احادیث موضوعه

برای تشخیص احادیث سره از ناسره معیارهایی وجود دارد. از جمله معیارهایی که در بیان معصومان آمده، عرض حدیث بر قرآن است. برخی از عالمان سنی با موضوعه دانستن احادیث نبوی بیانگر این معیار به مخالفت با آن برخاسته‏اند. ادلّه آنان در این‏باره چیست و چه کاستی‏هایی دارد؟ هدف از این پژوهش بیان کاستی‏های ادلّه مخالفان و اثبات لزوم عرض حدیث مشکوک‏الصدور بر قرآن کریم است. در این بررسی با بیان نمونه‏ای از احادیث بیانگر لزوم عرض حدیث بر قرآن، آرای مخالفان تحلیل و نقد شده و در نتیجه، نادرستی باور به موضوعه بودن احادیث عرض اثبات شده است.

اسرائیلیات عبارت از حکایت های بی پایه ای است که به طور عمده ریشه در خرافه های کهن یهود دارد. یهود پس از شکست از مسلمانان در عرصه ی نظامی، تهاجم فرهنگی خود را با اشاعه ی اخبار محرِف و ساختگی در بین مسلمانان سامان دهی کردند. عدم ضبط و تدوین حدیث، خلاصه و گزیده بودن قصص قرآن و کنجکاوی برخی صحابه در این خصوص از زمینه های شیوع چنین اخباری به شمار می رود. این توطئه ی فرهنگی توسط عالمان اهل کتاب که تظاهر به اسلام کرده و اعتماد برخی خلفا و صحابه را به خود جلب نمودند، عملی گردید. به رغم تلاش برخی در موجه جلوه دادن استناد به اسرائیلیات، دلایل مخالفان قوی تر است و استناد به چنین روایاتی به هیچ روی جایز نمی باشد.

علامه امینی(ره) از علمای گرانقدر و کوشای عالم تشیع در قرن 14هجری قمری است که زحمات ایشان در تفحص پیرامون واقعه «غدیر» بینظیر است. در خلال کتاب الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب مطالب شایان ذکری در دفاع از «حدیث شیعه» و دفع تهمت «رواج احادیث ساختگی در میان کتب آنها» وجود دارد. بخشی که با انگیزه پاسخ به طعنه برخی از علمای عامّه به محدّثان شیعه مبنی بر کثرت وجود مجعولات در آثار آنان، نگاشته شد. علامه ابتدا در روش نقضی، اسامی بیش از هفتصد نفر از سلسله دروغگویان و حدیث سازان اهل سنّت را ذکر میکند و نمونه هایی از احادیث موضوعه را در مدح یا ذمّ ائمه فرق چهارگانه آنان میآورد. سپس با روش حلّی، برخورد دوگانه و متعصّبانه را با شخصیت حدیثی اهل بیت(ع) در مقابل دشمنان ایشان، نشان میدهد. به طوریکه (145) حدیث را سنداً و متناً بررسی میکند تا بخشی از تلاش مغرضان را در سرپوش نهادن بر فضائل امیر مؤمنان علی(ع) و برساختن مناقبی برای خلفای ثلاث و برخی دیگر از صحابه، هویدا سازد.

سنت پیامبر (ص)، گنجینه ای از ارزش های والایی است که در قالب حدیث برای نسل های بعد به ارمغان گذاشته شده است. با گذشت زمان و سوء استفاده برخی از افرادِ فرصت طلب، حدیث که حکایت کننده از سنت است، دچار آسیب شده که «احادیث ساختگی» یکی از مهم ترین آسیب های آن است. سبب جعل حدیث را می توان در رفتار های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی برخی صحابه بررسی نمود. ضرورت شناخت جریان های جعل و جاعلان لعنت شده توسط پیامبر (ص) در دوران حضور ایشان، علاوه بر جداکردن احادیث صحیح از جعلی و خدشه واردنشدن به تمام احادیث، سبب آشنایی با اهداف و پیشینه جعل در دوران آغاز پیدایش حدیث نیز می شود. مأموریت نگاشته حاضر، ردیابی اشخاص یا گروه های جاعل در دوران پیامبر (ص) است؛ این پژوهش به مفهوم شناسی جعل و پردازش تاریخی آن در زمان پیامبر (ص) پرداخته است.

هدف از پژوهش حاضر تبیین زمینه های رشد احادیث موضوعه در مورد زنان و معین نمودن نقش هر کدام از زمینه ها در گسترش احادیث مجعول می باشد. جامعه مورد بررسی شامل کتب الموضوعات می باشد. نمونه پژوهش احادیث موضوعه در مورد زنان و معین نمودن نقش هر کدام از زمینه ها در گسترش احادیث مجعول علیه زنان است. طرح پژوهش توصیفی تحلیلی است. اطلاعات از طریق اسنادی و کتابخانه ای به دست آمد. تحلیل با استفاده از داده های به دست آمده از موضوعات واحادیث موضوعه ی مطرح در کتب الموضوعات به دست آمد. نتایج تحقیق نشان داد که شرایط تاریخی جامعه ی اسلامی زمینه ساز وضع و جعل حدیث در مورد زنان بوده است. زمینه های جعل حدیث در مورد زنان در زمینه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی قابل تقسیم است: از زمینه های فرهنگی می توان به غلبه ی فرهنگ مردسالاری ، وجود نگرش منفی نسبت به هویت زن و ترویج افکار اهل کتاب بین مسلمین اشاره نمود. نفوذ معاندین دین در بین مسلمانان از زمینه های سیاسی بوده و وجود اقتضائات اجتماعی دوران بعد از پیامبر (ص) از زمینه های اجتماعی محسوب می شود. با فراهم بودن این زمینه ها احادیث زن ستیز جعل شده و بعد از جعل به علت پذیرش از سوی جامعه ی مردان و به علت رویکرد تسامح آمیز محدثان در نقل اخبار غیر احکام بدون بررسی در لابلای متون روایی جای گرفته است.

زیارت جامعه کبیره یکی از زیارات مأثوره ای است که آن را هنگام زیارت همه ی امامان معصوم(ع) می توان خواند و یکی از ویژگی های مهم آن، بیان مقامات اهل بیت پیامبر اکرم(ص) است. این زیارت به دلیل قائل شدن برخی ویژگی های خاص و فوق العاده برای آن بزرگواران، از سوی برخی افراد جریان تجدیدنظر طلب در عقاید شیعی به غلوآمیز بودن وصف شده است. از جمله مهمترین نقدهای بیان شده درباره ی مفاد این زیارت، ادعای مغایرت برخی از مضامین آن با برخی آیات قرآنی است. در این پژوهش، نقدهای متنی بیان شده در مورد این زیارت که به موضوع انگاری آن منجر شده، بررسی و بر اساس شواهد قرآنی، ضوابط تفسیری و فقه الحدیثی غیرموجه بودن آن ها اثبات شده است. فهم ناتمام آیات قرآن کریم و انحصارگرایی در معنای دریافت شده برای هر آیه، عدم مراجعه به شروح معتبر حدیثی، عدم توجه به ویژگی های زبانی قرآن و روایات و عدم توجه به مبانی فقه الحدیثی در کشف مراد جدی عبارات این زیارت، باعث این آسیب شده است.

احادیث معصومان k پس از قرآن، سرچشمه هدایت است، اما در طول تاریخ دچار تحولاتی شده است. وجود احادیث جعلی در شیعه و اهل سنت، لزوم شناخت احادیث صحیح و سقیم را چندبرابر می کند. یکی از راه های شناخت احادیث موضوع، شناخت جریانات جعل حدیث است. مسلمانان در دوره های متأخرتر از طریق مطالعه تاریخ و آثار حدیثی به برخی از جریانات جعل حدیث پی بردند. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی، به یکی از جریانات مؤثر در حوزه حدیث، یعنی قاریان پرداخته است. قاریان، از ابتدای نزول وحی، نقش اثرگذاری در تشکیل جامعه اسلامی و پیشبرد اهداف آن داشته اند؛ که گاهی این نقش در جهت منفی و در حمایت از خلفا شکل می گرفت. جعل احادیث در فضایل خلفا و تطبیق مهدی موعود بر خلفا، جعل احادیث فقهی و کلامی، به خاطر مستند ساختن اجتهادات و فهم نادرست خود به حدیث نبوی، جعل احادیث سبعه احرف به دلیل مشروعیت بخشی به قرائات خود، از حوزه های جعل حدیث توسط قاریان است.

جعل حدیث از پدیده های آشکار در روایات اسلامی است. برخی از روایات جعلی از طریق شناسایی راویان آن مشخص می گردد. سند روایاتی که زنجیره افراد آن را وضاعان تشکیل داده اند، نشان از جعلی بودن حدیث است. ابن جوزی در الموضوعات به این افراد اشاره داشته و روایات مربوط به اینگونه افراد را نقل موضوعه به نام ثقات دانسته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی_ تحلیلی ضمن معرفی دو تن از افرادی که به نقل احادیث وضعی از ثقه معروفند، به بررسی روایات آنان پرداخته است. سلیمان بن ارقم متهم به وضع روایات از عایشه، ابوهریره، زهری، حسن بصری است. این افراد از دیدگاه شیعه توثیق نشده اند. محمد بن یونس نیز به نقل موضوعه از ثقات متهم است که سند احادیث وی بیشتر به معصومین منتهی می گردد. شرایط و عوامل محیطی رجالیان در وضاع و کذّاب نامیدن راویان مؤثّر است. نقل احادیث بدون بررسی، موجبات ضعف ابن ارقم و محمد بن یونس را در زمان خویش فراهم نموده در حالی که واضع حدیث نبوده اند. برخی از این احادیث با داشتن سند صحیح، به دلیل برخی شواهد مانند وجود «حدیث معارض»، «عدم سازگاری با علم»، «شبیه نبودن به کلام معصوم»، «متناسب نبودن با اعتقادات شیعه»، جعلی و موضوع دانسته شده اند. بنابراین امکان ورود روایات منتقله از اهل سنت به شیعه از طریق جعل سند صحیح نیز وجود داشته است.

حدیث به عنوان دومین منبع از ادله استنباط احکام همواره مورد توجه فقها بوده است و با توجه به لزوم اثبات صحت روایات و اهمیت بالای آن در مباحث فقهی، دانشمندان اسلامی و فقیهان برای مقابله با عارضه وضع و تحریف روایات در دوره های مختلف آثاری را از خود برجای نهاده اند. یکی از کتب مهم معاصر و از جدی ترین کتابها در این باره، کتاب الأخبارالدخیله محمدتقی شوشتری (1281 1374ش) دانشمند معاصر ایرانی است. هدف از این پژوهش بررسی معیارهای شوشتری در ساختگی دانستن روایات است. این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته ضمن بازشناسی مهم ترین معیارها و ذکر نمونه هایی از روایات کتاب، نشان می دهد که نگارنده، روایات را از زوایای مختلف بررسی کرده است. او هم به نقد متنی مانند ناسازگاری با قرآن، سنت قطعی، عقل، تاریخ، علم، حکم مشهور فقهی و اعتقادات کلامی پرداخته و هم به نقد سندی روایات نظیر واکاوی طبقه راوی، ضعف سند و سایر موارد رجالی توجه داشته و در این فرایند با وسواس و دقت نظر کوشش کرده روایات موضوعه یا محرفه را بازشناسی و معرفی کند. با این وصف مواردی همچون عدم تبویب دقیق، فقدان وحدت رویه، قطعی پنداشتن دیدگاه نویسنده در مواردی که فقط یک احتمال را می توان از کلامش دریافت کرد، را به عنوان کاستی های کتاب برشمرد.