جغرافیا و آمایش شهری - منطقه ای

در سالیان اخیر، رقابت به عنوان یک مفهوم اقتصادی مطرح می باشد و این مفهوم،  بر توسعه پایدار صنعت گردشگری تأثیرگذار است. اگرچه امروزه مطالعاتی پیرام ون مزی ت رق ابتی در مقص دهای گردش گری جه ان صورت گرفته اما مطالعات ج امع وک اربردی چن دانی در کش ور ما ص ورت نگرفت ه اس ت و ای ن امر ل زوم انج ام چن ین مطالعاتی را بیش ازپیش نمایان م ی س ازد. پژوهش حاضر دارای ماهیتی توسعه ای-کاربردی و روشی توصیفی- تحلیلی می باشد و با هدف ارزیابی مؤلفه های مؤثر بر مزیت های رقابتی گردشگری استان گیلان انجام شده است. داده های مورد نیاز با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و بررسی میدانی در سطح خانوار جمع آوری گردید. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران معادل 379 خانوار برآورد شد. با بهره گیری از روش های کمی و آماری از جمله؛ رگرسیون چندگانه در محیط نرم افزار «SPSS»، معادلات ساختاری در محیط نرم افزار «Smart Pls» و تحلیل چند متغیره فازی در محیط «GIS»، به بررسی میزان مزیت های رقابتی گردشگری و اولویت بندی مؤلفه های مؤثر در منطقه مد نظر پرداخته شده است.  یافته ها نشان می دهد که شاخص های مزیت های رقابتی گردشگری به ترتیب اولویت شامل؛ شاخص های مدیریت مقصد، منابع و جاذبه های محوری، عوامل تقویت کننده و عوامل و منابع پشتیبان و برنامه ریزی و خط مشی توسعه مقصد با 511/0، 456/0، 287/0، 276/0 و 266/0 درصد بیشترین نقش را در مزیت های رقابتی گردشگری استان گیلان دارند که نشانگر مهم بودن بعد مدیریت مقصد نسبت به بقیه ابعاد است. استان گیلان دارای مزیت های رقابتی گردشگری متوسط رو بالا است به طوری که بیشترین مساحت مربوط به طبقه زیاد با مقدار 3900 کیلومتر مربع می باشد.

امروزه ناامنی آبی یکی از بزرگ ترین خطرات برای حیات بشر محسوب می شود و شهرها را با چالش های عدیده ای همچون: تهدید سلامت و معیشت شهروندان، کمبود آب سالم و بهداشتی، افزایش فقر شهری، تهدید امنیت غذایی، محدود نمودن توسعه اقتصادی شهری و غیره روبرو نموده است. از این منظر، طی دهه های اخیر برای حل این چالش و کاهش اثرات آن در شهرها، راه حل ها و دیدگاه های مختلفی مطرح شده که یکی از مهم ترین این راه حل ها، توجه به مفهوم تاب آوری شهری بوده که طی سال های اخیر، توجه زیادی را در حوزه شهرسازی به خود جلب نموده است. به همین منظور، پژوهش حاضر در راستای سنجش وضعیت تاب آوری شهر مشهد در مواجهه با ناامنی آبی انجام گرفته است. در این پژوهش با روش کمی، ماهیت توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر چهارچوب سنجشی، پرسش نامه هایی محقق ساخته بر اساس طیف لیکرت و با استفاده از فرمول کوکران بین 400 نفر از شهروندان شهر مشهد و همچنین با استفاده از روش گلوله برفی بین 40 نفر از کارشناسان شرکت آب و فاضلاب شهر مشهد و شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی و 40 نفر از متخصصان و پژوهشگران مرتبط با موضوع پژوهش در سطح شهر مشهد توزیع شده و برونداد آن ها با آزمون تی تک نمونه ای، آزمون همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه، مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته است. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که شهر مشهد از تاب آوری لازم برای مواجهه با ناامنی آبی و کاهش اثرات آن برخوردار نبوده (پایین بودن میانگین آن از 3) و در صورت تقویت ظرفیت تاب آوری آن در بستر تأمین آب آشامیدنی و تصفیه آن برای شهروندان (ضریب همبستگی 868/0)، پایداری محیط زیست آب (ضریب همبستگی 729/0)، حکمروایی آب (ضریب همبستگی 698/0)، کاهش بلایای مرتبط با آب (ضریب همبستگی 635/0) و بهره وری و مقرون به صرفه بودن تأمین آب آشامیدنی برای شهروندان (ضریب همبستگی 548/0)، می توان انتظار تحقق امنیت آبی در سطح این شهر را داشت.

در پی  خشکسالی های نیم قرن اخیر و با از بین رفتن بخش کشاورزی، اقتصاد نواحی روستایی سیستان رو به افول نهاد. متولیان امر در زمینه توسعه روستایی، شروع به تهیه طرح ها و برنامه های مختلف جهت بهبود شرایط رفاه مردم مبتنی بر اقتصاد پایدار در نواحی روستایی سیستان نمودند اما شواهد، نشان از ناپایداری در اقتصاد و معیشت مردم دارد؛ بنابراین تجدید نظر در ساختار طرح ها به ویژه اقتصاد روستایی این ناحیه به عنوان بازساخت ضروری می باشد چرا که بازساخت اقتصادی، علاوه بر احیای منابع معیشتی گذشته، تقویت همزمان ظرفیت های محلی را برای ایجاد منابع اقتصادی جدید مد نظر قرار می دهد. تحقیق به لحاظ ماهیت، کاربردی و روش آن کیفی مبتنی بر روش فراتحلیل است. نتایج نشان می دهد شاخص ترین طرح های رفاهی در ناحیه سیستان، مربوط به چاه نیمه ها و توزیع آب آشامیدنی لوله کشی توانسته است موجب ماندگاری جمعیت شود اما کاربری اقتصادی این طرح نسبت به شرب آن در درجه دوم اهیمت بوده و تنها حمایت اقتصادی آن در قسمت های  تجاری و صنعتی خرد، کشاورزی محدود و دامداری ها مشهود بوده است. ایجاد بازارچه میلک، طرح های اشتغالزایی دولتی و همچنین غیر دولتی (مشارکتی) در طرح های خدماتی علی رغم اهداف پیش بینی شده آن جهت بهبود اقتصاد ناحیه، نتوانسته ثبات و پایداری در اشتغال نواحی روستای را به استناد داده های سازمان آمار ایران به ارمغان بیاورد. همچنین از انواع دیگر این طرح ها می توان به راه اندازی منطقه آزاد تجاری- صعنتی اشاره نمود که همچنان نتایج فعالیت های آن پس از مصوب شدن در سال 1400 محسوس نبوده است. از نظر زیرساختی؛ احداث نیم لوله ها، طرح آبرسانی به 46 هزار هکتار، طرح آب ژرف و تامین آب از دریای عمان به جهت پایداری در سیستان به ویژه نواحی روستایی آن یا به مرحله اجرا درآمده یا در حال اجرا می باشد. طرح نیم لوله بدون نتیجه رها شده و طرح آبرسانی به 46 هزار هکتار، بدون توجه به نوسان آب رودخانه هیرمند و عدم توجه به شرایط زیست محیطی آن، چالش های اساسی در این طرح را مطرح کرده است. طرح آب ژرف جدا از نقطه قوت آن در رفع بحران کم آبی، با سوالات زیادی در زمینه حجم و ذخیره ، کیفیت، هزینه های مراحل اکتشاف و استحصال روبرو می باشد و ادامه روند اجرای آن را با ابهام روبرو نموده است. در طرح تامین آب از دریای عمان که هم اکنون در حال اجرا می باشد می توان گفت، باعث افزایش امید در بین مردم ناحیه شده اما نمی توان صرفا با تامین آب آشامیدنی شرایط و فعالیت های اقتصادی را بهبود بخشید و مشکلات زیست محیطی (خشکی و طوفان های شن) را مرتفع نمود. علاوه بر این ها هزینه بالای انتقال و شیرین سازی، نوع مصرف آب (مصارف خانگی یا کشاورزی) را با چالش روبرو خواهد نمود. این نتایج حاکی از آن است که هنوز نظام برنامه ریزی ما بخشی و دارای رویکردی از بالا به پایین است. طرح ها به صورت مستقل و جدا از هم، اجرا و در نهایت با صرف هزینه های عظیم اقتصادی و اجتماعی به باد فراموشی سپرده می شوند. هر طرحی در سیستان معمولا راه حلی موقتی است چرا که پایه و اساس همه طرح ها، به نوعی نشان از نظام برنامه ریزی شتاب زده دارد و فاقد نظریه و رویکردی کامل و جامع می باشد. اسناد طرح ها هیچ اشاره ای به شبکه تولید، فعالیت های مکمل و ساخت زنجیره ارزش اقتصادی مبتنی بر برنامه آمایش سرزمین و نگاه جغرافیایی ندارد. علاوه بر آن، برنامه ریزی ها بدون توجه به رژیم آبی رودخانه و سیاست های کشور همسایه و صرفا با تکیه بر گذشته تاریخی به عنوان انبار غله صورت گرفته است. روند ادامه طرح ها هیچ الگوی پایداری در مسیر رشد و توسعه ناحیه را نشان نمی دهد؛ از این رو بازساخت اقتصادی میتنی بر واقعیت، محرک های توسعه درون زا و ایجاد زیر ساخت ها، لازم و ضروری می باشد.

شهرها به عنوان مراکز تجمیع دارایی های فیزیکی و انسانی، در زمان بحران خسارت زیادی خواهند دید؛ بنابراین پرداختن به امور پدافند غیر عامل می تواند خسارات را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. برای این منظور امروزه مکان یابی با کمک سیستم های اطلاعات جغرافیایی نقش اساسی در تعیین مکان پناهگاه های شهری با توجه به اصول پدافند غیر عامل دارد. پژوهش حاضر باهدف مکان یابی پناهگاه های شهری با رویکرد پدافند غیر عامل در سطح شهر اهواز تدوین شده است. این پژوهش در زمره تحقیقات کاربردی و برای تدوین آن از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. اطلاعات مورد نیاز از طریق روش های کتابخانه ای و میدانی گردآوری شده است.  ده زیرمعیار مکان یابی پناهگاه های شهری در قالب سه معیار کلی (عملکردی، کالبدی و طبیعی- محیطی)، انتخاب شده و نسبت به آماده سازی، طبقه بندی و نرمال سازی آن ها اقدام  شده است. در این پژوهش برای مکان یابی از محیط نرم افزار «Arc Gis 10.6 » و برای تعیین میزان وزن معیارها و زیرمعیارها  از تکنیک  «AHP» استفاده شده است. پس ازآن لایه های اطلاعاتی و نقشه ها، متناسب با معیارها ارائه شد و درنهایت نقشه ترکیبی معیارها استخراج گردید که نشان دهنده بهترین مکان برای ایجاد پناهگاه در این پهنه است. ترکیب لایه های مختلف مؤثر، نقشه نهایی فضاهای بهینه برای ساخت پناهگاه های شهری با تقسیم بندی مناطق به پنج دسته بسیار بالا تا نامناسب به دست آمد و مکان های مناسب مشخص شد. نتایج پژوهش نشان می دهد 23 درصد از منطقه (3499 هکتار) در  وضعیت مناسب بالا و بسیار بالا برای پناهگاه شهری هستند. همچنین مناسب ترین مکان ها جهت استقرار پناهگاه های شهری اهواز در نواحی شرقی، جنوبی و جنوب غربی قرار دارند که در مناطق سه و پنج شهری اهواز قرار گرفته اند و از پتانسیل نسبتاً بهتری برای سکونت افراد برخوردار هستند. این مناطق دارای فضای باز کافی و درعین حال سازگار با کاربری های اطراف هستند؛ بنابراین این مناطق به دلیل برخورداری از فضاهای باز مناسب و همچنین دسترسی مناسب از قابلیت بالایی برای اسکان افراد آسیب دیده برخوردار می باشند.

با توجه به افزایش رقابت های بین شهری برای جذب سرمایه های مالی از طریق سیاست های مکان سازی و برندسازی مکانی و ضرورت تقویت جنبه های رقابت پذیری شهرها به منظور جذب این سرمایه ها، احیا و بازآفرینی بافت های تاریخی در معرض آسیب، یکی از اهداف چالش برانگیز برنامه ریزی شهری معاصر است. هدف پژوهش حاضر تدوین و ارائه راهبردهای بازآفرینی بافت تاریخی شهر زارچ با استفاده از روش شناسی متاسوات است. در پژوهش حاضر، از دیدگاه های 20 نفر از متخصصان و کارشناسان حوزه برنامه ریزی و مدیریت شهری در شهر زارچ برای جمع آوری اطلاعات مورد نیاز استفاده شده و نمونه گیری و نحوه انتخاب متخصصان و کارشناسان براساس روش نمونه گیری گلوله برفی انجام شده است. یافته های پژوهش نشان داد که اولویت های برتر شهرداری شهر زارچ برای بازآفرینی شهری بر سه محور اساسی برنامه ریزی یعنی؛ محور کالبدی، اجتماعی و اقتصادی استوار است. همچنین، چالشی که مدیریت شهری زارچ در زمینه بهره گیری از منابع فوق با آن مواجه است، وجود مجموعه ای از شهرهای پیرامونی و مجاور آن با منابع و قابلیت های مشابه است. در وضعیت فعلی، دو مؤلفه عدم حمایت فنی و مالی از ساخت وسازها و نیز پایین بودن میزان سرمایه گذاری دولتی در زمینه بازآفرینی شهری جز مؤلفه هایی هستند که نیازمند توجه فوری می باشند و اثرات منفی آن ها باید در شهر زارچ کاهش پیدا کند. بهره گیری از بناهای تاریخی برای گسترش ظرفیت های گردشگری و توانمندسازی گروه های کم درآمد؛ جذب سرمایه گذاری بخش خصوصی از طریق سیاست های برندسازی مکان و تبلیغ پتانسیل های بافت تاریخی، تقویت ساختار فضایی شبکه حمل ونقل از طریق ایجاد اتصالات جدید و گسترش عرض معابر، ایجاد تصویر ذهنی مطلوب از طریق رسانه های جمعی، تقویت زیرساخت های عمومی شهری به منظور توانمندسازی گروه های کم درآمد، بهره گیری از رسانه های جمعی برای جذب گردشگران بین المللی با توجه به وجود جاذبه های تاریخی و ایجاد مشوق های ساختمانی، مالیاتی و عوارض برای جذب سرمایه گذاری بخش خصوصی مهمترین راهبردهای بازآفرینی بافت تاریخی شهر زارچ براساس تحلیل تناسب منابع و قابلیت ها با عوامل بیرونی محسوب می شوند. بازآفرینی بافت های تاریخی شهری در یک خلأ جغرافیایی و بدون رقابت های بین شهری برای جذب سرمایه های مالی ضروری برای بازآفرینی اتفاق نمی افتد. بر اساس این واقعیت، راهبردهای فوق می توانند به مثابه شالوده ای برای تدوین برنامه های عملیاتی برای افزایش رقابت پذیری شهر زارچ در زمینه بازآفرینی بافت تاریخی این شهر عمل نمایند.

سیل، یکی از بحرانی ترین و مخر ب ترین تهدیدات برای جوامع بشری، شهرهای در حال توسعه و ساکنین آن ها می باشد و در صورت عدم آمادگی قبلی و برنامه ریزی صحیح ممکن است خسارات جانی و مالی جبران ناپذیری را بر سکونتگاه ها، استحکام ابنیه و تاسیسات شهری وارد سازد. کلان شهر تبریز نیز به علت موقعیت جغرافیایی ویژه و سوابق وقوع سیل های مخرب، از این تهدید مستثنی نیست. عبور و تلاقی دو رودخانه «میدان چایی» و «مهران چایی» و ارتفاعات «عون ابن علی» در مناطق 5،1 و10 شهر تبریز، خطر آسیب پذیری اراضی این مناطق را افزایش داده و این محدوده را به یکی از مهمترین نقاط سیل خیز کلان شهر تبریز تبدیل می نماید. پژوهش حاضر از نوع کاربردی و روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی می باشد. هدف این تحقیق پهنه بندی و بررسی آسیب پذیری نقاط مختلف اراضی شهری در برابر سیل و عوامل تأثیرگذار بر این مخاطره در مناطق 5،1 و 10 کلان شهر تبریز است. معیارها و زیرمعیارهای تأثیرگذار بر وقوع سیل، توسط کارشناسان و متخصصین خبره انتخاب و سپس برای پهنه بندی آسیب پذیری اراضی این مناطق و محاسبه نقش هر کدام از معیارها و زیرمعیارهای مذکور از مدل تصمیم گیری چندمعیاره «1MCDM» و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی«2AHP» بهره گرفته و با استفاده از قابلیت های تحلیل مکانی نرم افزار «Arc 3GIS» لایه های نهایی پهنه بندی خطر سیل و عوامل مؤثر بر سیل خیزی تهیه گردید. با تلفیق این لایه ها، نقشه نهایی پهنه بندی خطر سیل و شناسایی نقاط امن و آسیب پذیر محدوده مورد مطالعه مشخص گردید. نتایج تحقیق نشان می دهد 1 درصد از اراضی مناطق مذکور، در پهنه بندی خطر آسیب پذیری خیلی زیاد، 17 درصد خطر زیاد، 30 درصد خطر متوسط، 40 درصد در پهنه کم خطر و 3 درصد در پهنه خطر خیلی کم از لحاظ سیل گیری قرار دارند.

یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در کارایی بهتر در خدمات رسانی به موقع و مطمئن آتش نشانی در سطح شهرها، موضوع توزیع فضایی ایستگاه ها برای کاهش زمان رسیدن به محل حادثه است. این تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر روش و ماهیت، توصیفی- تحلیلی است. هدف کلی آن نیز بررسی توزیع فضایی و شناسایی محدوده خدمات رسانی ایستگاه های آتش نشانی در شهر اردبیل می باشد. در این پژوهش، ابتدا لایه برداری شبکه معابر شهر اردبیل از پایگاه داده «OSM» دانلود شده و با استفاده از قوانین توپولوژی در محیط نرم افزار «ArcGIS»، توپولوژی لایه ساخته شده است، سپس برای شناسایی هسته های شهری محروم از خدمات آتش نشانی در سطح شهر اردبیل، از تحلیل شبکه در بستر سیستم اطلاعات جغرافیایی بر حسب مسافت و همچنین مدت زمان رانندگی استفاده شده است. محدوده خدمات رسانی هر کدام از ایستگاه ها با تحلیل محدوده خدمات رسانی تعیین گردیده و برای این کار از فاصله منهتن دو کیلومتری و همچنین زمان سه دقیقه برای رسیدن به محل حادثه استفاده شده است. برای انجام تحلیل مذکور، از فیلدهای اطلاعاتی حداکثر سرعت وسایل نقلیه در معابر، طول معابر، زمان طی شدن معبر توسط وسایل نقلیه و سرعت عملیاتی در لایه شبکه معابر شهر اردبیل بهره گرفته شده است. نتایج  نشان می دهد که 79 درصد شهر در محدوده خدمات رسانی ایستگاه های آتش نشانی بوده و مناطقی چون: شهرک آزادی و آزادگان در مرکز شهر، محلات کلخوران و سیدآباد در شمال شهر، نیار در شرق و شهرک های جدید الاحداث در جنوب شهر، فاقد پوشش خدمات رسانی می باشند. برای ایجاد پوشش بیشتر و افزایش ایمنی در محلات خارج از محدوده خدمات رسانی، سه موقعیت مکانی جدید برای احداث ایستگاه های آتش نشانی پیشنهاد شده است.

شهر زیبا یکی از دغدغه های اصلی ترکیب عناصر زیبایی شناختی و کاربردی در برنامه ریزی شهری است و در آن زیباساختن شهر، راهکاری برای زیباسازی ساکنان آن به شمار می رود. از آن جا که فضای شهری حاصل تعامل شهروندان است؛ لذا بیشترین لذت زیبایی شهری را می توان در طراحی خوب و امکانات رفاهی یافت. نویسندگان در این مقاله سعی دارند علاوه بر پرداختن به مقوله زیبایی به این سوال پاسخ دهند که مناطق شهری اردبیل تا چه اندازه توانسته شاخص های زیبایی شهری را پیاده کند؟ تحقیق حاضر از نظر روش توصیفی- تحلیلی و از نظر هدف کاربردی است. جامعه آماری آن شهروندان مناطق شهری اردبیل می باشند و با استفاده از فرمول نمونه گیری کوکران، تعداد 383 نفر به عنوان حجم نمونه آماری به روش نمونه گیری تصادفی طبقه بندی تعیین شد. نمونه گیری از پنج منطقه شهری اردبیل با توجه به سهم جمعیتی هر منطقه شهری می باشد. داده ها به دو روش اسنادی و میدانی جمع آوری شد و در نهایت با استفاده از نرم افزار «spss» و با استفاده از مدل تحلیلی ویکور، مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت و مشخص شد هر یک از مناطق شهری اردبیل بر حسب اجرای شاخص های زیبایی شهری، نسبت های متفاوتی دارند و جایگاه شهر اردبیل از نظر شاخص های زیبایی شهری با 545/0 Q اندکی پایین تر از حد متوسط می باشد.