نصیرالدّین کاشانی

نصیرالدّین کاشانی )قاشی( حلّی )د: 755 ه . ق.( از متکلّمان و منطق دانان مهمّ امامیّه در قرون میانی است که آثار او، بویژه شروح وحواشی ارزشمندی که بر آثار کلامی و منطقی و فلسفی نگاشته است، حائز اهمّیّت بسیار است. با وجود این، تا کنون هیچ نوشتار شایان توجّهی در شرح احوال و آثار و افکار وی نوشته نشده است. در این مقاله تاش می شود نخست، آ گاه یهای پرا کنده ای که در منابع مختلف در خصوص زندگانی و تحصیل و تدریس کاشانی ثبت شده است، تدوین و بازگو شود و در ادامه، آثار وی، خاصّه نگاشت ههای کلامی او معرّفی گردد.

نهج المسترشدین فی اصول الدّین یکی از رساله های کلامی پر ارج علّمه حلّی است که بر آن شروح متعدّدی نگاشته شده است. از میان آن شروح، شرح متکلّم و منطقدان برجسته حلّی، نصیرالدّین کاشانی )قاشی( حلّی )د: 755 ه . ق.( زیر عنوان موصل الطالبین إلی شرح نهج المسترشدین اثری ارزشمند و بسیار حائز اهمّیّت است. تا کنون تنها سه نسخه از این کتاب شناخته شده بود؛ امّا به تازگی راقم این سطور به نسخه ای دیگر از اثر دست یافت. در نوشتار حاضر، دس تنوشتِ تاز هیاب یادشده که ا کنون در یکی از کتابخان ههای ترکیه نگهداری می شود معرّفی م یگردد.

با ظهور دولت صفویه در قرن دهم، تحولات قابل ملاحظه ای در حوزه دیانت و فرهنگ ایران پدید آمد. در این دوران مکتبی عرفانی پدید آمد که گرچه مأخذی صوفیانه داشت، اما با اندیشه های تشیع و حکمت اسلامی پیوند یافت. زمینه چنین مکتبی که نوعی تحول در اندیشه شیعه است از چند قرن قبل در ایران آغاز شده بود و سرآمدان آن مانند افضل الدین کاشانی، عبدالرزاق کاشانی و نصیرالدین کاشانی، کاشی بوده و یا نزد کاشیان، عرفان و حکمت آموخته بودند مانند سید حیدر آملی و داوود قیصری. در این مقاله به زمینه های پیدایش این مکتب و نقش عارفان و حکیمان کاشی در آن اشاره می شود.

مسئله اصلی پژوهش حاضر بازشناسی و معرّفی تقریری ابتکاری از برهان صدّیقین برای اثبات وجود خداوند است که از سوی یکی از متکلّمان امامی به نام نصیرالدّین کاشانی حِلّی مطرح گردیده ولی تاکنون مورد توجّه کافی قرار نگرفته است. در این مقاله با بهره گیری از روش توصیفی _ تحلیلی تقریر مزبور از برهان صدّیقین معرّفی و بررسی می شود. شناسایی استدلال های مختلفِ برگرفته از تقریر ابتکاری کاشانی از برهان صدّیقین در تاریخ کلام امامیّه و تبیین دامنه اثرگذاری این تقریر بر براهین خداشناسی سایر متکلّمان امامی و نیز نفی انتساب تقریر مذکور به خواجه نصیرالدّین طوسی، از جمله نتایج و یافته های مقاله پیش روست.

نصیرالدین علی بن محمد کاشانی معروف به نصیرالدین حلی از جمله متکلمان و فیلسوفان قرن هفتم و هشتم در منطقه حله است. به جز رساله النکات، باقی آثار او حاشیه و تعلیقاتی بر آثار کلامی، منطقی و فلسفی اندیشمندانی چون خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی، قاضی بیضاوی، شمس الدین اصفهانی و قطب الدین رازی است. محقق گرامی جناب آقای عطایی نظری در مقاله ای تحت عنوان «نصیرالدین کاشانی و نگاشته های کلامی او» به معرفی وی و آثاری که تابحال از او شناخته شده بود، پرداخته است. در این نوشتار سعی شده است نسخه های تازه یافته از تألیفات نصیرالدین کاشانی نظیر النکات، حاشیه تسدید القواعد، حاشیه طوالع، حاشیه شرح اشارات، حاشیه شرح شمسیه معرفی و بررسی گردد.

سلسله مقالاتی که زیر عنوان «اِشارات و تَنبیهات» منتشر می شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری است کوتاه و مستقل در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. بخش ششم از این مقالات مشتمل است بر سه نوشته در حوزه دانش کلام. در یادداشت نخست، شرحی جدید و نفیس بر کشف المرادِ علّامه حلّی معرّفی شده است. در مقاله دوم، به نکته ای در خصوص نحوه نگارش و خوانش نام «اِباضیّه» اشارت رفته است، و در نوشتار سوم، ویراستی از متنی کوتاه از نصیرالدّین کاشانی حِلّی در تقریر دو برهان ابتکاری بر اثبات وجود خدا و وحدت واجب الوجود ارائه گردیده است.