نشانه معناشناسی

در نشانه معناشناسیِ گفتمان با عملیاتی معنایی مواجه هستیم که در آن معنا با توجه به تقابل، تعامل یا تطبیقِ نشانه های کُنشی، شَوشی یا تنشی از موقعیتی ویژه برخوردار می شود و سوژه را تحت تأثیر خود قرار می دهد. درنهایت مجموعه این عناصر در فضای گفتمان، با توجه به فضای پیوست و گسست گفتمانی شرایط انتقال معنا را از تقابلات معنایی به تعامل و تطبیق معنایی فراهم می سازند. در جستار حاضر با بهره گیری از رویکرد نشانه-معناشناسی نوین، به تحلیل و تطبیق فرآیند انتقال معنا در نظام های نشانه ایِ خطبه 221 نهج البلاغه پرداخته شد. پژوهش پیش رو درصدد است تا با روش توصیفی-تحلیلی، از منظر نظام های گفتمانی مؤلفه های شکل گیری فرآیندهای معنایی تقابلی، تعاملی و تطبیقی گفتمان را در کلام امام علی (ع) بررسی نماید. هدف پژوهش حاضر دریافت معنا در سطوح متفاوت گفتمانی و بررسی سیر انتقال نشانه های معنایی می باشد. درنتیجه؛ تحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان مذکور نشان می دهد: تعامل میان گستره شناختی و فشاره عاطفی منجر به شکل گیری نظریه طرح واره تنشی می شود که برای تطبیق این پدیده زبانی کارآمد می باشد. در این طرح واره سوژه با انواع ساختار افزایشی، کاهشی، صعودی و نزولی برای دریافت «معنای مرگ و چگونگی رویارویی با آن» مواجه می شود. هم چنین ارتباط تعاملی و تطابقی نظام نشانه ای در این خطبه به گونه ای است که معنا تنها در صورتی قابل دریافت است که سوژه و دیگری به طور هم زمان حضور یابند.

گفتمان که اسلوبی تأثیرگذار بر شکل دهی به ابژه های مورد بحث در یک جامعه است، حوزه های مختلفی همچون سیاست را دربرمی گیرد. گفتمان های سیاسی نیز با مسلط شدن در هر دوره ای بر ساختارهای متعدد موجود چون حوزه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تأثیر می گذارند؛ سینما به مثابه محصولی فرهنگی نیز از این امر مستثنا نیست. آثار سینمایی هر جامعه ای محصول اذهان منفرد مجزایی نیستند؛ بلکه در جایگاه بخشی از اجتماع حاضر، متأثر از گفتمان های سیاسی موجود در آن جامعه قرار دارند که برای انتقال مفاهیم و مضامین خود به مخاطبان و تأثیرگذاشتن بر ذهنیت آن ها در راستای ترغیب به تماشای فیلم، نیازمند تبلیغ وسیع اند. یکی از ابزارهای تبلیغاتی، پوسترهای فیلم ها هستند که با تکیه بر زبان خاص خود به بازنمایی نظام معنایی و گفتمانی حاکم بر ساخت و نمایش فیلم می پردازند؛ این پژوهش با ابتنا بر نشانه معناشناسی گفتمانی و بر اساس منابع کتابخانه ای و دیداری- شنیداری (پوسترهای فیلم) قصد دارد تا با هدف مطالعه تطبیقی نظام های گفتمانی و معنایی موجود در پوسترهای سینمایی «اعتراض» و «آژانس شیشه ای» نشان دهد گفتمان های سیاسی حاکم بر نیمه دوم دهه هفتاد شمسی ایران چه تأثیری بر این پوسترهای سینمایی از منظر نشانه معناشناسی گذاشته است؟ بر اساس یافته های پژوهش نظام های گفتمانی نشانه معناشناسانه در پوسترهای سینمایی «اعتراض» و «آژانس شیشه ای» نشان می دهد که این پوسترها از گفتمان های سیاسی کلاسیک (اصول گرا) و مدرن (اصلاح طلب) تأثیر پذیرفته اند که تفاوت ها و شباهت های آن ها از طریق تبیین عناصر بصری و روایی مستتر در این دو پوستر مشخص می شود.

منظومه هفت گنبد نظامی گنجوی یکی از شاهکارهای نظام ادبی، فرهنگی و تاریخی به حساب می آید که در نوع خود بی بدیل و بی نظیر انگاشته می شود. همچنین این منظومه انسان شناسانه و هستی گرایانه با اصالت وجود بشری سروکار دارد و تلاش می کند تا سره را از ناسره تمیز دهد. این پژوهش قصد داشت با بررسی اولین روایت در گنبد غالیه و آخرین روایت در گنبد سپید براساس دیدگاه نشانه-معناشناسی به مطالعه مسیر حرکت روایت ها و جهش های معنایی حاصل از آن بپردازد. تحلیل روایت ها با بهره گیری از مولفه های نظام گفتمان روایی بُوشی صورت پذیرفته است. نتایج حاصله نشان می دهد که سیر روایت پردازی شاهدخت ایرانی و هندی تقریباً یکسان بود. شخصیت های اصلی این دو روایت دارای صفات زهد، پارسایی، وارستگی و محتشم منشی بوده است. به ناگاه در مسیر هستی و زندگی با اتفاقاتی مواجه می شوند که آن ها را به ظلمات و تاریکی درون سوق می دهد. با سلب دازاین اولیه و ایجاب دازاین معیوب به همراه نقصان معنایِ وجودی با مصائبی بسیاری دست و پنجه نرم می کنند. با عبور از این آشفتگی و ناهنجاریِ درونی، از تاریکی عبور کرده و به نور و استعلایِ درون که هدف غائی اصالت وجود است، دست می یابند. در انتهای روایت، شخصیت ها با جهش معناییِ شدیدی از موقعیت نابسامان خودپیش آورده به شرایط رهایی بخش از ظلمات و تجدید حیات اخلاقی می رسند.

نشانه معناشناسی یکی از رویکردهای جدید در شناسایی و تجزیه و تحلیل متون و نیز در فهم چگونگی تولید و دریافت معنا نقش اساسی دارد. تحلیل گفتمان یکی از ابزارهای تحلیل متون ادبی است که ارتباط بین ساختارهای گفتمان مدار و دیدگاههای اجتماعی حاکم بر آن را مورد بررسی قرار میدهد. قرآن کریم سرشار از معانی و نشانه ها که همواره مسیر را برای به کارگیری رویکرد های مختلف تدبر و تحلیل متن را فراهم می سازد. مقاله پیش رو با به کارگیری رویکرد «نشانه معناشناسی گفتمان» و روش توصیفی-تحلیلی به تحلیل سازوکار تولید معنا در فرآیند گفتمانی سوره عبس می پردازد. مرکزیت و جهتمندی فرآیند گفتمان سوره عبس بر «چگونگی ارزیابی و برقرارى ارتباط میان شخصیت های مختلف انسانها و هشدار به متکبرانی که خدا از هدایت قرآنی بی نیاز می دانند» شکل و بنا گرفته است. به طور کلی تحلیل گفتمانی سوره نشان می دهد که غالب عناصر سازنده نظام گفتمانی این سوره، از نوع نظام کنشی و نظام عاطفی شکل گرفته است.