ترجمه های معاصر

سبک بیانی قرآن به گونه ای است که ارائة معانی و مفاهیم ژرف آن جز با افزودن عبارت های تفسیری مقدور نیست و نمی توان به فهم کاملی در این زمینه دست پیدا کرد. از این رو، با همة تلاشی که نویسندگانو مترجمان کرده اند، باز هم پاسخگوی خوانندگان نمی باشند. دلیل این امر، وجود آیات مجملی است که دلالت آنها روشن نیست. بنابراین، مترجمان برای تبیین برخی آیات، افزوده های نمایانی در ترجمة خویش به کار برده اند. اغلب این افزوده ها با استناد به تفاسیر و کتاب های اسباب النّزول و یا مباحث کلامی و اصولی انجام گردیده است. مقالة حاضر افزوده های تفسیری برخی از آیات سورة اسراء را از شش مترجم معاصر، یعنی الهی قمشه ای، خرّمشاهی، صفّارزاده، فولادوند، مشکینی و مکارم شیرازی با توجّه به تفاسیر و روایات، تحلیل و بررسی می نماید با این روش که ابتدا آیات و ترجمة آنها استخراج گردید، سپس نظریّه های تفسیری برای تبیین کار مترجم آورده شده است و در پایان نیز تحلیل و بررسی بر اساس تفاسیر در هر آیه انجام گرفته است. افزوده های تفسیری نقش مهمّی در فهم آیه ایفا می کنند که توجّه شایسته به این مهم، راهگشای ترجمه های معاصر خواهد بود که می توانند مفاهیم عالیة قرآن کریم را در ترجمه بیان کنند

انتقال علوم و معارف از هر زبانی به زبان دیگر، از راه ترجمه ممکن و میسّر است. امّا این جریان انتقال، با وجود نقاط مثبت، نقاط ضعف نیز دارد. توجّه و حسّاسیّت پیرامون این امر در قرآن کریم بسیار حائز اهمیّت است؛ زیرا از منبعی برتر از مادّه سرچشمه می گیرد. یکی از این موارد ضعف، در معناشناسی و معادل یابی واژة «حشر» و مشتقّات آن دیده می شود. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به بررسی و تحلیلی جامع و کامل دربارة معادل یابی این واژه پرداخته است و بدین نتیجه دست یافته است که معادل حقیقی و جامع این واژه، «جمع نمودن و سوق دادن به سوی قیامت» همراه با قید «اجبار» است، امّا این معنای جامع در ترجمه های فارسی معاصر از جمله، ترجمه های آیتی، الهی قمشه ای، رضایی، صفّارزاده، فولادوند، کاویان پور، مجتبوی، مشکینی، مصباح زاده، معزّی و مکارم شیرزای رعایت نشده است و تنها الهی قمشه ای در یک مورد، آن هم به صورت ناقص، بدان اشاره کرده است.

یکی از مبانی مهم زمخشری در تفسیر کشاف، استفاده از احادیث نبوی برای واکاوی مسائلی نظیر علوم ادبی، علوم قرآنی و... در جهت فهم معنای آیه است؛ در این میان، وی در 20 مورد، از احادیث نبوی برای کاربست معنای واژگان استفاده نموده است. در این راستا پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی و رویکرد انتقادی، چهار کاربستِ چالش زا، از حیث معنای واژه را با تحلیل دیدگاه زمخشری و روایت مربوطه، مورد ارزیابی قرار داده، سپس نتیجه بررسی صورت گرفته از معنای واژه را در ترجمه های فارسی معاصر بازتاب داده و در نهایت به این نتیجه رسیده است که از یک سو زمخشری در اکثر موارد، کاربست روایات را به درستی اشاره ننموده است و از سوی دیگر، ترجمه های فارسی نیز در برگردان واژگان مورد بررسی، به این موضوع توجه کامل، مبذول نداشته اند. در هر حال مرحوم  مشکینی از سایر مترجمان مورد بحث، دقیق تر عمل نموده است.

اسلوب حال در عربی، حالت های گوناگونی دارد که با برابر آن در فارسی فرق دارد؛ از آن جمله گاه اتفاق می افتد که حال به صورت منفی بیاید. این نوع حال، در قرآن بسامد بالایی دارد. بنابراین با در نظر گرفتن تفاوت دو زبان فارسی و عربی، یافتن برابر مناسب برای هر یک از صورت های حال منفی در ترجمه متن قرآنی که یک متن منحصر به فرد نیز هست، بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا ترجمه این متن آسمانی باید بیانگر تمامی معانی آن باشد؛ وانگهی مترجمان باید اسلوب های دو زبان را رعایت نمایند. جستار پیش رو، شیوه ها، ساز و کارهای مترجمان در انتقال مفهوم حال منفی در آیات قرآن به زبان فارسی را بررسی می کند و گامی برای شناساندن روشی مناسب برای این ساختار که با ساختار برابر آن در زبان فارسی مناسب باشد و در عین حال بتواند معانی قرآن را به زبان فارسی منتقل نماید.

جستار حاضر نوعی بررسی تقابلی است که به معرفی انواع گفتمان نما و مقایسه کارکرد آن ها در سوره آل عمران اختصاص دارد. برای بررسی دقیق تر این شواهد، پیکره داده های واژگانی این سوره در قالب رویکرد نظری فریزر (2005) مورد تحلیل قرارگرفته و داده های منتخب از منابع ترجمه های فارسی و انگلیسی قرآن کریم انتخاب گردیده اند. در ادامه، این عناصر براساس الگوی یادشده تحت عنوان گفتمان نماهای تباینی، تفصیلی و استنتاجی دسته بندی شده اند. همچنین مجموع توالی های یافت شده به صورت منسجم، پیکربندی شده اند. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که مترجمان از گوناگونی گفتمان نما ه ا به عنوان عناصر یاری دهنده و تسهیل کننده در درک و فهم بهتر متن قرآن استفاده کرده و نقش فعالی را در این زمینه ایفا می کنند. در این پژوهش بیش ترین کارکرد گفتمان نماها در سطح تفصیلی بوده که بیش از هر چیز به توصیف، تبیین و تشریح موضوعات مطرح شده در این سوره می پردازند. مقایسه این ترجمه ها و شناسایی توالی های موجود آن ها، گامی مؤثر در جهت شناسایی بهتر ترجمه کلام خداوند برداشته شود و ترجمه ای با مقبولیت بهتر و نزدیک تر به کلام الهی در اختیار پژوهشگران قرآنی قرار گیرد.

یکی از مسائل نو در حوزه قرآن پژوهی، «ترجمه قرآن» است. این نهضت، با وجود نقاط قوت فراوان، دارای نقاط ضعفی نیز هست؛ یکی از این نقاط ضعف، در زمینه معادل یابی واژگان قرآنی است که از میان آن ها می توان به ماده «ظنّ» به عنوان یکی از لغات پرکاربرد و چالش زا در قرآن اشاره نمود. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، با هدف دستیابی یا ابداع دیدگاه صحیح در معناشناسی ماده «ظنّ» و ارائه روش در مفهوم شناسی تاریخی واژگان، به گردآوری، تحلیل و ارزیابی دیدگاهای اهل لغت و مفسران پرداخته و به این نتیجه دست یافته که معنای این واژه باید با واکاوی در کتب لغت، تفسیر و بافت آیات استخراج شود. در نهایت، با ارزیابی ترجمه های فارسی معاصر و مشهور قرآن کریم (آیتی، رضایی، صفوی، فولادوند، مجتبوی، مشکینی، معزّی، مصباح زاده و مکارم شیرازی) ، موفقیت و عدم موفقیت آن ها را در معادل یابی این واژه ارزیابی نموده است .

یکی از مسائل مشکل زا در ترجمه و تفسیر قرآن، توجه به رسم الخط خاص برخی از واژگانی است که در نگارش به دو شکل گوناگون نوشته شده اند و برداشت های معنایی متفاوت را فراهم آورده اند. در این راستا  در مقاله حاضر کوشش شده است تا با روش توصیفی تحلیلی دوگانگی رسم الخط ادوات «إنّما، أنّما، کُلّ مَا و أینَ مَا» در آیاتی مشخص و با تکیه بر قواعد زبان و ادبیات عرب و تفاسیر تجزیه و تحلیل شود، سپس با معادل یابی آنها ترجمه های فارسی معاصر قرآن واکاوی و ارزیابی شود. درنهایت به این نتیجه رسیده ایم که بعضی از مترجمان از یک سو در پاره ای از مواضع به تفاوتِ رسم الخطیِ این ادوات بی اعتنا بوده و با انگاشت هایی متنوع معادل های ناصوابی را در برگردان این ادوات اظهار داشته اند و از سوی دیگر، بعضی نیز با درج معنای مناسب متوجه تفاوت رسم الخطی این ادوات بوده اند. درنهایت اینکه هرچند عمده اشکالات مترجمان در وهله نخست، مربوط به توجه نکردن به رسم الخط اصیل این واژگان است، بعد از آن، مشکل اساسی مربوط به ضعف تشخیص مترجم در ساختارهای صرفی و نحوی زبان مبدأ و به تبع آن گزینش نامناسب معنا در زبان مقصد است. درهرحال تقریباً «رضایی» در برگرداندن ادات «إنّما، أنّما، کُلّ مَا و أینَ مَا» از دیگر مترجمان دقیق تر عمل کرده است.

یکی از اصول بسیار مهمی که تاکنون در ترجمه های فارسی قرآن کریم، توجه به سزایی به آن نشده است، اصل یکسان سازی در ترجمه مشابهات است. این مشابهات به گونه های مختلفی تقسیم می شوند که لازم است مترجمان در ترجمه قرآن بدان توجه لازم را داشته باشند. مترجم باید برای منسجم تر شدن ترجمه، اصول یکسان سازی را رعایت نماید؛ یکسان سازی در ترجمه اسم های مشابه، فعل های مشابه، حروف مشابه، ترکیب ها وعبارات مشابه، جمله های مشابه، آیات مشابه و ساختارهای نحوی و صرفی مشابه. این مقاله برآن است تا اصول یکسان سازی و یا انسجام در ترجمه را بر اساس محورهای یاد شده در ترجمه های سه گانه قرآن یعنی ترجمه های تحت اللفظی، ترجمه های وفادار، و ترجمه های تفسیری مورد نقد وبررسی قرار دهد. شیوه کار در این مقاله توصیفی تحلیلی بوده و به صورت کتابخانه ای به انجام رسیده است. در همین راستا، با توجه به تقسیم بندی ترجمه ها، به بررسی و تحلیل اصول یکسان سازی پرداخته شده، و نتایج پژوهش با استناد از شواهد ترجمه ها، به صورت جدول آمده است. در ادامه در بررسی کلی از بحث، نموداری در جهت فهم صحیح تر و درک بهتر از ترجمه های موجود ارائه شده است.

سبک بیانی قرآن به گونه ای است که ارائه معانی و مفاهیم ژرف آن جز با افزودن عبارت های تفسیری مقدور نیست و چاره ای از اعمال تغییرات دیگر وجود ندارد. از این رو با همه تلاشی که نویسندگان و مترجمان نموداند، باز هم پاسخگوی خوانندگان نیست. دلیل این امر وجود آیات مجملی است که دلالت شان روشن نیست. مقاله حاضر افزوده های تفسیری برخی از آیات سوره اسراء را از شش مترجم معاصر الهی قمشه ای ، خرمشاهی ، صفارزاده ، فولادوند ، مشکینی و مکارم با توجه به تفاسیر و روایات موجود تحلیل و بررسی می نماید. در این زمینه ابتدا آیات و ترجمه آن استخراج گردیده و سپس نظریه های تفسیری برای تبیین کار مترجم آورده شده است. در پایان نیز تحلیل و بررسی بر اساس تفاسیر در هر آیه انجام گرفته است. بررسی افزوده های تفسیری برای نخستین بار است که در زمینه علوم قرآنی انجام می شود.