فاطمه دادبود

منظومه هفت گنبد نظامی گنجوی یکی از شاهکارهای نظام ادبی، فرهنگی و تاریخی به حساب می آید که در نوع خود بی بدیل و بی نظیر انگاشته می شود. همچنین این منظومه انسان شناسانه و هستی گرایانه با اصالت وجود بشری سروکار دارد و تلاش می کند تا سره را از ناسره تمیز دهد. این پژوهش قصد داشت با بررسی اولین روایت در گنبد غالیه و آخرین روایت در گنبد سپید براساس دیدگاه نشانه-معناشناسی به مطالعه مسیر حرکت روایت ها و جهش های معنایی حاصل از آن بپردازد. تحلیل روایت ها با بهره گیری از مولفه های نظام گفتمان روایی بُوشی صورت پذیرفته است. نتایج حاصله نشان می دهد که سیر روایت پردازی شاهدخت ایرانی و هندی تقریباً یکسان بود. شخصیت های اصلی این دو روایت دارای صفات زهد، پارسایی، وارستگی و محتشم منشی بوده است. به ناگاه در مسیر هستی و زندگی با اتفاقاتی مواجه می شوند که آن ها را به ظلمات و تاریکی درون سوق می دهد. با سلب دازاین اولیه و ایجاب دازاین معیوب به همراه نقصان معنایِ وجودی با مصائبی بسیاری دست و پنجه نرم می کنند. با عبور از این آشفتگی و ناهنجاریِ درونی، از تاریکی عبور کرده و به نور و استعلایِ درون که هدف غائی اصالت وجود است، دست می یابند. در انتهای روایت، شخصیت ها با جهش معناییِ شدیدی از موقعیت نابسامان خودپیش آورده به شرایط رهایی بخش از ظلمات و تجدید حیات اخلاقی می رسند.

این جستار به بررسی روند روایت پردازی در داستان هزار و یک شب می پردازد و تلاش می کند تا سیر حرکت روایت پردازیِ راوی، شهرزاد را برای تعلیق و تأخیرِ کنش بیمارگونه شهریار نشان دهد و حصول به هدف غایی یعنی توقّف کامل آن کنش و رسیدن به غایتمندی ِگفتمان را براساس رویکرد نشانه معناشناسی گرمس بررسی کند. مسأله اصلی پژوهش این است که چگونه با نشتی روایت به درون گفتمان، ساز و کار گفتمانی تغییر می کند و با این تغییر، نظامِ کنشی انتقام جوییِ ملک به حالت تعلیق درمی آید و استمرار این تعلیق سبب می شود که نظام ارزشی تغییرکند. با تغییر نظام ارزشی و استحاله پذیری، شهریار از نیستی به هستی باز می گردد. نتایج پژوهش نشان می دهد که کنش تقابلی اولیّه بین شهرزاد و شهریار به وضعیتِ عاطفی و تطابقی منجر شده و استعلایِ معنایی با تغییر از وضعیت نابسامان به وضعیت سامان یافته رخ داده است. می توان اذعان کرد که هرگز روایتها بدون شکل گیری نظام گفتمانی شکل نمی گیرد. مقاومت شهرزاد، بحران عاطفی را در شهریار به استعلای معنای حضور در هستی تغییر می هد. شهرزاد با بهره گیری از زبان روایت، موقعیت نابسامان اجتماعی و شرایط روحی شهریار را تغییر می دهد و شهریار در مقابلِ معنای جدیدی از زندگی و هستی در جهان قرار گرفته است.