تاریخنامه انقلاب (ژرفاپژوه سابق)

پیروزی انقلاب اسلامی یکی از وقایع عمده ای بود که نه تنها موازنه های سیاسی در خاورمیانه و جهان را برهم زد، بلکه بسترهای نظریه پردازی مختلفی را از سوی محققان داخلی و خارجی نیز فراهم ساخت. بنابراین روایت های مختلفی از تاریخ انقلاب توسط آنان به نگارش درآمد. دراین راستا، تداوم انقلاب، موضع گیری های جدیدی را در عرصه تاریخ نگاری سبب شد و علاوه بر محققان و محافل علمی، شخصیت های درگیر در انقلاب را در هر دو جبهه مدافع و مخالف، برای تبیین آن به تلاش واداشت. با توجه به این امر، مقوله آسیب شناسی تاریخ نگاری انقلاب اسلامی یکی از مهم ترین نیازهای تاریخ نگاری معاصر ایران است که سبب بالندگی و نوآوری آن می شود. آسیب هایی که ارکان و مبانی اساسی تاریخ نگاری انقلاب را تهدید می کنند و شناخت آنها اساسی ترین گام در جلوگیری از پیدایش و رشد آسیب هاست. بااین هدف، پرسش اصلی مقاله حاضر با شیوه ای توصیفی-تحلیلی و بهره گیری از روش کتابخانه ای معطوف به این سؤال است که «چه آسیب هایی ارکان تاریخ نگاری انقلاب اسلامی را مورد تهدید قرار می دهند؟». دستاورد پژوهش حاکی از آن است که عواملی همچون کمبود منابع درخصوص برخی رویدادها، تحریف چشم اندازهای انقلاب اسلامی، عدم ترسیم یک راه مشخص، حضور مدیریت های غیرمتخصص با عرصه تاریخ نگاری، نگاه ژورنالیستی به تاریخ نگاری و... از برجسته ترین آسیب هایی هستند که ارکان تاریخ نگاری انقلاب اسلامی را تهدید می کنند.

اگرچه جریان اسلامگرای سراسرگسترش یابنده تحت رهبری امام خمینی در شکل گیری و پیروزی نهایی انقلاب ایران، در سال های 1356-1357، نقش تعیین کننده و درجه اولی ایفا کرد؛ اما انقلاب ایران، از حضور و مشارکت، هرچند کمتر محسوس، سه جریان موسوم به ملی گرای لیبرال، چپ و التقاطی نیز متأثر بود. حزب توده ایران، مهم ترین تشکل سیاسی جریان چپ، به رغم حضور کم رنگ در تحولات دوره انقلاب، پس از پیروزی انقلاب، کوشید، در عرصه سیاسی و اجتماعی کشور، موقعیت خود را تقویت و تحکیم بخشد. هدف این مقاله مطالعه سیاست ها و شیوه های مواجهه حزب توده ایران (در فاصله همه پرسی تعیین نوع نظام تا رفراندوم قانون اساسی)، با نظام نوپای جمهوری اسلامی و جریان های سیاسی رقیب، برای تقویت و تحکیم موقعیت خود در عرصه سیاسی و اجتماعی است. روش تحقیق مقاله بررسی تاریخی موضوع مورد مطالعه با بهره گیری از الگو یا تکنیک ردیابی فرآیند است.یافته های تحقیق نشان می دهد، حزب توده ایران، در راستای نیل به اهداف سیاسی خود، مصلحت اندیشانه، تلاش می کرد، با برجسته سازی وکانونی نمودن رویکرد ضدامپریالیستی و آمریکاستیزانه انقلاب و نظام جمهوری اسلامی، تلقی کمابیش همسانی از اهداف انقلابی خود با جریان اسلامگرای تحت رهبری امام به نمایش بگذارد؛ و در همان حال، نسبت به جریان ملی گرای لیبرال و دیگر احزاب و گروه های سیاسی چپ رقیب، که برخلاف آن حزب، عموماً گرایشات ضدشوروی داشتند (به مثابه جریان های ناهمسازگرا با اهداف انقلاب ایران)، موضعی مخالف و بلکه خصمانه اتخاذ کند.

شخصیت سیاسی محمدرضا شاه پهلوی که 37 سال بر ایران حکومت کرد، در مقاله حاضر، با رویکرد روانشناختی برای دستیابی به تصورات او از  شخصیت فردی و برنامه های نوگرایانه در هدایت جامعه به سمت آنچه راهیابی به سوی دروازه های تمدن بزرگ می نامید، با شخصیت واقعی و واکنش جامعه در برابر آن می باشد. براساس نظریه کارن هورنای، شخصیت سیاسی شاه از دوران کودکی تا دوره های مختلف حکومت که از مهرطلبی و مردم گرایی تا مردم گریزی و سلطه طلبی را در برداشته است. خصوصیات این دوره ها و تبیین تصورات او از واقعیات و بازخوردهای آن بر جامعه نیز مورد بررسی قرار می گیرد. شخصیت فردی شاه ایران از نوعی دوگانگی برخوردار بود. رسالت الهی قائل بودن برای خود در پیشبرد جامعه به سمت ترقی و نفی مخالفین به عنوان بازدارندگان سعادت و بهره گیری از اسطوره های ملی و سنن مذهبی در کاریزماتیک کردن شخصیت خود و رهبر شایسته در زوایای شخصیت او قابل بررسی و نقد است.

در دوره نخست وزیری محمد مصدق استقلال طلبی، آزادی خواهی، تحمل مخالفان و رواداری نسبت به آنان به گفتمان حاکم تبدیل و بخشی از گفتمان استبدادی دربار به چالش کشیده می شود. به این ترتیب، فضای سیاسی ایران متکثرتر، قدرت شاه محدودتر، احزاب متنوع تر، اقتدار، قانونی و مردمی شده و بیشترین تحمل و مدارا با مخالفان صورت می گیرد. با تصویب قانون برای مطبوعات، نه تنها بیشترین رواداری در قبال مخالفان پیش بینی شد بلکه، دستگاه های دولتی نیز از برخورد با مطبوعاتی که با دولت مخالفت یا از شخص نخست وزیر انتقاد می کردند، منع شدند. به همین سبب است که دوره حکومت مصدق را عصر مطبوعات آزاد دانسته اند. گفتمان غالب این دوره، گفتمان استقلال، آزادی، حاکمیت مدنی، مشارکت سیاسی و رفاه عمومی بود. مصدق در دوره 28 ماهه نخست وزیری خود کشور را تقریباً بدون هیچ درآمدی از نفت، استوار نگه داشت و نه تنها خدشه و خللی بر اقتصاد وارد نیامد، بلکه اقتصاد ایران که پیش از این دوره، بحران زده و گرفتار رکورد و حتی ورشکستگی بود، سلامت خود را بازیافت و به صورت اقتصادی متوازن و متعادل درآورد. این شاخصه ها نشان می دهد که مجموعه برنامه ها، عملکردها و اعتقادات مصدق در دوره 28 ماهه نخست وزیری، بیشترین قرابت را با شاخص های توسعه سیاسی دارد.

بی تردید پیروزی انقلاب اسلامی ایران رویکرد معادلات سیاسی کشورهای خارجی در مواجهه با ایران را دگرگون کرد. تشکیل جمهوری اسلامی در ایران و بازسازی سیاست خارجی ایران بر مبنای اندیشه رهبری انقلاب اسلامی مبنی بر صدور انقلاب اسلامی باعث شد تا رویکردهای نوینی در نوع ارتباطات خارجی و مراودات سیاسی در ایران اندیشیده شود. اندیشه صدور انقلاب و مطرح شدن آن از سوی امام خمینی به عنوان اولویت سیاست خارجی ایران در سال های اولیه انقلاب اسلامی مبنای تعامل جمهوری اسلامی با سایر کشورهای جهان و مورد توجه اهل سیاست قرار گرفت. در این پژوهش مفهوم صدور انقلاب به عنوان یکی از مفاهیم پرکاربرد در ادبیات سیاسی سال های اولیه جمهوری اسلامی ایران، در گستره قلمرو معنایی اندیشه سیاسی امام در دو بُعد اصلی تبلیغ و عدالت بازشناسی شده است. ذکر این نکته ضروری است که واکاوی دو بُعد عدالت و تبلیغ در صدور انقلاب به منزله نادیده گرفتن سایر ابعاد اندیشه سیاسی امام نیست؛ چراکه ابعاد مختلف اندیشه سیاسی امام در برخی موارد با یکدیگر همپوشانی دارند.

بررسی نقش نیروهای اجتماعی در تحولات سیاسی از موضوعات مهم و اساسی در جامعه شناسی سیاسی است. طبقات اجتماعی ازجمله نیروهای متمایز اجتماعی محسوب می شوند که در تحلیل عملکرد نیروهای اجتماعی ایفای نقش دارند. در بین تقسیمات طبقات اجتماعی همواره نقش طبقه متوسط سنتی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران مورد توجه قرار داشته است. مقاله حاضر با هدف بررسی نقش طبقه متوسط سنتی در دوران شکل گیری انقلاب اسلامی ایران به رشته تحریر درآمده است. این مقاله، به لحاظ روش شناسی از نوع مطالعه توصیفی - تحلیلی است. برای جمع آوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و اسنادی استفاده شده است. چهارچوب نظری انتخابی برای تحلیل طبقه متوسط سنتی، نظریه انواع سرمایه پیر بوردیو است کهسعی کرده اند ارتباط انواع سرمایه را با طبقه اجتماعی مورد توجه قرار دهند. نتایج تحقیق نشان می دهد که طبقه متوسط سنتی در دوران شکل گیری انقلاب اسلامی ایران از طریق بهره برداری مناسب از سرمایه های متنوع اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و نمادین توانست بر دیگر رقیبان پیروز شود و نقش هژمونیک در ساختار قدرت سیاسی پیدا کند.

این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش است که کانون نویسندگان ایران و اعضای آن، چه رویکردی در دو دهه پایانی حکومت پهلوی در پیش گرفتند و چه اقداماتی از سوی اعضای این نهاد فرهنگی انجام شد؟ نتایج تحقیق بیانگر آن است که کانون نویسندگان ایران در واکنش به سیاست های فرهنگی حاکمیت پهلوی شکل گرفت. تفوق فکری در کانون با اندیشه های چپ گرایانه بود، اما گرایش های فکری دیگری نیز کم وبیش حضور داشتند. عموم اعضای کانون افزون بر شخصیت فرهنگی، تعلقات برجسته سیاسی داشتند و عضویت بیشتر آنان در گروه های سیاسی همچون حزب توده، جامعه سوسیالیست ها و جبهه ملی خواه ناخواه کانون نویسندگان را از یک نهاد محافظه کار و بی تحرک به مجمعی حساس در مواجهه با مسائل سیاسی و فرهنگی جامعه تبدیل کرده بود. این کانون با وجود رویکرد فرهنگی، در برهه ای از تاریخ ایران، در کشاکش های سیاسی وارد شد و تأثیراتی در شعله ور شدن اعتراضات به حکومت پهلوی داشت، اما اختلافات اعضای آن در بحبوحه انقلاب به ویژه در انتخاب اعضای هیأت دبیران دوره دوم و نوع مواجهه با تحولات انقلابی به ویژه اصرار برخی اعضاء بر ماهیت صنفی کانون، اثرگذاری آن را محدود کرد.