تاریخنامه انقلاب (ژرفاپژوه سابق)

جشن های دو هزار و پانصد ساله شاهنشاهی که در سال 1350 برگزار شد، عظیم ترین برنامه تبلیغی و کاربردی دستگاه سلطنت پهلوی بود. از سال 1337 به رغم وجود مشکلات متعدد درکشور، به مناسبت گذشتِ دو هزار و پانصد سال از پایه گذاری حکومت شاهنشاهی در ایران به دست کوروش هخامنشی، رژیم پهلوی با انگیزه و اهدافی ویژه در پی برگزاری جشن مجلل و پر سروصدایی برآمد که پیامدهای قابل توجهی داشت. این مقاله، با استفاده از روش اسنادی-کتابخانه ای و با رویکرد توصیفی- تحلیلی به بررسی انگیزه و اهداف این جشن پرداخته است. نتایج بررسی ها نشان می دهد که دادن اصالت تاریخی به حکومت شاهنشاهی در ایران؛ احیای ارزش های باستانی آریایی؛ کنار زدن فرهنگ اسلامی و کسب اعتبار و وجهه بین المللی از انگیزه ها و اهداف عمده برگزاری جشن های 2500 ساله بود.

پس از انقلاب اسلامی ایران، تغییرات قابل ملاحظه ای، آرام آرام درسبک زندگی افراد جامعه رخ داد. شواهد این تغییرات در سبک زندگیِ ایرانیان در بخش هایی از زندگی آنها قابل مشاهده است. از سوی دیگر، برخی معتقدند که میزان دین داری در جامعه ایران کمتر شده است. به استناد پژوهش های انجام شده در ایران، کاهش دین داری به ویژه در ابعاد عملی و نیز جمعیِ معنادار و تأمل برانگیز است. در عین حال، مسئله جدید مورد پرسش در حوزه دین در ایران، نه تنها دین داری و تحولات آن، بلکه عرفی شدن است. به بیان دیگر، پرسش اصلی این است که آیا جامعه دینی ایرانی نیز همانند تجربة غربی- مسیحی به مسیر عرفی شدن تن داده است؟ در این پژوهش، با توجه به همین دغدغه علمی، رابطه احتمالی بین ابعاد سبک زندگی ایرانیان و عرفی آنان بررسی شده است. پاسخ به پرسش یادشده از طریق یک مطالعه پیمایشی در شهرستان بروجرد انجام شده است. باتوجه به حساسیت های موضوعِ عرفی شدن در جامعه ایران، نمونه گیری به روش اتفاقی انجام شده است. یافته های پژوهش نشان داد که بین گرایش به سبک زندگی مدرن در ابعاد گوناگون با گرایش های عرفی در افراد، رابطه مستقیم و معناداری وجود دارد. چنین رابطه ای، به ویژه در ابعاد عینی ترِ عرفی شدن، شدت بیشتری داشت.

شیعه از زمان پیدایش تاکنون، تاریخ پر فراز و نشیبی داشته و نقاط عطف زیادی به خود دیده و در برخی بزنگاه های تاریخی، با فرصت پیش آمده به قدرت رسیده و اقدام به تشکیل حکومت کرده است. در این راستا، عوامل و پدیده های مختلف و فراوانی نقش داشته اند. شیعه در تاریخ معاصر نیز با قیام مردم ایران به رهبری امام خمینی، و پس از تشکیل نظام جمهوری اسلامی فرصت تجدید حیات دوباره پیدا کرد. بی تردید، در این نوزایی، بیشترین نقش را روحانیت شیعه ایفا کرده است. از جمله کانون هایی که در بالندگی روحانیت و تحولات معاصر شیعه بسیار اثرگذار بوده، مدرسة فیضیه در قم است. بررسی چگونگی تحولات تاریخی این حوزه و شناخت عوامل مؤثر در این تحولات و چگونگی اثرگذاری آن در حیات دوبارة تشیع مسئله ای است قابل تأمل و مداقه که پژوهش حاضر قصد وصف و تبیین آن را دارد. فیضیه، در تاریخ معاصر، ضمن اینکه مرکز تعلیم و تعلم علوم و معارف دینی بوده، پناهگاه انقلابیون و پایگاه فعالان سیاسی حوزوی و غیرحوزوی نیز بوده است. همین ظهور و بروز توأمانِ دیانت و سیاست اسلامی بود که در نهایت مرحلة جدیدی از حیات شیعه را رقم زد.

نوسازی، مهم ترین رویکرد اقتصادی و اجتماعی دولت پهلوی در دهه های چهل و پنجاه شمسی بود. سیاست های ایالات متحدة آمریکا بعد از جنگ جهانی دوم، به عنوان یک ابرقدرت در تقابل با کمونیسم، از عوامل عمدة توجه به نوسازی در سطح جهان بود. در دهه های سی و چهل، ساخت یک طبقة متوسط ایرانی، که با اهداف اساسی آمریکا همسو باشد، در اولویت برنامه های اقتصادی و اجتماعی شاه و آمریکا قرار گرفت. شاه و دربار، با اقدامات و زمینه سازی های خود به تدریج خاستگاه خانوادگی و طبقاتی نخبگان سیاسی کشور را تغییر دادند. این مقاله، درصدد است با تحلیل خاستگاه اجتماعی نمایندگان، با استفاده از روش کتابخانه ای و تحلیل آماری، تأثیرات سیاست نوسازی اقتصادی و اجتماعی دولت پهلوی را بر ترکیب نمایندگان دوره های نوزدهم، بیستم، و بیست و یکم بررسی کند. یافته های پژوهش نشان می دهد که دولت پهلوی، به تدریج زمینه را برای ورود طبقة متوسط و نخبگان جدید به عرصه های مدیریتی فراهم کرد. تغییر نخبگان در حوزة مجلس از مجلس نوزدهم شروع و در مجلس بیستم ادامه یافت و در مجلس بیست ویکم مرحلة تکاملی خود را طی کرد.

از نیمة دوم مرداد 1342، که بحث انتخابات دورة بیست و یکم مجلس شورای ملی در محافل مختلف و روزنامه ها مطرح شد، در پی استفتای مردم مسلمان از مراجع تقلید، آنها با صدور فتاوایی به تحریم انتخابات پرداختند.گروه های سیاسی نیز به دلیل شرایط شکل گرفته در جامعه و دستگیری رهبران و خفقان و سرکوبی گسترده، با برگزاری انتخابات مجلس به مخالفت پرداختند. مقالة حاضر، با استفاده از شیوة توصیفی- تحلیلی، به بررسی مواضع روحانیت و گروه های سیاسی در قبال انتخابات مجلس بیست و یکم پرداخته است. پرسش اصلی این است که مخالفت و تحریم انتخابات این دوره از مجلس، از سوی روحانیت و گروه های سیاسی بر چه مبنایی صورت گرفت؟ شواهد نشان می دهد وجود اختناق و انسداد سیاسی، رفتارهای غیرقانونی دولت، اعتراض به رفراندوم شاه و به خصوص دستگیری آیت الله خمینی و تعداد دیگری از روحانیان و وقوع قیام 15خرداد، عدم آزادی برای برگزاری انتخابات سالم، دلایل این تصمیم بوده است و گروه های سیاسی مخالف رژیم همچون نهضت آزادی، جبهه ملی، و حزب زحمتکشان به تبعیت از مشی روحانیت، برای نخستین بار در تاریخ فعالیت های خود انتخابات این دوره را تحریم کردند.

دین پدیده ای اجتماعی است که ترکیب آن با حکومت در طول تاریخ جلوه های متنوعی داشته واشکال و قالب های متعددی به خود گرفته است. نقش و عملکرد دین در انقلاب فرانسه و ایران بسیار مؤثر و البته متفاوت بوده است؛ به طوری که ما به این نقطه تعارض برمی خوریم که دین در فرانسه کنار نهاده شده و جدایی دین از سیاست مطرح می شود، اما در ایران، انقلاب مبنایی دینی دارد. براساس نظریة وبر، در فرانسه، قرائت جدیدی از دین، مشروعیت حکومت مبتنی بر قرائت سنتی از دین را زیر سؤال برد و منجر به وقوع انقلاب شد؛ به طوری که شاهد رانده شدن دین به عرصة خصوصی زندگی و جدایی از عرصة سیاست و حکومت هستیم. درانقلاب ایران نیز، براساس نظریة دورکیم و مارکس، می توان گفت که رفع توهم زایی، انسجام، و همبستگی حاصل شده از دین توانست ائتلافی همه جانبه را بر علیه حکومت دین ستیز شکل دهد و بنای حکومت را براساس دین پایه ریزی کند.