سفینه

«توصیف راویان»، به منظور پذیرش یا رد احادیث ایشان، برآمده از خاستگاه های متفاوتی است که اعتبارها و کارکردهای گوناگونی را در پی دارد. بهره گیری از احادیث امامان(ع) در این وادی، به عنوان منبعی مهم برای راوی شناسی، هماره مورد بحث و نظر بوده است. در میان این دسته احادیث، با دسته ای با نام «احادیث خودتوصیفی» روبروییم. پذیرش این گونه احادیث، با توجه به چالش های پدیدآمده در کنار آن، از دیرباز مورد بحث و نقد عالمان شیعی قرار گرفته است. پژوهش پیش رو، به هدف بررسی و تحلیل چالش ها و مشکلات پیش روی این ابزار راوی شناسانه سامان یافته است. از این رو به ارائه تعریفی جامع برای احادیث خودتوصیفی و ترسیم مرزهای آن پرداختیم و انواع گزارش های خودتوصیفی را نمایاندیم.

عبدالله بن سنان از اصحاب و راویان امام باقر، امام صادق و امام کاظم(ع) به شمار می آید که از رهگذر حضورش در اسانید هزاران روایات در کتب اربعه و بقیه تراث حدیثی شیعه، نقشی ممتاز، برجسته و حائز اهمیتی در انتقال معارف اسلامی و میراث روایی شیعه دارد. تحقیق حاضر بر آن است تا وثاقت و شرح حال وی، اساتید و شاگردان وی را بررسی کند تا از اعتبار آنان آگاه شود و سپس به بررسی و گونه شناسی روایات وی پردازد تا از موضوعات و عناوین روایات آشنا گردد. پس از تحقیق در ساختار توصیفی-تحلیلی مشخص گردید؛ اولاً وی از راویان کثیرالروایه و مؤثر در فقه و حدیث امامیه است که تعداد 862 روایت از او در کتب اربعه نقل شده است. ثانیاً منش رفتاری عبدالله بن سنان، مصاحبت و هم نشینی وی با ائمه طاهرین(ع)، در شمار اصحاب سرّ امام صادق(ع) قرار گرفتن، شاگردی نزد اصحاب برجسته اهل بیت، اهتمام راویان پرآوازه و جلیل القدر در نقل روایت از او و نقل روایات بسیار با موضوعات گوناگون در جوامع حدیثی شیعه سبب می شود تا درخصوص جلالت، وثاقت و فقاهت عبدالله بن سنان در کتب رجالی اختلافی پیش نیاید و بر این موضوع اجماع حاصل شود؛ ثالثاً از حیث میزان فراوانی نقل روایات عبدالله بن سنان درکتب اربعه مشخص می شود که روایات وی در این جوامع روایی، به ترتیب به موضوعات فقه، اخلاق، اعتقادات و تاریخ اختصاص یافته است. ذیل هر موضوع، باب های مختلف آن بررسی و احادیث مذکور در آن باب تفکیک شدند.

این مقاله به بررسی روشهای سید علی حسینی میلانی محقق معاصر در کتاب «الرسائل العشر فی الأحادیث الموضوعه فی کتب السنه» در زمینه نقد و بررسی احادیث موضوعه می پردازد. مؤلف در این کتاب، ده حدیث از احادیث مورد استناد اهل سنت در مسائل کلامی مورد اختلاف با شیعه را برگزیده، به نقد آنها پرداخته و در نهایت جعلی بودن این روایات را اثبات می کند. پژوهش حاضر با روش پردازش توصیفی-تحلیلی به معرفی این کتاب پرداخته و روش های نقد احادیث در فصول مختلف آن را استخراج می کند. پرکاربردترین این روش ها نخست نقد سندی بر اساس رجال سند و پس از آن مخالفت حدیث با سنت نبوی و مسلمات تاریخی است.

یکی از اعمال مستحبی مورد تأکید برخی اندیشمندان مسلمان در ماه رمضان اقامه «نماز تراویح» است، با استناد و ارجاع به روایت «مَنْ قَامَ رَمَضَانَ إِیمَاناً وَاحْتِسَاباً، غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِه». این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی به اعتبارسنجی سندی، تحلیل محتوا، تاریخ پیدایش در جوامع حدیثی این روایت می پردازد. بررسی ها نشان می دهد که چالش ارسال سند، وجود راویان ضعیف، تشویش، اضطراب، تحریف و تصحیف در متن روایت، آن را در زمره احادیث ضعیف قرار داده است و استناد به این روایت به تنهایی کفایت نمی کند. تاریخ تدوین حدیث مورد نظر، در کتب حدیثی به نیمه دوم قرن دوم در کتاب موطأ مالک بن انس بر می گردد. متن روایات بعد از وی، همگی رونوشت های از نقل اولیه مالک با اندک تغییراتی است که استدلال مبنی بر جعلی بودن حدیث را تقویت می کند؛ همچنین ارتباط این روایت با «نمازتراویح» طبق معیارهای قرآنی، عقلی، تاریخی ناسازگاراست.

در نوشتار پیش رو نگارنده با رویکرد سندی و محتوایی به بررسی احادیث سایه نداشتن معصومان پرداخته است. مقاله پیش رو، افزون بر نقد مستندات ناقدان این گروه از احادیث، از دو جهت دِلالت و صدور، به تبیین زوایای این احادیث پرداخته است. در آغاز، مفاد این روایات بر اساس دلالت آیات بشر بودن انبیاء، تبیین و سازگاری آن با عقل و علم تجربی به اثبات رسیده است. در ادامه کنکاش در اسناد با نگاه جریانی و غلوّپژوهانه، این نتیجه را رسانده است که برخی از اسناد این احادیث، از طریق راویان نام آور و فقیه به نسل های پسینی رسیده و دیگر اسانید نیز در جریان غالیانه جای ندارد.

سالمندان، نیازمندی ها، شرایط، استعدادها و توانایی های مختلفی دارند. جامعه ای سالم و صالح است، که برای تمام اقشار با توجه به شرایط و خصوصیات آنان، حقوق و احکام متفاوتی وضع کند، مخصوصا سالمندان که روزی جامعه را ساخته اند ولی امروز از نظر جسمی ناتوان شده اند؛ لذا باید به عنوان مهمترین قشر، به آنان رسیدگی شده و حکومت به واسطه خدمات و زحمات این افراد، باید حقوقی مختص ایشان وضع کند. در این مقاله با بررسی فقه الحدیثی روایت «ابی حمزه عن رجل بلغ به علی بن ابی طالب (ع) قال:مرشیخ مکْفوف کبیر یسأل فقال علی بن ابی طالب (ع)مَا هَذَا؟فَقَالُوا یَاأَمِیرالْمُؤْمِنِینَ(ع)نَصْرَانِیٌّ!فَقَالَ علی بن ابی طالب(ع)اسْتَعْمَلْتُمُوهُ حَتَّی إِذَاکَبِروعَجَزَ مَنَعْتُمُوهُ ؟!أَنْفِقُوا عَلَیْهِ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ.» به بررسی حقوق سالمندان در جامعه اسلامی پرداخته شده است. این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی با بهره گیری از منابع کتابخانه ای وبا بررسی آیات و روایات و تشکیل خانواده حدیثی مشخص شد که با وجود اینکه این روایت مرسل است ولی روایات متعدد دیگری در تأیید آن وارد شده است و مجموعه این اخبار و ادله اثبات می کند که باید حقوق خاصی برای این افراد در نظر گرفته شود اما این حقوق محدودیت خاص خود را دارد.

موضوع این نوشتار، مقایسه و تحلیل داستانِ دو شهر است، یکی شهری در حدیقه سنایی و دیگری در مثنوی مولوی. یکی شهر کوران است و دیگری شهر بینایان. در هر دو شهر، پیلی را برای تماشا آورده اند، در شهر کوران، پیل در روشنایی است لکن در شهر بینایان در تاریکی. گویی عمدی بوده تا مشاهده پیل، ناممکن باشد. در حدیقه، سنایی نتیجه می گیرد که فهمِ خدایی حق (چیستی او) ممتنع است: از خدایی، خلایق آگه نیست عقلا را درین سخن، ره نیست لکن مولوی می گوید: در کف هر کس اگر شمعی بُدی اختلاف از گفتشان بیرون شدی سؤال این است که دلیل این تفاوت چیست؟ چرا مولوی، داستانی را که از قدیم برمبنای شهر کوران روایت و ثبت شده، تغییر داده به نحوی که گویی محال و ممتنعی را ممکن و شدنی نموده است؟ ما برآنیم که دلیل این معنا، تفاوتی ست که در نگاه و منظر این دو شاعر نسبت به این مسأله وجود دارد. یکی مبنا و منظری وحیانی دارد و دیگری عرفانی؛ یکی به وصف زیبایی معشوق، خوش است و دیگری به دیدار او، و یکی جهان را آیتِ او میداند و دیگری آیینه او، گرچه هر دو مسلمانانی اند شیفته حق که در راهِ او بیتابند.

جبر و اختیار از موضوعاتی است که اندیشمندان علوم مختلف هرکدام به جهتی به آن پرداخته اند؛ اما فیلسوفان به دلیل «نسبت ضرورت علّی و معلولی با اختیار انسان» به این مسئله روی آورده اند. در ابتدای أمر این مطلب متعارض به نظر می آید که وجوب علّی حکایت ازقطعیت، یک طرفگی و تخلف ناپذیری سراسر هستی دارد، امّا اختیار حکایت از دو طرفگی، امکان بدیل و قابلیت فعل و ترک دارد. فیلسوفان بر اساس دیدگاهی که نسبت به این موضوع دارند به دو دسته سازگارگرا و ناسازگارگرا تقسیم می شوند. در نظر سازگارگرایان، تعارض میان ضرورت و اختیار صرفا ظاهری است و آن دو را قابل جمع در یک نقطه می دانند، اما در نظر ناسازگارگرایان این دو أمر غیر قابل جمع است و جمع این دو را به نحوی تهی سازی اختیار و اراده آزاد از معنای حقیقی خود می دانند. در این میان ناسازگارگرایانی که به اراده آزاد باور دارند به اختیارگرایان شهرت یافته اند. و مهمترین نقد و معضل درباره دیدگاه آنان این است که اراده نامتعین یا به تعبیری اراده ای که تحت سیطره ضرورت علّی نباشد، همان صدفه و گزاف است. بر اساس این نقد، دوگانه ای میان ضرورت و صدفه برقرار است که اگر یکی نباشد حتما دیگری واقع شده است؛ یعنی نبود ضرورت همان وقوع صدفه است که نمی تواند اراده و مسئولیت پذیری را تأمین کند. در پاسخ به این نقد برخی اختیارگرایان نظریه علیّت فاعلی را بیان کرده اند. در این پژوهش ضمن تبیین وپدیدارشناسی علیّت فاعلی، با بهره مندی از دیدگاه علامه طباطبایی و شاگردانشان درباره نحوه درک قانون کلی علّیت، به این موضوع پرداخته ایم که شهود و علم حضوری انسان در لحظه آغازین فعل که حقیقتاً به او منتسب است و امکان بدیل و دوطرفگی دارد (اراده آزاد)، نه تنها ردّی بر اصل علیت نیست؛ بلکه مبنایی شهودی برای درک مفهوم کلی علیت به حساب می آید. بعلاوه اصل علیت بدون تلازم با اصل وجوب سابق علّی و معلولی واقع می شود. از همین جهت مسئولیت اخلاقی در پی افعال مختارانه انسان مطرح می شود.

در کتاب و سنّت و شرع مبین، معرفت خداوند معرفتی فطری و دارای سابقه ای ازعوالم قبل است. در این نوشتار ابتداء به سابقه این معرفت فطری اشاره شده و به دنبال آن به جایگاه ها و مواقف دریافت این معرفت توحیدی در شرع مبین که به فعل خداوند متعال تحقّق می یابد تذکر داده می شود. پس از آن، از عوامل و موانعی که موجب محرومیّت و بهره مند نشدن از معرفت توحیدی می گردند، یاد می شود. نگارنده با اشاره ای مختصر به مبانی معرفت خداوند متعال در علوم بشری به موقف دریافت معرفت ادراکی در شاخه عرفانی علوم بشری اشاره می کند و با آگاهی از مواقف معرفت از دیدگاه شرع و مقایسه آن با موقف معرفت در عرفان بشری، مغایرت شدید معرفت خداوند متعال در کتاب و سنت با معرفت در عرفان بشری آشکار می سازد.

وضع و استعمال الفاظ، مبحثی بنیادین در ادبیّات عرب است که در اصول فقه نیز وارد شده است. بیشترِ دانشمندان علم اصول، وضع را امری بشری و استعمال را القاء معنا به وسیله لفظ مجعول بشری می دانند، در حالی که مرحوم آیت الله میرزا مهدی اصفهانی وضع را در بدو امر، امری الهی و استعمال را القاء لفظ برای حقیقت خارجی می دانند. در این مقاله به بیان مبانی نظریّه ایشان می پردازیم.