالی که ساده نویسی و استفاده از اصطلإحات و عبارات فارسی، باعث جذب مخاطب و شناساندن بهتر این علم به همگان می شود، در میان حکمای اسلإمی، افضل الدین محمد بن مرقی کاشانی، معروف به بابا افضل، آگاهانه به این امر مهم پرداخته است. بنابراین در این مقاله سعی بر آن شده است که چرایی و چگونگی ساده نویسی بابا افضل را با استفاده از روش تحلیلی توصیفی مورد بررسی قرار دهیم. در نهایت امر به این نتیجه رسیدیم که وی در سبک نگارش خویش، تأکید و توجه ویژه ای به دوره زمانی، درک عموم مخاطبان، تأکید به زبان مادری و ارائه فلسفه به زبان همدلی داشته است. گردهم آمدن این عوامل، نثر فلسفی شیوا و به دور از سختی های رایج زبان فلسفی فارسی نویسان را به وجود آورده است.

بابا افضل الدین مرقی کاشانی از روزگاران قدیم تا امروز علاوه بر حکمت و نویسندگی به شاعری و به ویژه رباعی سرایی نیز شهرت داشته و نامدار بوده است؛ اما هم از تعداد اشعار او اطمینانی نداریم و هم از صحّت انتسابشان؛ زیرا بسیاری از رباعیات او در دیوان و دفتر دیگر حکما و شعرا وجود دارد، و بسیاری از اشعار دیگران نیز به نام او ثبت افتاده است. این دشواری، مختصّ اشعار بابا افضل نیست، و در رباعیات بازگفته در قرن پنج و شش و هفت هجری که دوره اوج رباعی-سرایی است، غالباً این اشکال دیده می شود که برخی از رباعیات به چند شاعر بازخوانده شده و یا گوینده شان نامشخص است، و یا نسخ قدیمی و نزدیک به روزگار شاعر تقریباً وجود ندارد؛ اما دشواری هایی نیز از جنبه نظری و تاریخی و شخصی و مرامی می توان معرفی کرد که مختص بابا افضل باشد و موجب شده باشد که اعتماد کمتری به رباعیاتش صورت گیرد. این دشواری های موجب می گردد که هر نوع پژوهشی در افکار و آثار و زندگی بابا افضل، از اصالت و اعتبار لازم علمی برخوردار نباشد و بنایی بر آب فرض گردد. با این حال، نگارنده در مقال حاضر، ضمن معرفی مشکلات مختلف نظری و عملی پژوهش در اشعار بابا افضل، به ارائه پیشنهادهایی نیز می پردازد که در حال یا آینده ممکن است برخی از مشکلات این نوع پژوهش را کم کند یا مرتفع سازد.

مقوله سیاست، همواره از مسائل مورد اهتمام اندیشه وران ایرانی بوده است و سابقه آن به پیش از اسلام می رسد. هم فیلسوفان و هم سیاستمداران و ادیبان، هر کدام به گونه ای به این موضوع پرداخته اند. رساله های فلسفی و سیرالملوک یا سیاست نامه های فراوانی به قلم نویسندگان بزرگی از ایران بر جای مانده است که هرکدام نشانگر طرز تلقی خواص و عوام از مقوله سیاست و حکومت در دوره های مختلف تاریخ ایران زمین می باشد. آثار گران سنگی که از فارابی، ابوالحسن عامری، خواجه نظام الملک و خواجه نصیر طوسی و حتی سعدی شیرازی بر جای مانده، نشانگر توجه جدی اهل فکر به این مسئله بوده است. یکی دیگر از نویسندگانی که به این مهم همت گماشته، افضل الدین محمد بن حسن مرقی کاشانی، حکیم، عارف و شاعر ایرانی نیمه دوم سده ششم و نیمه نخست سده هفتم هجری، و مشهور به بابا افضل است. او از دانشوران تأثیر گذار در ایران و جهان اسلام است که تنوع آثار و گوناگونی زمینه های اندیشه او برجستگی خاصی به وی بخشیده است. بابا افضل در اقسام مختلف حکمت و ادب و تصوف، قلم زده است. از دیگر عرصه هایی که بدان پرداخته، فلسفه سیاسی است. رساله ساز و پیرایه شاهان پرمایه، مهم ترین اثر او در این حوزه می باشد. افضل الدین در این تصنیف مختصر، اهم مسائل مطروح در دانش سیاست زمانه خود را با نثری شیوا به فارسی نوشته است. این رساله از آن نظر حائز اهمیت بسیار است که علاوه بر سادگی و استحکام بیان، به نوعی نماینده سنت اندیشه سیاسی در ایران پس از اسلام در زمان خود می باشد. مقاله حاضر در صدد آن است که با مروری مختصر در آثار سیاسی پیش از بابا افضل در حوزه تمدن ایرانی اسلامی، جایگاه رساله ساز و پیرایه شاهان پرمایه را در این عرصه، همچنین تبیین و میزان اثرپذیری آن را از پیشینیان، به ویژه خواجه نظام المک طوسی، بررسی نماید. نکته دیگری که در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است، دیدگاه خاص بابا افضل درباره سیاست و حکومت داری در زمانه خود می باشد.

تا کنون چهار نسخه کهن از رسائل بابا افضل کاشانی از سده هفتم هجری می شناختیم. اینک نسخه دیگری از سده مزبور مورّخ سنه 676 هجری به دست آمده که متعلق به مجموعه شخصی وحید ذوالفقاری در شهر یزد است. این نسخه مشتمل بر ترجمه ینبوع الحیاه، متن عربی رساله تفاحه و ترجمه فارسی آن است که در این مقاله تلاش شده ضمن معرفی نسخه مزبور به بیان جنبه ها و ویژگی های نسخه شناختی آن پرداخته شود. دسترسی به نسخه کهن دیگری از دو رساله فارسی مزبور به خصوص در مورد رساله ینبوع الحیاه با توجه به اختلافاتش علاوه بر نسخه های نور عثمانیه و مهدی بیانی تحریر نسبتاً متفاوت دیگری از ترجمه این رساله به دست می دهد و نیز اطلاعات ادبی و تاریخی پراکنده ای که از قبل یادداشت ها و حواشی مالکین نسخه از عصر مغول تا دوره صفوی به دست می آید، از جمله دریافت های قابل توجه مطالعه و بررسی این نسخه است.

افضل الدین کاشانی از فیلسوفان بزرگ ایران در قرون ششم و هفتم هجری است که درست همچون سهروردی، با پیوند میان فلسفه و شهود، منظومه ای حکمی فلسفی خلق کرد که تنها بر پایه خرد خشک و مجرد فلسفی استوار نبود، بلکه مبتنی بر «آگاهی و خرد روشنی و بیداری» بود و دقیقاً از درون چنین منظومه ای، تأکید فراوان به «خودشناسی» و روشنگری در باب ماهیت خویشتن آدمی، خلق شد. میراث فکری و رساله های به جای مانده از بابا افضل از جهات متعدد دارای اهمیت و قابل مطالعه است؛ از جمله وسعت و گستردگی دانش و اطلاعات او در حوزه های فلسفه اسلامی، فلسفه یونانی، ادب، اخلاق، فلسفه سیاسی، آموزه های عرفانی و حتی فرهنگ ایران باستان؛ زبان ساده، صریح و عاری از مفاهیم و اصطلاحات پیچیده و انتزاعی عصر و استفاده از لغات و برابر نهاد های پارسی در مقابل واژگان تازی؛ توجه فراوان به شیوه درست اندیشیدن و مبانی حکمت و کاربستِ گستره تام فضایل و اخلاق نیک در زندگی. نگارنده در این مقاله کوشیده است با تکیه بر مصنفاتِ باباافضل، به تحلیل سه بن مایه «آگاهی، خرد و دانش» از دید این حکیم کاشانی بپردازد و نشان دهد که این سه فرهنگ واژه، ضمن ملازمه و ارتباط تنگاتنگی که با یکدیگر دارند، با عناصری چون غفلت و تیرگی و مردگی در تقابل کامل اند. نتیجه تحقیق نشان می دهد که در مصنفات، «حکمت و فضیلت» دو روی یک سکه اند که به «حقیقت» ختم می شوند.