آموزش مطالعات اجتماعی

یکی از اصلی ترین کارکردهای نهاد آموزش، جامعه پذیر کردن دانش آموزان و تسریع در فرآیند اجتماعی شدن آنان است. کُتب مطالعات اجتماعی مرتبط ترین کتاب درسی با مبحث اجتماعی شدن است. از طرف دیگر مبحث روش های تدریس یک بخش تفکیک ناپذیر در حرفه معلمی است. اما به نظر می رسد در کنار تمام متغیرها و عوامل ذیربط، یکی از دلائل غیر اثربخش بودن آموزشِ محتواهای آموزشی در مدارس خاصه آموزش مطالعات اجتماعی، استفاده مکرر و بیش از حد از روش های سنتی (سخنرانی، توضیحی و...) است. در این مقاله که با روش کیفی و با رویکرد توصیفی- تحلیلی تدوین شده است، ضمن نقد روش های سنتیِ تدریس (ضعف ها و معایبی نظیر منفعلانه بودن،  غیرمنعطف بودن، یک سویه بودن، فعال مطلق بودن معلم و...)، دو مورد از مهم ترین راهبردهای اثربخش در تدریس مطالعات اجتماعی یعنی «راهبرد پروژه ها» و «راهبرد رویدادهای جاری» را بیان خواهیم نمود. در این مقاله در تحلیل راهبرد پروژه ها  به مواردی نظیر دلائل و ضرورت و اهمیت این راهبرد در آموزش مطالعات اجتماعی، تقسیم بندی پروژه ها، طرح کلی پروژه ها، نحوه ارزشیابی از پروژه ها، مراحل مختلف طراحی پروژه می پردازیم. در تحلیل راهبرد رویدادهای جاری  به موارد مهمی مانند ماهیت راهبرد رویدادهای جاری، ویژگی های رویدادهای جاری، اهمیت راهبرد رویدادهای جاری در آموزش مطالعات اجتماعی، چگونگی استفاده از آن در آموزش مطالعات اجتماعی، ملاک های اداره بحث و گفتگو درباره رویدادهای جاری  و... خواهیم پرداخت. از آنجا که مقاله پژوهشی حاضر از نوع پژوهش های کاربردی است، لذا جامعه هدف و مخاطب اصلی ما دانشجومعلمان رشته علوم تربیتی در دانشگاه فرهنگیان و معلمان مقطع ابتدایی هستند.

زیست اجتماعی اقتضائات مخصوص به خود را دارد و مهارت ها و توانایی های ویژه ای را می طلبد. آموزش این مهارت ها در نظام آموزشی کشور، عمدتاً ذیل درس مطالعات اجتماعی قرارگرفته است. این نوشتار برآ ن ا ست که جایگاه هم زیستی مسالمت آمیز پیروان ادیان الهی را به عنوان یکی از موضوعات مهم آموزش مطالعات اجتماعی با بهره گیری از اندیشه اسلامی مورد بررسی قرار دهد. بنابراین به طرح این پرسش ها می پردازد: که همزیستی مسالمت آمیز پیروان الهی در اندیشه اسلامی چگونه تعریف می شود؟ اهمیت آن چقدر و مصادیق آن کدام است؟ نتایج این پژوهش که به شیوه توصیفی تحلیلی سامان یافته، نشان می دهد که اندیشه اسلامی بر ضرورت و به رسمیت شناختن این نوع هم زیستی، تأکید قابل توجهی دارد. بر مبنای «اصل متعالی کرامت انسانی»؛ هم زیستی مسالمت آمیز پیروان ادیان الهی در جامعه واحد به نحو برجسته ای مورد تأکید است. این نوع هم زیستی بدین معنا است که با وجود یک دین غالب، پیروان سایر ادیان در چارچوب مشخصی از حق حیات و سایر حقوق انسانی- اجتماعی برخوردارند و نقش هم زیستی در پیوند اجتماعی و پیشرفت روزافزون جوامع با تأکید بر نقاط مشترک غیرقابل انکار است. برخورداری از «حقوق همانند»، انجام مناسک دینی، عبادات، برگزاری اجتماعات دینی و إعمال حقوق مدنی به ویژه در احوال شخصیه (نکاح، وصیت، ارث و...) بر مبنای دو محور توحید و نفی شرک برای پیروان ادیان الهی که شرائط مربوط به زندگی تحت لوای حکومت اسلامی (شرائط ذمّه) را پذیرفته اند از جمله مصادیق این هم زیستی اجتماعی است.

در عصر حاضر بر روش های فعال تدریس مبتنی بر نظریات شناختی و ساخت گرایانه تأکید می شود که فرض اصلی بر این است که هرچه میزان مشارکت دانش آموزان در آموزش افزایش یابد، یادگیری بیشتری صورت می گیرد، در این راستا، معلم نقش بسیار مهم و اساسی را بر عهده دارد، زیرا علاوه بر نقش هدایتی، حمایتی؛ سازمان دادن به فعالیت های یادگیری دانش آموزان و رشد هماهنگ ابعاد وجودی آنان نیز به عهده اوست. پژوهش حاضر به منظور بررسی کاربردی روش های تدریس فعال در آموزش مطالعات اجتماعی صورت گرفته است. به منظور دستیابی به اهداف پژوهش ابتدا روش های فعال تدریس بررسی و سپس نمونه اجرایی هر روش تدریس آورده شده است. روش انجام تحقیق به صورت کتابخانه ای و با رویکرد تحلیلی کاربردی است. نتایج تحقیق نشان می دهد روش های تدریس ایفای نقش، کارت مشارکتی و گروه های کوچک در آموزش درس تاریخ کاربردی است. همچنین روش های تدریس اعضای تیم، جستجوی موقعیت و گردش علمی ازجمله روش های تدریس کاربردی در آموزش جغرافیا بیان شده است. یکی از بهترین روش های تدریس درس جامعه شناسی، روش استقرایی و ساخت گرایی عنوان شده است.

مقاله حاضر با هدف شناسایی ویژگی های مطلوب عناصر چهارگانه برنامه درسی مبتنی بر مهارت های حل مسئله آموزش مطالعات اجتماعی دوره کارشناسی آموزش ابتدایی دانشگاه فرهنگیان انجام شده است، که با روش تحقیق آمیخته یعنی طرح اکتشافی متوالی (کیفی- کمَی) عملیاتی گردید، ابتدا با تحلیل محتوای کیفی 43 منبع داخلی و خارجیِ (1970-2022 م) مرتبط با موضوع تحقیق و همچنین 23 مصاحبه نیمه ساختاریافته با متخصصان که به صورت هدفمند انتخاب شده بودند، ویژگی های عناصر شناسایی گردید، سپس براساس این یافته ها پرسشنامه لازم تنظیم و با مشارکت 36 متخصص، اعتباریابی صورت پذیرفت، که روایی پرسشنامه با روش لاوشه (80/0 = CVI) و پایایی آن با آلفای کرنباخ (98/0 = CAC) محاسبه گردید. در نتیجه اهداف با 22 ویژگی، محتوا 24 ویژگی، راهبردهای یاددهی- یادگیری 17 ویژگی، و ارزشیابی 18 ویژگی مورد تأیید متخصصان قرار گرفت، براین اساس می توان گفت برنامه درسی مورد نظر با این ویژگی ها می تواند در ارتقا مهارت های حل مسئله و تربیت حرفه ای دانشجو معلمان ابتدایی نقش بسزایی داشته باشد.