تاریخنامه انقلاب (ژرفاپژوه سابق)

نهضت اسلامی ایران به عنوان یکی از بزرگ ترین انقلاب های اجتماعی قرن بیستم به رهبری آیت الله خمینی به پیروزی رسید. در جریان این نهضت ایدئولوژیک و دینی، روحانیت و دیگر اقشار کنشگر جامعه همچون بازاریان و قشر تحصیل کرده در نقاط مختلف کشور نقش پررنگی در پیش راندن مبارزات و اجرای پیام های انقلابی داشتند. شهر قزوین یکی از مراکزی به شمار می رفت که هم دارای صبغه مذهبی فراوان بود و هم مبارزان سرشناسی در آنجا به فعالیت بر ضد حاکمیت پهلوی اشتغال داشتند، لذا انجمن های مختلفی در دو دهه پایانی این رژیم در این شهر تأسیس و به فعالیت پرداختند. هدف این مقاله، معرفی این نهادها، نحوه شکل گیری و محل برگزاری جلسات و نوع عملکرد آنها در سال های نهضت اسلامی است. این نوشتار با روش اسنادی و کتابخانه ای و مصاحبه درصدد پاسخ به این سؤال است که علل و روند تشکیل محافل سیاسی- مذهبی شهر قزوین در سال های نهضت اسلامی چه بود و در دو دهه پایانی حکومت پهلوی چه اقداماتی کردند؟ فرض بر آن است که در پی سختگیری های حکومت پهلوی بر مخالفان، در شهرهای مختلف ازجمله قزوین انجمن ها و هیأت های مذهبی با گام نهادن در مسیر انقلاب، انجام کارکردهای فرهنگی و آشنا کردن نسل جوان با جنبه هایی از آموزه های مذهبی به حمایت از نهضت اسلامی و جذب بسیاری از مردم به جرگه مخالفان با رژیم پهلوی یاری رساندند.

گزارشات تاریخی متناقض و نبود مدارک در خور اعتماد، موجب اختلاف نظر تاریخ پژوهان در مورد کم و کیف حضور و فعالیت حاشیه نشینان در تحولات منجر به انقلاب اسلامی شده است. بنابراین مسأله تحقیق، تبیین نقش این طبقه محروم اجتماعی در انقلاب و علل و زمینه های ورود آنان به فرایند مبارزات انقلابی با مطالعه موردی حاشیه نشینان شهر تهران است. یافته های پژوهش حاضر که در چارچوب مطالعات تاریخی-اجتماعی و ازنوع توصیفی-تحلیلی و مطالعات اسنادی انجام شده است نشان گر آن است که حضور حاشیه نشینان شهر تهران در فرایند مبارزات انقلابی، محدود به ماه های پایانی منتهی به انقلاب و به صورت تبعی و پیروی از سایر گروه های مبارز به ویژه روحانیت بوده است اما انگیزه های مذهبی و اقتصادی که موجب شکل گیری نارضایتی این طبقه محروم و فاقد امتیاز و در نهایت ورود آنان به جنبش های انقلابی شد به دلیل وسعت بخشیدن و تحکیم پایه های اجتماعی جنبش انقلابی، واجد اهمیت است.

تعامل دو نهاد سلطنت و دیانت در طول تاریخ ایران داستان طویلی دارد و همچنین نظریه هایی در این خصوص مطرح شده است؛ اما در پی وقوع انقلاب مشروطه این تعامل دچار چالش شد و تعریف جدیدی از آن مطرح گردید که در قانون اساسی مشروطه رسمیت یافت. البته همین رویکرد هم با فراز و نشیب هایی همراه بود. به طوری که در دوره رضاشاه عملاً نقش و جایگاه مراجع و حوزه علمیه قم به حاشیه رانده شد؛ ولی بعد از سقوط وی، مجدداً نیروهای مذهبی ازجمله بخشی از روحانیون در عرصه اجتماع و سیاست فعال شده و به خصوص در دوره دولت مصدق به عنوان یکی از ارکان سه گانه قدرت (دربار، دولت و علما) ایفای نقش کردند. سؤال اصلی مقاله این است که در پی وقوع کودتا که عملاً دو نهاد دربار و دولت یکدست شدند، چه تعاملی میان حاکمیت پهلوی با حوزه علمیه قم تحت زعامت و مرجعیت وقت (بروجردی) حاصل شد؟ این مقاله از نوع تحلیلی- توصیفی و به روش کتابخانه ای- اسنادی حاکی از آن است که دولت های بعد از کودتا، سعی کردند در تعامل با نهاد مذهب به خصوص مرجعیت مستقر در حوزه قم گام برداشته تا مشروعیت لازم برای حاکمیت به دست آورند. هرچند بررسی اسناد و گزارش ها از برخی فرازونشیب ها در خلال تعاملات نخست وزیران وقت، زاهدی، علاء، اقبال، شریف امامی و امینی با حوزه علمیه قم تحت زعامت بروجردی حکایت می کند.

فخرالدین حجازی که در عصر پهلوی به خطیب فرهنگ شهرت داشت، فعالیت های سیاسی و مبارزاتی علیه حکومت پهلوی را در حوزه های مختلف پیگیری می کرد و یکی از اولین اقدامات وی برای مبارزه با عملکرد حکومت پهلوی، همکاری و مشارکت با مطبوعات سبزوار و مشهد در دوران جوانی بود که به دلیل شهرتش به سخنرانی و خطابه در نهضت امام خمینی، فعالیت های مطبوعاتی وی کمتر مورد مداقه علمی قرار گرفته است. در عرصه تاریخ نگاری مطبوعات خراسان، فعالیت ها و اقدامات حجازی کمتر موردتوجه قرار گرفته است و با توجه به اهمیت فعالیت های حجازی در عرصه مطبوعات و انتشارات، مقاله حاضر تلاش دارد با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای- اسنادی و روش تحلیلی- توصیفی به این سؤال پاسخ دهد که فخرالدین حجازی در دهه های 30 و 40 چه فعالیت های مطبوعاتی در خراسان داشته است؟ یافته های مقاله نشان می دهد که از اولین فعالیت های مبارزاتی حجازی در عرصه فرهنگی، همکاری و مشارکت با جراید و مطبوعات سبزوار و بعد از آن مشهد بوده است. وی در دوران حضور در خراسان با روزنامه های اسرار شرق، جلوه حقیقت، خراسان و مجله نامه آستان قدس همکاری داشت که این همکاری ها در چند سطح نگارش، کمک به تأمین مقالات، مدیریت مجله، توسعه همکاری با نویسندگان دینی و ایجاد شبکه ای از محققان علوم دینی برای نگارش مقالات برای نشریات بوده است.

در قلمرو تاریخ نگاری انقلاب اسلامی موضوعات متنوعی مورد بحث و ارزیابی قرار می گیرد که ازجمله آن نقش رجال در تحولات سیاسی و اجتماعی نقاط مختلف کشور است که در زمره تاریخ محلی انقلاب نیز قابل مطالعه است. بررسی رویدادهای مناطق مختلف ایران هم از حیث نقش آفرینی در پیروزی انقلاب اسلامی و هم از حیث رخدادهای پساانقلاب و شناخت ریشه های بحران های قومیتی از اهمیت خاصی برخوردار هستند. این در حالی است که در برخی موارد، نوع روایت این رخدادها و نقش آفرینی افراد با کاستی ها و اشکالاتی مواجه است؛ لذا این بُعد از تاریخ نگاری انقلاب نیازمند آسیب شناسی جدی است؛ زیرا در این حوزه موانعی وجود دارد که تحصیل امر واقع را دشوار می سازد. در مقاله پیش رو تلاش شده تا نحوه معرفی سوابق شیخ محمد طاهر آل شبیر خاقانی از روحانیون سرشناس خرمشهر در برخی منابع بررسی شود و کاستی های روایت های مربوط به نقش آفرینی وی در رخدادها و بحران مهروموم های ابتدایی پس از انقلاب در خرمشهر و نیز شیوه رفع آنها موردبحث قرار گیرد تا بهتر بتوان به شناخت امر واقع در این زمینه دست یافت.

یکی از مهم ترین دستاورد حضور نمایندگان زن در مجلس بیست و یکم تدوین و تصویب لایحه حمایت از خانواده بود. تا پیش از آن، به صورت پراکنده قوانینی مربوط به نهاد خانواده در قوانین مدنی آمده بود؛ اما به طور ویژه اولین قانونی که به شکل خاص به نهاد خانواده پرداخت، لایحه حمایت از خانواده مصوب سال 1346 در مجلس بیست و یکم شورای ملی است. با توجه به اهمیت نهاد خانواده در اسلام و لاجرم نزد روحانیون و اقشار مذهبی، طرح موضوع در مطبوعات، واکنش هایی را میان علما و روحانیون برانگیخت. به ویژه آنکه مدت زیادی از نقار میان دولت پهلوی و روحانیون (که از سال 1341 آغاز شده بود) نمی گذشت. نظر به اهمیت موضوع، مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای و اسناد تلاش دارد به این سؤال پاسخ دهد که دلیل مخالفت روحانیت با لایحه چه بود و چه ثمری داشت؟ یافته های پژوهش حاکی است که محتوای طرح به دلیل داشتن چند مورد برخلاف احکام شرعی از جمله: ارث بردن فرزند نامشروع، تساوی دختر و پسر در ارث و جایز شمردن ازدواج مرد کافر با زن مسلمان و منع تعدد زوجات و حق طلاق به زن، از سوی روحانیون و مراجع تقلید مورد مخالفت قرار گرفت. این واکنش ها هنگام طرح موضوع در مجلس شورای ملی موجب تعدیل مواد لایحه گردید.

کتاب ملت و حاکمیت، خاطرات دکتر کاظم ودیعی از مجموعه تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر به کوشش حسین دهباشی منتشرشده است. ناشر این کتاب سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است.این کتاب در نمایشگاه کتاب سال 1398 به صورت ماکت در غرفه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به نمایش درآمده ولی قابل فروش نبود و در شهریور 1398 به بازار عرضه شد.از این مجموعه در سال 1393 چهار جلد کتاب دیگر هم منتشرشده بود: حکمت و سیاست: تاریخ شفاهی زندگی و آثار سیدحسین نصر ، فرماندهی و نافرمانی: تاریخ شفاهی، زندگی و آثار سپهبد خلبان شاپور آذربرزین ، آیندگان و روندگان: تاریخ شفاهی زندگی و آثار داریوش همایون و اقتصاد و امنیت: تاریخ شفاهی زندگی و آثار علینقی عالیخانی. در ادامه این مجموعه، دو جلد دیگر نیز همراه با خاطرات دکتر کاظم ودیعی که موضوع این نوشتار است منتشرشده است: اقلیت و اکثریت، خاطرات دکتر فرهنگ مهر و ایران و اتم: تاریخ شفاهی، زندگی و آثار اکبر اعتماد . جستجو در بانک فیپای کتابخانه ملی ایران نشان می دهد برای کتاب «انقلاب و دانشگاه: تاریخ شفاهی زندگی و آثار منوچهر گنجی» هم فیپا گرفته شده اما فقط سه جلد از این مجموعه در سال 1398 منتشرشده است و علت منتشر نشدن جلد چهارم مشخص نیست.