آمایش فضا و ژئوماتیک (برنامه ریزی و آمایش فضا سابق)

پدیده انقباض شهری، به عنوان یک موضوع جهانی، تغییرات الگوهای جمعیتی را تحت تأثیر خود قرار می دهد. اولین علامت اصلی انقباض شهری، کاهش جمعیت شهر است که از علت ها و محرک های مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و سیاسی تأثیر می پذیرد. انقباض در هر سطحی که رخ دهد، اعم از ملی، منطقه ای، شهری و روستایی، تأثیرات عمیقی در ابعاد مختلف بر ساختارهای فیزیکی و غیرفیزیکی آن سکونتگاه به جای میگذارد. امروزه با توجه به معضلات اقتصادی و جمعیتی که ایران با آن رو به رو است، کاهش نرخ رشد جمعیت به موضوعی مهم تبدیل شده است. بااین حال روند کاهش جمعیت در برخی نقاط شدیدتر است؛ به طوریکه نرخ رشد جمعیت به تدریج منفی شده و آن منطقه جاذبه های کافی را برای حفظ ساکنین و جذب مهاجرین جدید از دست می دهد. بر اساس مطالعات، شهرستان بستان آباد طی سالهای 1375 تا 1395، همواره با کاهش جمعیت و انقباض مواجه بوده است. تحقیق حاضر با روش کمی و با بررسی آمار و تغییرات کاربری اراضی شهرستان در این سال ها با استفاده از روش پردازش شیءگرا انجام شده است. سپس ارتباط بین مؤلفه های مورد مطالعه با استفاده از تابع یادگیری ماشین جنگل تصادفی بررسی شده است. براساس یافته های پژوهش، انقباض شهرستان بستان آباد مرتبط با انقباض روستایی بوده و جمعیت روستایی آن همواره کاهش یافته است. این معضل که با افزایش مهاجرت به خارج از شهرستان و پیری جمعیت همراه بوده، باعث کاهش سطح زیرکشت در شهرستان شده است و در صورت ادامه یافتن می تواند آسیب های جدی تری را به این شهرستان وارد کند.

 رویکرد شبکه منطقه ای تلاش دارد تا با تقویت پیوندهای روستایی- شهری، بستر توسعه یکپارچه روستایی-شهری را فراهم سازد. علیرغم پیشنیه مطالعاتی غنی و تجربیات طرح های اجرایی متعدد، کاربست رویکرد شبکه منطق ه ای در کشور در عمل دچار مسائل و چالش هایی شده است. تحقیق حاضر با بهره گیری از مدل کیو و با تمرکز بر طرح پیشرفت و آبادانی منظومه روستایی طارم در استان زنجان، به بررسی الزامات و اولویت های رویکرد شبکه منطقه ای در برنامه ریزی توسعه کشور از دیدگاه خبرگان، مسئولین، کارشناسان دستگاه های اجرایی، مشاوران و تسهیل گران طرح پرداخته است. بدین منظور ابتدا فضای گفتمان الزامات تاثیرگذار در تحقق رویکرد شبکه منطقه ای از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته و برررسی منابع استخراج و پس از پالایش اولیه در ۳۱ عامل کلیدی در غالب 6 بُعد محیطی-اکولوژیک، ساختاری – نهادی، آموزشی، اقتصادی، کالبدی –فضایی و اجتماعی دسته بندی شد. سپس 25 نفر از خبرگان و کنشگران کلیدی طرح به روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند و گویه های استخراج شده را با بهره گیری از جدول کیو اولویت بندی کردند. داده های جمع آوری شده در نرم افزار KADE و با روش تحلیل مولفه های اصلی PCA و چرخش واریماکس مورد تحلیل قرار گرفتند. بر اساس یافته های تحقیق می توان مطرح کرد که چهار نوع دیدگاه در خصوص الزامات و اولویت های کلیدی در تحقق رویکرد شبکه منطقه ای وجود دارد که به ترتیب شامل: ارتقای جایگاه و اهمیت روستا در برنامه ریزی توسعه، تغییر رویکرد به برنامه شبکه ای در برنامه ریزی توسعه روستایی و تقویت ساختار اجرایی آن، هدایت منابع مالی اشتغال زایی به اولویت های رویکرد شبکه ای و در نهایت تقویت هماهنگی و هم افزایی دستگاه های اجرای هستند. از سوی دیگر، ظرفیت سازی و توانمند سازی جوامع محلی در هر چهار دیدگاه مورد توافق و تاکید بوده است.

ارزیابی توان و موازنه اکولوژیک تعیین می کند که هر یک از فعالیت های انسانی در کدام پهنه از سرزمین قابل انجام است و بالعکس در هر یک از پهنه ها چه فعالیت هایی قابل انجام نیست یا انجام دادن آن صرفه اقتصادی به دنبال ندارد یا مخرب پایداری محیطی است. این پژوهش با هدف حفظ قابلیت های زیست محیطی، به آزمون و ارزیابی قابلیت سنجش در حوزه استان لرستان، که با آهنگی فزاینده گسترش شهری را دنبال کرده، می پردازد. به همین منظور تعیین توان اکولوژیک حوزه استان لرستان برای گسترش سکونتگاهی و همچنین مشخص کردن امکانات، توانمندی ها و محدویت های منابع سرزمینی منطقه لرستان به عنوان بستر مناسب هرگونه برنامه ریزی، است. روش مطالعه در تحلیل قابلیت سنجی زمین مبتنی بر یک مدل اکولوژیکی است که بر مبنای روش آمایش سرزمین منطق فازی طراحی شده است. از بین معیارها و گزینه های مختلف مؤثر در قابلیت زمین، سه گزینه اصلی قابلیت زراعی، جنگلداری و توسعه شهری، سکونتی و فعالیت ها مورد بررسی قرار گرفتند. پتانسیل های وسیع محیطی و اکولوژیکی، عوامل محدودکننده ای برای توسعه شهری به شمار می روند. 94 درصد پهنه استان دارای توان جهت توسعه سکونت و صنعت هستند، البته این مقدار تنها مربوط به اراضی مجاز توسعه است و در مقابل حدود 6 درصد از اراضی فاقد توان اکولوژیک جهت توسعه سکونت و صنعت هستند. بنابراین، تقویت زیرساخت های سبز شهری، ترویج توسعه کشاورزی سازگار با تنوع زیستی و اجرای اقداماتی مانند احیای جنگل ها برای افزایش پوشش گیاهی منطقه ای ضروری است.

در دهه های اخیر، اصطلاح حق بر شهر در فلسفه و سپس در شهرسازی مورد توجه قرار گرفته است. حق بر شهر را می توان حق برخورداری شهروندان از فضای غنی فرهنگی تعریف کرد. برنامه های توسعه شهری می توانند سهم قابل توجهی در تحقق یا عدم تحقق این حق ایفا کنند. پرسش این است که چگونه می توان متوجه شد یک برنامه توسعه شهری تا چه اندازه مبتنی بر حق بر شهر تدوین شده است؟ به این منظور لازم است مقیاسی برای سنجش حق بر شهر در برنامه های توسعه شهری پیشنهاد گردد. پژوهش حاضر ضمن پیشنهاد یک مقیاس، با انتخاب دو سند (طرح جامع تهران و برنامه آمایش و توسعه پایدار پاریس)، به ارزیابی این حق می پردازد. رویکرد پژوهش، رویکردی اسنادی و تطبیقی است. ابتدا با بررسی مبانی نظری، چارچوبی برای سنجش حق به شهر ارائه شده و سپس با اتکا بر داده های برگرفته از دو سند و نتایج مصاحبه عمیق با متخصصان، بررسی تطبیقی دو سند انجام گرفته است. یافته های مقاله نشان می دهد که می توان حق بر شهر را در قالب یک طیف از «رفع تبعیض دینی و نژادی» تا «حق زندگی شهری» تبیین کرد. بررسی دو سند نشان می دهد که مفهوم حق بر شهر در طرح جامع تهران تقلیل یافته و با نگاهی کالبدگرایانه، حق شهروندان برای برخورداری از فضای باهویت و فرهنگ غنی را نادیده می گیرد. در مقابل، در برنامه پاریس، سطح بالاتری از حق بر شهر مورد توجه قرار گرفته و حق بر شهر در سطح «دسترسی برابر به موقعیت های اقتصادی و اجتماعی» در دستور کار قرار گرفته است. پیشنهاد این مقاله توجه بیشتر به وجوه غیرکالبدی و حقوق مختلف شهروندان در شرح خدمات برنامه، جمع سپاری و عرضه برنامه جهت قضاوت شهروندان و نخبگان پیش از تصویب و نیز جبران حقوق عامه تضییع شده در زمان بازنگری طرح جامع تهران است.    

رشد جمعیت سالمندان و پیچیدگی نیازهای شهری، ضرورت بازنگری در مدل های برنامه ریزی شهری را نمایان کرده است. رویکرد شهر ۱۵ دقیقه ای به عنوان مدلی نوین در توسعه پایدار، با هدف دسترسی عادلانه و سریع به خدمات شهری، به ویژه برای گروه های آسیب پذیر مانند سالمندان، مطرح شده است. این پژوهش با تمرکز بر بافت تاریخی شهر ارومیه، به بررسی میزان تحقق پذیری این مدل در بهبود کیفیت زندگی سالمندان پرداخته است. مسئله مورد مطالعه، تحلیل وضعیت فعلی دسترسی سالمندان به خدماتی نظیر مراکز درمانی، مراکز خرید، فضاهای سبز و سیستم حمل ونقل عمومی است. روش شناسی تحقیق بر پایه تحلیل های فضایی با استفاده از نرم افزار GIS برای ارزیابی شعاع دسترسی و توزیع خدمات، و مدل سازی روابط میان شاخص های دسترسی و کیفیت خدمات با بهره گیری از نرم افزار Smart PLS انجام شده است. هدف اصلی این پژوهش بررسی امکان پذیری و الزامات تحقق رویکرد شهر ۱۵ دقیقه ای در شهر ارومیه با تأکید بر بهبود دسترسی سالمندان به خدمات و امکانات ضروری است. بررسی ها نشان می دهد که با بهبود کیفیت زیرساخت ها، افزایش تعداد خدمات نزدیک به محلات، و توزیع عادلانه امکانات شهری، امکان ارتقای سطح دسترسی سالمندان و افزایش استقلال و مشارکت اجتماعی آنان فراهم می شود. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که پیاده سازی رویکرد شهر ۱۵ دقیقه ای می تواند به بهبود کیفیت زندگی سالمندان در ارومیه منجر شود و در عین حال، با کاهش نابرابری های شهری و ارتقای عدالت اجتماعی، گامی مؤثر در راستای توسعه پایدار باشد. این مطالعه بر لزوم برنامه ریزی جامع و متناسب با نیازهای سالمندان برای تحقق چنین الگویی تأکید دارد و راهکارهایی همچون توسعه حمل ونقل عمومی مناسب سازی شده، بهبود معابر پیاده روی، ایجاد فضاهای عمومی برای تعاملات اجتماعی و ارتقای کیفیت خدمات شهری را به عنوان اولویت های اساسی پیشنهاد می دهد.  

بررسی مناطق کلانشهری رسمی ایران، نقش محوری آنها را در شکل دهی به چارچوب های فضایی استان ها روشن می سازد. این مناطق به عنوان هسته های اقتصادی و اجتماعی عمل کرده و تخصیص منابع و پیشرفت را تسهیل می کنند. درک این نقش برای برنامه ریزی توسعه ای و کاهش نابرابری های منطقه ای ضروری است. این پژوهش تأثیر مناطق کلانشهری بر چارچوب های فضایی استان ها را از طریق تحلیل تمرکز جمعیتی، فعالیت های منطقه ای و سلسله مراتب شهری بررسی می کند. در این مطالعه از روش های کمی شامل آزمون T، خوشه بندی Kmeans و شاخص موران I استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که 8 استان دارای مراکز کلانشهری رسمی، سطح پیشرفت بالاتری نسبت به ۲۳ استان فاقد چنین مراکزی دارند. علاوه بر این، استان های مجاور این مناطق کلانشهری نیز از سطح توسعه بیشتری برخوردارند. یافته های حاصل از شاخص موران I، آرایش فضایی خوشه ای را نشان می دهد که توسط نقشه وزندهی معکوس فاصله (IDW) تأیید شده و تمرکز توسعه در فلات مرکزی ایران را برجسته می سازد. با این حال، استان خراسان رضوی به دلیل مجاورت جغرافیایی با مناطق کمتر توسعه یافته، از این الگو پیروی نمی کند. کاربرد روش خوشه بندی Kmeans، تهران، اصفهان، فارس و البرز را به عنوان توسعه یافته ترین استان ها شناسایی کرده است، در حالیکه قم و سیستان و بلوچستان در دسته کمتر توسعه یافته قرار گرفته اند. این نتایج بر اهمیت حیاتی مناطق کلانشهری در تسهیل تحولات ساختاری درون استان های ایران تأکید می کند.