نارضایتی اجتماعی

تحریم های بین المللی به ویژه در نوع اقتصادی از متغیرهای مهمی است که می تواند تأثیرات چشمگیری بر امنیت ملی دولت های هدف بر جای گذارد. این مقاله آسیب های اقتصادی-امنیتی ناشی از تحریم های بین المللی در جریان مناقشه هسته ای منتهی به برجام را در ایران مورد تحلیل قرار می دهد. سؤال اصلی مقاله این است که تحریم های چندجانبه و یکجانبه بین المللی در دوره مناقشه هسته ای پیشابرجام چه تبعاتی در اوضاع اقتصادی-امنیتی ایران به جای گذاشتند. در پاسخ، فرضیه مقاله این است که گسترش تحریم های بین المللی به تبع تطویل مناقشه هسته ای از طریق ایجاد بی ثباتی اقتصادی، گسترش فساد اقتصادی، افزایش انزوای بین المللی، و تشدید نارضایتی عمومی به اقتصاد و امنیت ملی ایران آسیب زدند. این فرضیه به لحاظ نظری متکی بر این آموزه رئالیستی است که تحریم های اقتصادی اگرچه با چارچوب های اقتصاد جهانی شده لیبرال مغایرت دارند، اما سلاحی اساسی برای تحکیم نظم بین المللی لیبرال به شمار می روند. برای مقاله حاضر فرضیه مذکور را به نحو تحلیلی-تبیینی بررسی می کند. تلاش خواهد شد از معتبرترین داده های موجود استفاده شود.

سلسله های سیاسی در گذر زمان و در پی تحولات سیاسی-اجتماعی دچار ضعف و رخوت شده و در نهایت در معرض سقوط و انقراض قرار می گیرند. جنبه های دینی و مذهبی نیز نقش تعیین کننده ای در این بین دارد. خلافت عباسی به عنوان یکی از سلسله های سیاسی-دینی پس از پنج قرن و اندی فرمانروایی بر قلمرو وسیعی از جهان اسلام، سرانجام به دست مغولان فروپاشید و بغداد، مرکز خلافت اسلامی پس از کشت و کشتار عظیم توده های مسلمان به دست سپاهیان تحت فرماندهی هولاکو سقوط کرد و دولت یکپارچه اسلامی از هم پاشید و تمدن اسلامی به شدت آسیب دید. بررسی علل و چگونگی سقوط بغداد از زوایای مختلف قابل بررسی است. یکی از این زوایا عوامل تسریع کننده سقوط بغداد است که کمتر به عنوان موضوعی مستقل به آنها پرداخته شده است. از اینرو این مقاله با استناد به منابع، بدرصدد پاسخگویی به این پرسش است که بستر اجتماعی چه تاثیری در تسریع سقوط بغداد داشت؟ داده ها موید آن است که جنگ های فرقه ای، اختلافات درون نهادهای دیوانی، حاکم شدن ناامیدی در جامعه و نبود اتحاد و یکدستی در جامعه آن روز زمینه اجتماعی مناسبی شد تا تهاجم مغولان به پایتخت خلافت عباسی تسهیل شود و اگیزه ای برای دفع این تهاجم در جامعه آن نباشد.

زمینه و هدف: خشونت یکی از مهم ترین عواملی است که تهدید جدی برای سلامتی، امنیّت و حقوق افراد محسوب می شود و پیامدهای منفی جبران ناپذیری دارد. هدف پژوهش حاضر، شناخت خشونت اجتماعی و طرد اجتماعی شهروندان تهران در بستر اخلاق اجتماعی و ارائه یک نظریه داده بنیاد بود. روش: پژوهش حاضر از نوع کیفی بوده و با روش گراندد تئوری انجام شده است. جامعه آماری پژوهش، زنان و مردان ساکن تهران بوده که تجربه حداقل یک مورد خشونت اجتماعی را داشته اند. حجم نمونه، تعداد 27 نفر بود که با روش نمونه گیری از نوع هدفمند چندگانه (همگون، نظری) انتخاب شدند. سعی شده تا با مصاحبه عمیق و ورود به دنیای ذهنی و معنایی مصاحبه شوندگان به تفسیر داده های مصاحبه ای و مشاهده ای و مفهوم سازی این داده ها پرداخته شود و مصاحبه ها با افراد تا زمانی رسیدن به اشباع نظری از لحاظ مفهومی، ادامه داشت. در ادامه، کدگذاری باز، محوری و گزینشی و سپس با تعیین مقوله هسته، نظریه پردازی صورت گرفت. یافته ها: عواملی همچون فقر و بیکاری، عدم دسترسی به خدمات اجتماعی و آموزشی، فقدان مشارکت اجتماعی، کارآمد نبودن برنامه های تربیتی و آموزشی نهادهای رسمی و غیررسمی، انتقام و کینه ورزی، شرایط محیطی نامناسب و الگوپذیری نامناسب، احساس بی عدالتی اجتماعی و اقتصادی، بازماندگی از تحصیل، ناامنی و بی اعتمادی اجتماعی و... شرایط علّی، زمینه ای و مداخله گر را شکل داده است. نتیجه گیری: ایجاد پدیده «بی عدالتی و فاصله اجتماعی» در جامعه مورد مطالعه، نوعی شکاف و احساس دوری را به صورت عینی با سایر گروه ها در به ویژه افراد طبقات بالاتر جامعه و محلات ایمن تر ایجاد کرده که رنجش و آزردگی اجتماعی و افزایش خشونت های اجتماعی و عدم امنیّت روانی و اجتماعی از پیامدهای آن است.

اهداف: پژوهش حاضر با هدف تبیین جامعه شناختی زمینه های نارضایتی و رفتارهای اعتراضی دو دهه اخیر (1380- تابستان 1400) در ایران با تأکید بر اعتراضات در استان خوزستان صورت گرفت. روش مطالعه: پژوهش برای دستیابی به هدف فوق از روش تحلیل گفتمان بهره برده است. مشارکت کنندگان پژوهش 34 نفر از افراد مطلع، معتمدین محلی و افراد دارای قدرت تحلیل مسائل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، مدیران و کارشناسان سازمان های مختلف در حوزه فضای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی، اساتید دانشگاه و کارشناسان متخصص و آشنا به موضوع و متون موجود در زمینه وضعیت نارضایتی و اعتراضات موجود در دو دهه اخیر می باشد. این مشارکت کنندگان با استفاده از نمونه گیری نظری در فرآیند جمع آوری و تجزیه و تحلیل داده ها انتخاب شده اند. داده ها با استفاده از روش مصاحبه عمیق جمع آوری و به کمک روش تحلیل گفتمان لاکلو و موف از طریق مراحل سه گانه (ترسیم فضای گفتمانی، غیریت سازی و مفصل بندی) تجزیه و تحلیل شدند. یافته ها: تحلیل گفتمان متون بازگوکننده آن بود که دال شناور اعتراضات و نا آرامی های در خوزستان با برجسته سازی «انباشت مطالبات مردم» به عنوان دال اصلی، رویکرد گفتمان اعتراضات و نا آرامی های در دو دهه اخیر در خوزستان را برای ما آشکار می نماید. چنین برجسته سازی ای، معرّف وقته ها یا مدلول هایی خاص خود می باشد؛ بطوریکه «نابرابری منطقه ای» «بحران آبی و خشکسالی» «معضلات زیست محیطی» «عدم حکمرانی خوب شهری» «احساس ناکامی و ناامیدی» «طایفه گرایی» «کنشگری بازیگران مختلف» «معیشت محوری» «احساس محرومیت نسبی» به عنوان وقته ها و دال های اصلی مفصل بندی گفتمان نارضایتی در دو دهه اخیر در خوزستان را سامان می دهند. نتیجه گیری: تحلیل گفتمان به روش لاکلاو و موف در خصوص نارضایتی ها در دو دهه اخیر در خوزستان، مبیّن آن است که مشکلات به جامانده از انبوه مسائل حل نشده استان خوزستان، کار را به نقطه جوش رسانده است و در این میان، ترکیبی از احساسات و ادراکات مردم خوزستان نیز بر رفتار و کنش سیاسی آنان تأثیر گذار بوده و در نهایت، بروز رفتار اعتراضی و پدیده ناآرامی را شکل داده است. بر اساس نتایج، مفصل بندی گفتمان حاکم بر رفتارهای اعتراضی و نارضایتی های اجتماعی در دو دهه اخیر ترسیم گردیده است.

آمارهای منتشر شده و نظرات کارشناسی حاکی از آن است که روند نارضایتی اجتماعی در جامعه ایرانی، فزاینده است و به تبع آن دوره های شکل گیری اعتراضات اجتماعی کوتاه تر شده و این اعتراضات به سوی خشونت بیشتر و رادیکالیسم سوق یافته است که پیامدهای منفی موثری در ابعاد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در پی داشته است. از این جهت این پژوهش در پی شناخت و تبیین لایه های علی شکل دهنده به نارضایتی اجتماعی پس از انقلاب اسلامی است. بر این اساس پرسش اصلی پژوهش این است که «لایه های علی ایجاد کننده نارضایتی اجتماعی پس از انقلاب اسلامی چیست؟» برای پاسخ به این پرسش و پیشبرد پژوهش از روش تحلیل لایه های علی بهره گرفته می شود. طبق این روش چهار لایه لیتانی، سیستمی، گفتمانی و استعاری در باب پدیده نارضایتی اجتماعی مورد بحث قرار گرفته است. بر اساس یافته ها در سطح سیستمی، عواملی چون توسعه ناامیدی و احساس محرومیت، تبعیض و شکاف طبقاتی، توسعه ناکارآمدی، تحول زیست جهان و سبک زندگی و غیره در توسعه نارضایتی موثر هستند. در سطح گفتمانی و استعاری نیز عللی چون فرهنگ و تفکر شیعی، دوگانه ج.ا.ا / انقلاب اسلامی، دگرانگاری حاکمیت سیاسی و چالش های هویتی مطرح می باشند.