نهضت ترجمه

نهضت ترجمه در اندلس بعد از تصرف طلیطله (478 ق) و آشنایی مسیحیان با میراث علمی مسلمانان آغاز شد. یهودیان به دلیل حضور در جوامع اسلامی، تسلط بر زبان عربی و به پشتوانه دانش خویش، از مهم ترین افراد در نهضت ترجمه به شمار می رفتند. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی - تحلیلی علاوه بر بیان زمینه ها و چگونگی حضور یهودیان در اندلس، نقش آن ها را در نهضت ترجمه بررسی کرده است. یافته های پژوهش نشان می دهد به دنبال سختگیری های موحدان، روند حضور یهودیان در اندلس افزایش یافت و آن ها علاوه بر ترجمه، تجربه های خود را در امور سیاسی به مسیحیان منتقل کردند. مترجمان یهودی ضمن ترجمه آثار مختلف در طب، ریاضیات، نجوم و فیزیک از عربی به اسپانیایی، عبری و لاتین خود نیز در دانش های مختلف صاحب نظر بودند. برخی از مترجمان برای امرارمعاش و برخی دیگر به دنبال جلب نظر حکام نسبت به جامعه یهودیان بودند.

توجه به علم و دانش در اسلام از چنان اهمیتی برخوردار است که نخستین آیات نازل شده بر حضرت محمد(ص) با «اقرأ» یعنی «بخوان و بیندیش» آغاز شد. با اهتمام به نزول آیات نخستین الهی به پیامبر(ص) می توان به وضوح دریافت که اساس رسالت دین اسلام بر تعلیم و آموزش استوار است. از این رو اعراب مسلمان تا اواسط نیمه نخست قرن دوم هجری توانستند با تأمل در آیات قرآن و احادیث، از تدوین و آموزش علوم اسلامی فراغتی نسبی حاصل کنند؛ گرچه در روند تدوین علوم طبیعی نقش مهمی ایفا نکردند. دستاوردهای پژوهش حاکی از آن است که با گسترش فتوحات گرچه مسلمانان با تمدن های هم جوار و صاحب علوم طبیعی برخورد کردند اما تا پایان عصر اموی به دلیل مشغولیت جامعه اسلامی به فتوحات و شرایط نامطلوب و نامساعد جامعه که اختلاف و جنگ بر آن حاکمیت داشت، به جزء دوره ای کوتاه توجهی به تکوین و آموزش علوم طبیعی نشد.

نگارش آثار اخلاقی به شکل جدی و گسترده، با شروع قرن چهارم آغاز شد. در این دوره از سویی ثبات سیاسی و اجتماعی حاصل از حکومت آل بویه و از سوی دیگر نهضت ترجمه که حجم زیادی از آثار اخلاقیِ ملل دیگر را در اختیار اندیشمندان این قرن قرار می داد، سبب شکل گیری پژوهش های عمیقی دراین حوزه شد. آثار اخلاق فارسی که از زبان پهلوی به عربی ترجمه شد، سبب ورود اخلاق ایرانی در نگاشته های اخلاقی اندیشمندان مسلمان شد. پرسش مهم آنکه کدام رویکرد اخلاقی ایران باستان، توانست به دنیای اسلام راه یابد؟ این مقاله که از شیوه تحلیلی کتابخانه ای بهره می برد، نخست به دو گونه ی اخلاق فارسی (اخلاق فارسی دینی و اخلاق فارسی تجربی) و تفاوت آنها با یکدیگر اشاره می کند. سپس به توضیح این نکته می پردازد که اخلاق فارسی دینی به سه دلیلِ 1. ترجمه نشدن آثار اخلاق فارسی دینی 2. محتوای آمیخته با مفاهیم اسطوره ای 3. مخالفت سیاسی و اجتماعی، نتوانست به دنیای اسلام راه یابد. اما در مقابل، اخلاق فارسی تجربی از آنجا که 1. توسط کاتبان و دبیران ترویج می شد و 2. همسو با ذائقه شرقیان بود و 3. متکی به ایده خرد جاویدان است، توانست به دنیای اسلام راه یافته و مورد استفاده اندیشمندان این دوره قرار گیرد.

نهضت ترجمه در عصر خلافت عباسی باعث آشنایی مسلمین با میراث فرهنگی و علمی ملل کهن گذشته شد و بواسطه آن مسلمانان با آثار علمی یونانی ،هندی ، سریانی ،پهلوی آشنا شدند ماحصل آن شکل گیری بنیان های علوم جدید اسلامی بواسطه این نهضت علمی بود.از این میان ترجمه آثار یونانی باعث آشنایی مسلمانان با فسفه و منطق یونان گشت که ماحصل آن شکل گیری علم کلام و وارد شدن تفاسیر عقلی قرآن مجید بود .تاثیر نهضت ترجمه در فرق مذهبی آن دوران متفاوت بود .از همه این فرق مذهبی معتزله بیشترین تاثیر را گرفت .زیرا معتزله جریان فکری بود که در برابر مرجئه قرار گرفته بود و لزوم استفاده از عقل را در تبین و تفسیر احکام دینی لازم می دانست .معتزله با این اعتقاد فکری با آشنایی که با کتب ترجمه شده فلسفی یافت توانست منطق و فلسفه را در روش عقلانی که برای تفسیر مبانی دینی برگزیده بود بکاربرد .یکی از مهم ترین نمود های تاثیر گذاری منطق و فلسفه یونانی در تفسیر قران بود که مباحثی چون حادث بودن قرآن فورد تاویل گرایی در تفسیر متون دینی بود.

از جمله مترجمان و دانشمندان معروف عصر نخست خلافت عباسی(232-132ق) ابن   مقفع است. وی از آن دسته مترجمانی است که توانست در سیرت خلفا تأثیر بگذارد و نیز حرکت او سرآغازی بود برای شکل گیری نهضت شعوبیه و نهضت ترجمه که پاسداری از تمدن ایران و انتقال دستاوردهای مهم آن به دوران اسلامی از نتایج مهم آن است. جاحظ بصری نیز با آنکه معتزلی بود و نگرشی مذهبی داشت اما با ترجمه کتاب پهلوی تاج تلاش کرد تا نکات برجسته اخلاقی و اجتماعی ساسانیان را به عباسیان در جهت احیای ساختار حکومتی آنان تذکر دهد. این مقاله با استفاده از روش پژوهش تاریخی مبتنی بر توصیف و تحلیل و نیز با استناد به منابع معتبر تاریخی و ادبی، ابعاد و زوایای این موضوع را بررسی می نماید. یافته های تحقیق نشان می دهد که ترجمه متون پهلوی توسط ابن مقفع و جاحظ در معرفی آداب و رسوم و سنن ایرانیان همچون عید نوروز، ورزش چوگان و نیز مسائل حکومتی مانند شیوه اخذ مالیات از مردم، نحوه برخورد با شورشیان و مخالفان حکومت و در نهایت تشکیلات سپاه به عباسیان نقش مهمی داشته است.

علم هم چون پدیده ای اجتماعی، متأثر از محیط است و در خلوت، به دستور و فرمان یا به توصیه و تشویق، بالندگی، شکوفایی و گسترش پیدا نمی کند؛ هر چند رکود و انحطاط آن، به طور جدی با عوامل پیش گفته پیوند وثیق دارد. علم در جهان اسلام نیز از این قاعده بیرون نبوده است. پژوهشگران این حوزه، دوران خلافت مأمون عباسی را که پاره ای از آن با حضور و نقش علمی امام رضا(ع) همزمان است، دوره اوج گیری و نضج تمدن اسلامی و در رأس آن بسط و توسعه علوم دانسته اند. اینکه چه علل و عواملی در این فرایند نقش داشته، پرسشی محوری است که پژوهشیان، پاسخ های گوناگونی به آن داده اند. بر پایه نوشتار حاضر، بیش از همه، وجود بستر و فضای اجتماعی متناسب با علم ورزی یا گسترش نسبی عدالت اجتماعی، این دوره را از دیگر دوره ها متمایز و مبدأ تحولاتی بنیادین ساخته است. مقاله با این فرضیه که رشد علم و توسعه، محصول هم اندیشی، مناظره، پرسش و پاسخ و وجود فضای تعاملی آزاد برای اندیشمندان است، به این نتیجه دست یافته که دوره امام رضا(ع) و در بازه ای گسترده تر، زمان مأمون چنین بستری فراهم شده بود. در آن دوره از یک سو افراد از هر مسلک و مذهبی می توانستند وارد گفتگوی علمی و فرهنگی شده، و از سوی دیگر به نقد یافته ها و داشته های مسلمانان بپردازند و از آن مهم تر، آثار و نوشته های بیگانگان را که در ذهنیت مسلمانان اولیه ارزشِ اعتنا نداشت، به زبان اسلامی برگردانده (نهضت ترجمه) و در نشست های علمی و مناظره های جدی، با امکان برابرکه حتماً نسبتی با فضای جامعه داشت، مورد نقد، نقض و چالش قرار دهند.

به عقیده صاحب نظران، تاریخ ادبیات ایران تاکنون به ادب عامه توجهی نداشته و از دلایل آن وجود موانعی بر سر راه تدوین تاریخ ادب عامه است. به نظر نگارندگان این تحقیق یکی از این موانع، نادیده گرفتن اهمیت منابع عربی قرون نخست اسلامی و نهضت ترجمه در حفظ ادبیات فولکلور ایرانی در تدوین تاریخ ادبیات عامه است؛ اهمیت این منابع در حفظ هویت، شکل اصیل و سیر تطور بسیاری از مؤلفه های فرهنگ و ادب عامه ایرانی به همراه بازتاب چگونگی اختلاط آن با فرهنگ عربی اسلامی است. با وجود این حتی در مهم ترین آثار پژوهشی پیشین نظیر مدخل ادبیات عامیانه دانشنامه زبان و ادب فارسی، کتاب زبان و ادبیات عامه ایران تألیف حسن ذوالفقاری، پژوهش و بررسی فرهنگ عامه ایران تألیف حسینعلی بیهقی و یا کتاب ادبیات عامیانه ایران نوشته محمدجعفر محجوب نیز به اهمیت این منابع در حفظ فرهنگ و ادبیات عامه ایرانی توجه کمتری شده است یا در موارد استثنا نظیر بخشی از مجموعه مقالات «زمینه فرهنگ مردم» نوشته جلال ستاری، صرفاً بر متون حاوی اطلاعاتی درباره اخلاق عامه تأکید شده است. در تحقیق حاضر با هدف تبیین اهمیت منابع عربی در تاریخ ادب عامه ایرانی، بازتاب مؤلفه های ادب عامه به ویژه امثال و حکم و حکایات موجود در آثار ابن مقفع (به دلیل تقدم تاریخی بر دیگر نویسندگان) بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که آثار ابن مقفع حاوی مجموعه کثیری از مؤلفه های ادب عامه به ویژه امثال و حکم و حکایات تعلیمی است که در تبیین سیر تاریخی، انواع و زمینه استفاده از این مؤلفه ها تا حد زیادی سودمند است.

در تاریخ ایران، سه دوره نهضت ترجمه مشاهده شده است که در دوره ساسانی و عباسی به نهضت علمی و تمدنی انجامیده، اما نهضت ترجمه قاجاری به نتیجه مطلوب نرسیده است. نهضت علمی در دوره عباسی با تجمیع دانش بشری، در آغاز سده سوم هجری، همراه با معارف و علوم اسلامی، بنیان تشکیل تمدن بزرگ اسلامی را فراهم کرد. بررسی خط مشی و شناسایی نقاط ضعف و قوت جنبش های قبلی، می تواند راهکارهای مواجهه با مسائل کنونی کشور را نشان داده و خط مشی جدیدی برای نهضت علمی تعریف کند. پرسش این است که الزامات حوزه ترجمه باتوجه به آموزه های نهضت های قبلی چیست و چه راهکارهایی می توان متناسب با آن تعریف کرد؟ در مقاله حاضر به روش توصیفی- تحلیلی جنبش های علمی گذشته بررسی شدند و الزامات حوزه ترجمه و حوزه نشر علم برای تحقق تمدن نوین اسلامی - ایرانی استخراج شدند. نهضت های پیشین دارای روند مشابه ای بودند که شامل مرحله احساس نیاز، مرحله ابتدایی یا تحصیل، مرحله نهضت ترجمه و مرحله شکوفایی یا تمدن سازی می شود. الزامات حوزه ترجمه شامل: استقرار سازمان ترجمه، تخصیص بودجه کافی، گزینش کتب و مترجمین، پاسداری از زبان فارسی، دقت و بازنگری در ترجمه، هوشیاری در برابر ترجمه زدگی و استمرار ترجمه شناسایی شدند.

مناظره، از زمان پیامبر(ص) در سرزمین های اسلامی رواج داشت و یکی از مظاهر تمدن و شاخصه های حکومت خلفای عصر اول عباسی(132-227ق) به ویژه مأمون، هفتمین خلیفه عباسی به شمار می رود. بی تردید مناظرات از عوامل مهم دوره اوج نهضت ترجمه و پیشرفت بیت الحکمه بوده است. همچنین سیاست فرهنگی عباسیان در دوران استفاده از قدرت نرم در مقابله با امامان(ع)، موجب ترجمه متون گوناگون علمی به زبان عربی شد و حلقه های بحث و اندیشه و پژوهش علمی رونق گرفتند. روح این مناظره ها متأثر از حضور مستقیم و غیرمستقیم خلیفه بود. مناظره ها با اهداف متعددی برگزار می شد و خلفا در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، از دستاورد مناظرات بهره می جستند. این پژوهش، با روش توصیفی تحلیلی، به طرح این سئوال می پردازد که زمینه های موثر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در مناظرات کلامی عصر اول خلافت عباسیان کدامند؟ مدعا این است که با مهاجرت و تبادلات تجاری، شرایط خوبی برای تضارب آرا فراهم گردید و موجب بالندگی اندیشه های قبلى و از سوی دیگر، عامل پیدایش مسائل نوین اعتقادی و پویایى مناظرات، شکل گیری و یا رشد فرق مختلف شد و با پایان فتوحات، فعالیت اقتصادی مسلمانان توسعه پیدا کرد و سپس همراه با تجارت، تعاملات فرهنگی از جمله مناظره افزایش یافت.