پژوهش های کیفی در علوم رفتاری

زمینه: دانشگاه ها در شرایط رقابتی و ناپایدار فعالیت می کنند. در این شرایط دائماً در حال تغییر، لازم است دانشگاه ها تاب آوری خود را ارتقاء دهند تا بتوانند با موقعیت های غیرمنتظره به طور مؤثر برخورد کنند، بحران ها را به خوبی مدیریت کنند و موفقیت های آینده را تضمین کنند. پژوهش های نسبتاً زیادی تاب آوری سازمانی را بررسی کرده اند ولی دانشگاه تاب آور کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در شرایط متحول شونده جامعه، دانشگاه ها برای بقاء و حفظ شرایط فعلی شان نیازمند توجه به شاخص های مورد نیاز برای تاب آوری هستند. هدف: هدف پژوهش حاضر بررسی ادراک دانشگاهیان از مزایا، عوامل ایجاد کننده و موانع تاب آوری دانشگاهی است. روش: طرح پژوهش کیفی با رویکرد پدیدارشناسی بود. مورد مطالعه تمامی اعضای هیأت علمی و کارکنان دانشگاه بیرجند بودند که با روش نمونه گیری هدفمند به تعداد 23 نفر (13 نفر اعضای هیأت علمی و 10 نفر کارمند) انتخاب و مورد مصاحبه قرار گرفتند. پس از مصاحبه چهاردهم اشباع نظری داده ها حاصل شد اما به دلیل اعتباربخشی به داده ها فرآیند مصاحبه تا بیست و سومین نفر ادامه یافت. تحلیل داده ها با استفاده از راهبرد هفت مرحله ای Collaizi و نرم افزار MAXQDA صورت گرفت. یافته ها: در تحلیل داده ها سه محور اصلی مزایا، عوامل ایجاد کننده و موانع تاب آوری شناسایی شدند: محور مزایای تاب آوری دانشگاهی با دو مضمون اصلی، حرکت در مسیر رسالت دانشگاه و ارتقا شرایط جامعه و هشت زیر مضمون فرعی؛ محور عوامل ایجاد کننده تاب آوری دانشگاهی شامل پنج محور اصلی، ویژگی های اخلاقی و شخصیتی اعضای مجموعه، مدیریت کارآمد، عوامل برون سازمانی، عوامل فیزیکی، پیش بینی و برنامه ریزی، و بیست زیر مضمون فرعی؛ و محور موانع تاب آوری دانشگاهی با سه مضمون اصلی سطح ویژگی های فردی، سطح ویژگی های سازمانی و سطح برون سازمانی و سیزده زیر مضمون فرعی مطرح و تبیین شده است. نتیجه گیری: محورهای حاصل از این پژوهش می تواند در جهت تقویت تاب آوری دانشگاهی به کار گرفته شود. ساخت و اعتباریابی بسته آموزشی دانشگاه تاب آور برای آموزش مدیران و اعتباریابی مقیاس سنجش دانشگاه تاب آور در پژوهش های آینده توصیه می گردد.

زمینه: ازدواج در سنین پایین به ویژه در زمانی که شخص هنوز به بلوغ روانی و اجتماعی لازم نرسیده است، می تواند آسیب های جدی برای فرد، خانواده و حتی جامعه داشته باشد. هدف: این مطالعه با هدف تعیین عوامل موثر بر ازدواج زود هنگام و پیامدهای سلامتی آن در زنان زیر 18 سال بود. روش: این پژوهش شامل یک مطالعه توصیفی-تحلیلی از نوع مقطعی و سپس یک مطالعه کیفی بود شد. روش نمونه گیری به صورت سرشماری بود. در مطالعه مقطعی 133 زن و در مطالعه کیفی 36 زن مورد مطالعه قرار گرفتند. ابزار جمع آوری داده ها در مطالعه مقطعی پرسشنامه محقق ساخته بود و در مطالعه کیفی از مصاحبه استفاده شد. در مطالعه مقطعی از آزمون کای دو و در مطالعه کیفی از تحلیل محتوا برای تحلیل داده ها استفاده شد. یافته ها: نتایج نشان داد سن ازدواج اکثر زنان 13 تا 14 سالگی بود. سن اولین قاعدگی زنان 12 سالگی بود (6/28%) گزارش شده است. بین شغل مادر، شغل پدر، درآمد ماهیانه والدین و سن اولین قاعدگی با سن ازدواج ارتباط آماری معنی دار وجود داشت. مطالعه کیفی درباره مشکلات ازدواج زودهنگام شامل چهار مضمون اصلی مشکلات جسمی، مشکلات روحی-روانی، مشکلات رشد و تکاملی و مشکلات اجتماعی در پی ازدواج زودهنگام بود. نتیجه گیری: نتایج این پژوهش بینش دقیق تری به پدیده کودک همسری ارائه می کند و می توان برای مداخلات مربوط به ازدواج زودهنگام، به ویژه در جمعیت رو به افزایش مهاجران، مورد استفاده قرار گیرد.

زمینه: زوج هایی که بعد از تقاضای طلاق بتوانند مجددا به سازگاری برسند، ممکن است رابطه متزلزلی داشته باشند که نیاز است با شناسایی و تقویت عوامل موثر بر رابطه، ثبات و رضایت از رابطه را بالا برد. هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی کیفی عوامل موثر بر پایداری رابطه و رضایتمندی زوجین سازش یافته بعد از تقاضای طلاق انجام شد. روش: روش پژوهش کیفی و از نوع پدیدارشناسی بود. جامعه پژوهش، شامل کلیه زوج های سازش یافته بعد از تقاضای طلاق شهر بیرجند از سال 1396 تا 1401 و مراجعه کننده به مرکز مشاوره راه نو بودند. بر اساس ملاک های ورود به پژوهش، 7 زوج (14 نفر) به صورت هدفمند انتخاب و مورد مصاحبه نیمه ساختاریافته قرار گرفتند. فرایند انتخاب نمونه ها تا مرحله اشباع نظری پیش رفت. داده های به دست آمده توسط روش کولایزی و نرم افزار مکس کیودا مورد تحلیل قرار گرفتند. کدگذاری داده ها به صورت باز، محوری و انتخابی انجام شد. یافته ها: در تحلیل تجارب مشارکت کنندگان 16 مضمون فرعی و 5 درون مایه اصلی شامل ویژگی های فردی، ویژگی های تعاملی/ارتباطی، عوامل خانوادگی، عوامل فرهنگی-اجتماعی و پایبندی به ارزش ها شناسایی شد. نتیجه گیری: بنابراین می توان نتیجه گرفت که مجموعه ای از عوامل فردی، بین فردی و اجتماعی در پایداری و رضایت زوج های سازش یافته بعد از درخواست طلاق اثرگذار است.

زمینه: یکی از عوامل مهم در رشد شناختی و نگرش کودکان به یادگیری تصاویر است. تصاویر کتاب ها در تعامل شناختی کودکان با پدیده های جهان اطراف نقش مهمی دارند. هدف: هدف این پژوهش مطالعه کیفی درون مایه های شناختی مثبت و منفی تصاویر کتاب های غیردرسی روان خوانی سلام اولی است. روش: این پژوهش از نوع مطالعه کیفی است و به شیوه تحلیل مضمون انجام شد. جامعه این پژوهش، تصاویر کتاب های روان خوانی غیردرسی سلام اولی تالیف سال 1395 بود. در این مطالعه، 20 کتاب داستانی روان خوانی سری کلاس اولی با روش تمام شماری انتخاب و مورد تحلیل قرار گرفتند.260 تصویر از این کتاب ها به تنهایی و بدون توجه به متن نوشتاری کدگذاری و تحلیل شدند. در این تحلیل هر تصویر، به عنوان واحد محتوا، شمارش و در طبقه قرار گرفت. یافته ها: چهار درون مایه اصلی (ترس و اضطراب، ناامنی و خشونت، غم و بیماری) و سه درون مایه اصلی (شجاعت، معنویت، شادی) به ترتیب به عنوان درون مایه های منفی و مثبت در این مطالعه شناسایی شدند. نتیجه گیری: با توجه به یافته های این مطالعه عمده مفاهیم کتاب از طریق تصاویر بیان شده است. حجم تصاویر نسبت به متن بیشتر است. غلبه درون مایه های منفی (محرومیت، فقر، جنگ، مرگ) در تصاویر  سبب پریشانی و ناامنی روانی برای مخاطب کودک می گردد.

زمینه: فراشناخت یک فرآیند ذهنی سطح بالاست که بر سایر فرآیندهای ذهنی اثرگذار است. رویکرد روان شناسی شناختی و رویکرد آسیب شناسی روانی مفهوم سازی متفاوتی از فراشناخت دارند. هدف: مطالعه حاضر باهدف پاسخگویی به این سؤال انجام شد، آیا فراشناخت ها کارآمد یا ناکارآمد است؟ روش: این مطالعه باتوجه به ماهیت و هدف در زمره مطالعات مروری قرار دارد. با جستجو در پایگاه های اطلاعاتیProQuest, Google Scholar, Springer, ERIC, ScienceDirect, PubMed, Iran Doc, Magiran, SID  در مجموع تعداد 103 مقاله در رویکرد روان شناسی شناختی و رویکرد آسیب شناسی روانی به زبان فارسی و انگلیسی که متن کامل آنها در دسترس بود، مطالعه شد. یافته ها: مبانی نظری و نتایج پژوهش های انجام شده در روان شناسی شناختی و تحولی، فراشناخت را به عنوان یک سازه ذهنی سطح بالا معرفی می نماید که با یادگیری، حل مسئله، خلاقیت، قضاوت و عملکرد کلی شخص رابطه مثبت دارد. ولی در رویکرد آسیب شناسی روانی، فراشناخت به عنوان یک سازه ذهنی مفهوم سازی شده است که زمینه ساز بسیاری از اختلالات روان شناختی است. نتایج پژوهش های انجام شده در این حوزه روان شناسی نشان می دهد، فراشناخت با اختلالات اضطرابی، اختلالات خلقی، اختلال وسواسی اجبار و اختلالات جسمانی شکل رابطه مثبت دارد. نتیجه گیری: باتوجه به مبانی نظری و نتایج پژوهش های این دو رویکرد در روان شناسی می توان گفت، فراشناخت دارای نقشی دوگانه است. یعنی فراشناخت در روان شناسی تحولی یک فرآیند ذهنی سطح بالاست که با فعال شدن، عملکرد شخص را افزایش می دهد. پس فراشناخت یک سازه کارآمد است. ولی در آسیب شناسی روانی فراشناخت یک فرآیند ذهنی است که با فعال شدن، عملکرد کلی شخص را کاهش می دهد. یعنی فراشناخت یک سازه ناکارآمد است.

روش‌های پژوهش کیفی به ابزاری قدرتمند برای کشف پدیده‌های پیچیده تبدیل شده‌اند. در میان منابع بی‌شماری که در این زمینه در دسترس پژوهشگران قرار دارند، «پژوهش کیفی موفقیت‌آمیز: راهنمای عملی برای مبتدیان» کتابی است که ویرجینیا براون و ویکتوریا کلارک برای دانشجویان و همچنین پژوهشگرانی نوشته‌اند که در زمینة روش‌شناسی کیفی تجربة محدودی دارند (Clarke & Braun, 2013). همان‌طور که از عنوان کتاب پیدا است، هدف براون و کلارک از نوشتن این کتاب درسی آن است که اطمینان حاصل کنند که پژوهشگران مبتدی واقعاً این پژوهش کیفی را درک می‌کنند و بنابراین، می‌دانند که واقعاً چگونه پروژه‌های پژوهشی کیفی خود را پیش ببرند. به نظر می‌رسد که آنها به خوبی به هدف خود دست یافته‌اند. حتی افرادی که پروژه‌های پژوهشی متعددی را اجرا کرده‌اند، نکات تازه‌ای را از متن کتاب خواهند آموخت. بنابراین، عنوان مناسب‌تر برای این کتاب می‌تواند «راهنمای عملی برای پژوهش‌های کیفی موفقیت‌آمیز» باشد (Craver, 2014). ترجمة روان این اثرِ مهم به زبان فارسی توسط شیوا گرانمایه‌پور و امیرعلی مازندرانی مرزهای زبانی را از میان برمی‌دارد و به مخاطبان اجازه می‌دهد تا به شکلی عمیق‌تر با مفاهیم این کتاب آشنا شوند. نویسندگان در این کتاب، تأکید ویژه‌ای بر انجام «پژوهش‌های کیفی با Q بزرگ» دارند که عبارت‌اند از پژوهش‌هایی که فراتر از استفاده از روش‌های کیفی، دارای «پارادایمِ فلسفی کیفی» هستند (Pilcher & Cortazzi, 2024). به بیان دیگر، آنها بر این باورند که زیربنای پژوهش‌های کیفیِ واقعی، سنّت تفسیری/برساخت‌گرایی است و روش‌های پژوهش و تحلیلی که در این اثر به عنوان نمونه و الگو معرفی شده‌اند، دارای این رویکرد معرفت‌شناختی هستند. با این حال، در برخی از مواقع، آنها برای مقایسة دیدگاه نظری مورد نظرشان با رویکردهای تجربه‌گرا، به پژوهش‌های کیفی مبتنی بر سنت اثبات‌گرایی یا «پژوهش‌های کیفی با q کوچک» نیز اشاره می‌کنند.