جنبش

جنبش عباسیان یکی از نقاط عطف تاریخ اسلام در قرن دوم قمری می باشد. جنبش های اجتماعی بحثی اساسی در نظریه های انقلاب اند که به سبب همین اهمیت، نظریه های مختلف کوشیده اند آنها را توضیح دهند. یکی از مهم ترین این نظریه ها، نظریه «محرومیت نسبی» می باشد. ورود اسلام به ایران و شعارهای برابری خواهانه سطح انتظارات ارزشی مردم را بالا برد. این در حالی بود که پس از مدتی، به خصوص در دوره بنی امیه سطح توانایی ارزشی مردم تغییر چندانی نکرد. بنابراین می توان محرومیت نسبی، یعنی فاصله گرفتن انتظارات ارزشی و توانایی های ارزشی را زمینه ای مهم در ایجاد سرخوردگی و نارضایتی مردم و یکی از دلایل اصلی پیوستن طبقات مختلف، به خصوص طبقات میانی و فرودست به جنبش عباسیان دانست. نگارندگان مقاله حاضر کوشیده اند با تمرکز بر جنبش عباسیان و با بهره گیری از روش تحلیل تاریخی و جامعه شناختی و همچنین بررسی محتوای آثار تاریخی، در پرتو نظریه محرومیت نسبی به بررسی زمینه ها و علل پیوستن طبقات مختلف به این جنبش بپردازند.

سیاست در ایران معاص، به رغم سرشت عمدتاً مردسالارانه، از سویه های معطوف به اصلاح وضعیت زنان خالی نبوده است. این مقاله با بررسی این موضوع در فاصله سال های 1270 تا 1320 می کوشد به این سؤال پاسخ دهد که: در دوره پنجاه ساله 1270 تا 1320، ایده ها، جنبش ها و سیاست های معطوف به تغییر و اصلاح وضعیت زنان چه ویژگی ها و تحولاتی به خود دید و چگونه و تا چه اندازه به دگرگونی در وضعیت حقوقی و حقیقی زنان منجر شد؟ این مقاله با رویکرد نظری تلفیقی (کنش گرایی تاریخ مند) و استفاده از روش تاریخی اسنادی و تحلیل طولی نشان داد که سیاست جنسیت در دوره اشاره شده تحولات متعددی به خود دیده است. تحولات مزبور از سه متغیر ناهمزمان و ناهمسوی «ایده ها و جنبش های معطوف به اصلاحات»، «مقاومت نیروهای محافظه کار» و «جهت گیری و عملکرد حکومت» متأثر بوده است. در دوره پیشامشروطه، نطفه های اولیه ایده ها و تحرک های معطوف به تغییر وضعیت زنان شکل گرفت؛ اما مقاومت شدید محافظه کاران و بی میلی دولت مردان مانع تغییر قابل ملاحظه در وضعیت زنان بود. در فاصله جنبش مشروطیت تا کودتای 1299، با افزایش تحرک اجتماعی خود زنان و حمایت برخی نیروها و نهادهای سیاسی جدید نظیر مجلس و احزاب اصلاح طلب علاوه بر اعطای حق آموزش به زنان، ایده ها و مطالبات جدیدی نظیر برابری حقوقی و حق مشارکت سیاسی زنان نیز مطرح شد. در دوره بیست ساله پس از کودتا، که دولت خود عهده دار تغییر وضعیت زنان شد، گرچه تغییرات قابل ملاحظه ای در آموزش، اشتغال و حضور زنان در عرصه های عمومی رخ داد، سرشت آمرانه این تغییرات و ناسازگاری آن با فرهنگ مسلط نه تنها مانع توسعه و تعمیق ایده ها و جنبش های اصلاحی در حوزه جنسیت بود، بلکه زمینه ساز رشد گرایش ها و نیروهای واگشت گرا در دوره های بعد شد.

جنبش شیخ عبیدالله نهری (شمزینی) در سال 1297ق (1880م) در دوره ناصرالدین شاه قاجار به وقوع پیوست. برای درک بهتر زوایای وقوع این جنبش و زمینه های شکل گیری آن باید اوضاع سیاسی مناطق کردنشین ایران و عثمانی را به دقت بررسی کرد. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تبیینی و با تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعاتی که به شیوه کتابخانه ای و اسنادی گرد آمده اند، در پی پاسخ به این سؤال است که اوضاع سیاسی مناطق کردنشین ایران و عثمانی چه تأثیری بر شکل گیری جنبش شیخ عبیدالله نهری داشته است؟ با توجه به نتایج تحقیق، موقعیت جغرافیایی عشایر مناطق کردنشین، سیاست ضعیف و ناتوانی دولت مرکزی در برقراری نظم و امنیت و همچنین رفتارهای ظالمانه و چپاولگرانه حکام محلی و مالیات گیری های بی برنامه آنها و مواردی از این دست باعث شد اوضاع کردستان ایران و عثمانی نابه سامان و آشفته گردد و مردم این مناطق برای رهایی از وضعیت موجود دست به شورش هایی بزنند. در این بین شیخ عبیدالله نهری، به عنوان رهبر مذهبی کردها، در واکنشی اعتراضی به یک حرکت سیاسی قابل تأمل دست زد.                      

نظامی گنجوی در اقبال نامه نظریات مطرح زمان خود را درباره پیدایش جهان هستی در قالب چند گفتار از زبان فیلسوفان یونان قدیم بیان می کند. در این نظریات پیدایش جهان هستی از دو دیدگاه مادی و فلسفی بررسی می شود. در یدگاه های مادی که موضوع بحث این مقاله است، فیلسوفان آغاز هستی را به حرکت یا یکی از عناصر چهارگانه نسبت می دهند و ماده و حرکت عوامل اصلی پیدایش موجودات معرفی می شوندو سپس چگونگی تکامل و پیدایش بقیه عناصر توضیح داده می شود. نظریات بر مبنای مشاهدات، تفکر و تعقل پایه گذاری شده اند و هیچ دلیل علمی یا تجربی برای تأیید آنها ارائه نشده است. مبنای هستی انرژی و عناصر چهارگانه است و تبدیل این عناصر به یکدیگر با توجه به خواص ظاهری آنها صورت می گیرد. گرچه هیچ دلیل یا آزمایشی برای این نظریات ابراز نشده، ولی صرف بیان این مطالب در عین حال نشان دهنده درجه آگاهی مرم از علوم استدلالی در گذشته است. مهمترین نظریات علمی و فیزیکی مطرح در این گفتار نظریه وابستگی و تبدیل حرکت و حرارت و ماده و انرژی به یکدیگر است که نظامی در اشعار زیادی به آنها اشاره می کند. تبدیل حرکت به حرارت از زمان تهیه آتش از طریق مالش چوب شناخته شده بود و جزو اولین کشفیات بشر در زمینه علم فیزیک است. ولی نظریه تبدیل ماده و انرژی به یکدیگر چندان واضح نیست و شواهد عینی زیادی برای آن ، و آن هم در هزار سال قبل، وجود نداشته است. اینکه این نظریه به صورت فلسفی قرن ها قبل مطرح بوده، شگفت انگیز است. نظامی گرچه در ابتدا این نظریات را به صورت چند گفتار از زبان فیلسوفان قدیم یونان بیان می کند، ولی در خاتمه بحث ادعا می کند که نظریات متعلق به خود اوست که از زبان فیلسوفان یونانی بیان شده است. این نظریات که همگی بر مبنای استدلال و مشاهدات آثار عوامل طبیعی پایه گذاری شده اند، در قالب چند گفتار ارائه شده است.

هدف از پژوهش حاضر بررسی جامعه شناسانه شکل گیری ناآرامی های اجتماعی در ایران سال 1401 است. پس از درگذشت خانم مهسا امینی ناآرامی های در ایران رخ داد که از لحاظ خاستگاه و پایگاه، شکل و محتوا و همچنین دامنه و گستره، با حوادث اعتراضی یک دهه اخیر تفاوت داشت. سوال پژوهش حاضر مبتنی بر چیستی این ناآرامی ها است. فرضیه تحقیق شکل گیری این اعتراضات اجتماعی را در شکل مدرن و بر اساس جامعه شبکه ای و سه نوع شکل اعتراضی هویت، مخالفت و عمومیت می داند که در تضاد با الگوهای حاکم شکل می گیرد. روش گردآوری داده ها اسنادی، روش تجزیه و تحلیل داده ها ردیابی فرآیند، نوع تحقیق کیفی و ملهم از نظریه جنبش های اجتماعی آلن تورن است. یافته های پژوهش نشان می دهد که شکل گیری جنبش اجتماعی 1401 با تغییر شرایط جدید جامعه در چهار سطح بین المللی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به واسطه گسترش رسانه های اجتماعی منجر به تغییر الگوها و نگرش های حاکم بر جامعه شده و هویت آن در مغایرت با هویت های مورد قبول حکومت است.

در این مقاله پژوهندگان کوشیده اند تا به استفاده از نظریه ی رفتار جمعی اسملسر، به تبیینی جامعه شناختی از جنبش حزب الله دست یابند و به بررسی زمینه ها، علل، متغیر های معنادار در چگونگی فرایند تشکیل جنبش سیاسی - اجتماعی حزب الله لبنان پرداخته اند. به عبارت دیگر این نوشتار در پی آن است که باتوجه به متغیرهای تبیینی موجود در نظریه ی «رفتار جمعی» به این سؤال اصلی پژوهش حاضر مبنی بر اینکه چرا و چگونه جنبش حزب الله در لبنان ظهور و بروز پیدا کرد، پاسخی تئوریک ارائه دهد. ضمناً بررسی و ردیابی فرایند پیدایش جنبش حزب الله لبنان با استراتژی قیاسی، به عنوان یک محک تجربی، برای نظریه مذکور یعنی نظریه رفتار جمعی اسملسر نیز قلمداد می شود. به عبارت دیگر علاوه بر تبیین جنبش حزب الله مقاله حاضر به نظریه آزمایی نیز (رفتار جمعی اسملسر)پرداخته است. آنچه که بیش ازپیش این مقاله اثبات کرد هویدا ساختن ضعف و نقص تحلیل های ژورنالیستی سیاسی در تبیین شکل گیری یک جنبش اجتماعی سیاسی همچون حزب الله بود. برای بررسی یک جنبش و پدیده ای که ریشه در جامعه دارد رویکرد علمی مقتضی می کند که با درنظرگرفتن اصل سنخیت علت و معلول به عامل های اجتماعی نیز توجه ویژه کرد. ازآنجایی که رویکرد نظری اسلملسر یک رویکرد ساختی کارکردی به حساب می آید درکی موسع تر از پدیده های اجتماعی نظیر جنبش حزب الله لبنان ارائه خواهد داد.

مفاهیم فرقه، کیش، کلیسا و اجتماع مذهبی، اولین مرتبه برای تحلیل انواع اجتماعات و سازمان های دینی در سنت های دینی مسیحی در غرب به کار برده شد. اگر نتوانیم جمع ها و به طورکلی پدیده های اسلامی را - تا جایی که مقدور است - در قالب مجموعه ای از اصطلاحات علمی رایج جای دهیم، مطالعات اسلامی در انزوای علمی می مانند. در اینجا نخست، مبنا یا ملاک های دسته بندی رایج درباره جمع های دینی بررسی می شود و سپس، با مرور جمع هایِ متنوع دینی در جوامع گوناگون اسلامی و با توجه به ویژگی های مهم آنها و مقایسه آن با مفاهیم متناظرِ رایج، میزان تطبیق اصطلاحاتِ رایج با مصادیق اسلامی ارزیابی میشود. معلوم خواهد شد که با در نظرگرفتن ملاحظاتی برای کاربرد واژه های رایج و با إعمال تغییراتی در آنها می توان مجموعه ای از اصطلاحات با دلالت های حتی المقدور مشترک علمی فراهم کرد که آشنایی جامعه علمی با اجتماعات و پدیده های مرتبط اسلامی را آسان کند؛ براین اساس در جوامع اسلامی، انواعی از مذاهب (اجتماعات مذهبی)، جنبش دینی، انواعی از فرقه ها و کیش وجود دارد که ویژگی های هر یک توضیح داده می شود و درنهایت از دو حیث مقایسه می شوند.