سلوک عرفانی

اندیشمندان مسلمان هر کدام به نوعی تلاش نمودند انسان ها را به مسیر حقیقی در زیستن رهنمون سازند. برخی از راه استدلال و برخی از راه نقل و برخی دیگر از راه علوم عرفانی و اشراقی در این مورد آثاری نگارش نموده اند. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی اندیشه های محی الدین ابن عربی و شیخ شهاب الدین سهروردی درباره دام دنیا و راه رهایی از آن می پردازد. ابن عربی در مهم ترین آثارش به تهذیب نفس به عنوان بهترین مسیر خروج از دام دنیا توجه نموده و انسان ها را به این راه دعوت نمود. شیخ اشراق در برخی آثارش تلاش نمود انسان ها را نسبت به بحرانی به نام غریبی انسان در جهان خاکی هشیار نموده و هشدار دهد. جهان مادی دارای محدودیت های فراوانی است که شرطی شدن در لذائذ آن باعث می شود انسان از هدف اصلی در زیستن باز ماند. وی با طراحی تمثیلات اشراقی تلاش نمود غربت انسان در جهان خاکی را به نیکی ترسیم کند. در نتیجه، هر دو اندیشمند با روش های گاهی متفاوت به دام های دنیا اشاره نموده و انسان ها را به هشیاری و برون رفت از آن دعوت نمودند.

یکی از بالنده ترین رخدادها در تبیین مطالب عرفانی، آمیزش آن با ادبیات فارسی بوده است. کتاب «کشف المحجوب» ابوالحسن هجویری در شمار اولین کتاب های عرفانی به زبان فارسی است که عارفان پسینی بر اتقان آن گواهی داده اند. این اثر به علم سلوک عرفانی پرداخته و در میان باب های آن مواردی وجود دارد که می توان از آنها با عنوان «بایسته های سلوکی» یاد کرد که تا اندازه ای از روش سلوکی هجویری پرده برمی دارد. از آن رو که یکی از گسترده ترین خرده گیری هایی که به جریان عرفان و تصوف شده، دور شدن از روش های سلوکی، از شریعت و از سرچشمه های دینی و مکتب اهل بیت(ع) است، این نوشتار کوشیده سه نمونه از بایسته های سلوکی را از منظر هجویری (فقر، مقارنت علم و عمل، پایستگی مجاهدت) که انتقادهای مهم و گسترده ای به آنها شده است انتخاب نموده و پس از تبیین هریک از این بایسته ها که سالک از سرآغاز تا فرجام باید به آن توجه پیوسته داشته باشد و بحثی روایی درباره موضوع برپا کرده است تا از خلال بازخوانی و تبیین روایات، عیار کلام هجویری عارف در کتاب عرفان عملی اش، محک بخورد. از ویژگی های روایات بحث شده در این نوشتار، اتقان آنها از نظر سندی و دور نشدن از دلالت ظاهری آنها در تبیین است. نتیجه این پژوهش نشان دادن ناهماهنگی برخی از این آموزه ها یا دست کم برخی خوانش ها از این آموزه ها با عرفان اهل بیت(ع) و همسویی برخی دیگر است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی سامان یافته است.