تاریخنامه انقلاب (ژرفاپژوه سابق)

تداوم انقلاب اسلامی ایران الگویی مناسب پیشِ روی مسلمانان قرار داده و آنان را به حرکت درجهت تغییر فضای موجود متمایل کرده است. امروزه پس از گذشت سه دهه از انقلاب ایران شاهد اعتراضات و خیزش های مردمی در منطقه و شمال آفریقا هستیم. هدف : پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این پرسش است که انقلاب اسلامی ایران چه تأثیری بر موج سوم بیداری اسلامی داشته است؟ روش : روش پژوهش حاضر توصیفی-تحلیلی است. فرضیه پژوهش : فرض بر این است که تأسیس نظام سیاسی براساس مذهب و خدامحوری در ایران الگوی قیام های مردم منطقه برای پیاده کردن نظام های سیاسی مبتنی بر اسلام شده است. یافته ها : یافته های پژوهش مبیّن آن است که موج بیداری اسلامی پایه های حکومت های موروثی و استبدادی و دست اندازی قدرت های بیگانه را هدف قرار داده و فریادهای آزادی خواهانه سراسر منطقه از تجربه موفق جمهوری اسلامی الهام گرفته است.

شهرستان شوشتر در استان خوزستان در جنوب غربی ایران واقع شده است. شوشتر بعداز اسلام همواره مرکز استان خوزستان بوده است. از سال 1303ش، مرکز استان خوزستان به شهر اهواز انتقال یافت. شوشتر در دوران پهلوی ازنظر اقتصادی و عمرانی پیشرفت چندانی نداشت. حکومت پهلوی دوم، شوشتر را تبعیدگاه مخالفان خود کرده بود و این شهر محل ِ اجباری زندگی مخالفان رژیم پهلوی محسوب می شد. مخالفان پهلوی تبعیدی به شوشتر، فعالیت های سیاسی و فرهنگی و اجتماعی زیادی در این شهر انجام می دادند و مردم این شهر را با جنبش و نهضت روحانیون آشنا می کردند. در شوشتر عالمان و روحانیون محلی وارسته ای نیز حضور داشتند که با حکومت پهلوی ستیز داشتند. این عالمان و روحانیون، وضعیت بُحرانی و نابسامان شهری و مردم شوشتر را مشاهده می کردند و نمی توانستند آرام بنشینند. درزمینه فعالیت های انقلابی، پیوندی قوی میان بازاریان و روحانیون وجود داشت. مساجد نزدیکِ بازار شوشتر کانون مبارزه و مقاومت علیه رژیم پهلوی محسوب می شدند. هدف : این پژوهش درپی پاسخ به این پرسش است که روحانیون کشوری (تبعیدی و دعوتی به شوشتر) و محلی چه تأثیری در آگاهی بخشی به مردم شوشتر در راه مبارزه با حکومت شاهنشاهی داشته اند؟ روش : این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی و به کمک منابع کتابخانه ای و اسناد و مدارک آرشیوی انجام شده است. فرضیه پژوهش : فرض ما بر این استوار است که روحانیون کشوری (تبعیدی و دعوتی به شوشتر) و محلی نهایت تلاش خود را برای آگاهی بخشی به مردم محروم شوشتر در دوران پهلوی انجام داده اند و جوانان انقلابی این شهر متأثر از روحانیون این شهر، عَلَم مبارزه را برافراشته اند و سرانجام به پیروزی رسیده اند.

هدف مقاله حاضر پاسخ به این پرسش هاست که اولاً، توسعه سیاسی در مفهوم توسعه مشارکت و رقابت سیاسی، در دوره پهلوی دوم چه روندی را در ایران طی کرده و چه فرازوفرودی را پشت سر گذاشته است؟ و ثانیاً، در این دوره توسعه سیاسی در کشور با چه موانع و چالش های جدی ای مواجه بوده است؟ برای پاسخ به این پرسش ها، که در حوزه جامعه شناسی سیاسی مطرح است، از نظریه های چاندوک، مور، هانتینگتون، اسکاچپول، و لوسیانی درباب ضعف جامعه مدنی و حاکمیت دولت تحصیلدار -به عنوان موانع و چالش های جدّی توسعه سیاسی- بهره گرفتیم و نهایتاً این فرضیه مطرح شد که هرچه تمرکز و اتکاء انحصاری دولت بر درآمد نفتْ بیشتر و بنیه جامعه مدنی ضعیف تر باشد، احتمال تحقق توسعه سیاسی در جامعه کمتر می شود. بررسی و آزمون این فرضیه به کمک اسناد و مدارک معتبر تاریخی و شواهد و قراین آماریِ دقیق نشان داد که در هر دوره ای که دولتْ خصلت تحصیلدار پیدا کرده و مستقل و بی نیاز از مالیات مردم شده و از تمرکز قدرت برخوردار شده است، عرصه را برای مشارکت و رقابت سیاسی تنگ تر کرده و مانع توسعه سیاسی شده است.

حکومت پهلوی در سال 1354ش مبدأ تقویم شمسی کشور را از هجری (هجرت پیامبر: رویدادی مذهبی) به شاهنشاهی (تاج گذاری کوروش: رویدادی ملی) تغییر داد. این تغییر باعث واکنش قشرهای مختلف جامعه به ویژه روحانیون شد. شاه درنهایت در سال 1357ش برای فرونشاندن اعتراضات مردم مبدأ تقویم را از شاهنشاهی به هجری بازگرداند. هدف : پژوهش حاضر دَرپیِ رسیدن به پاسخی مناسب برای این پرسش است که واکنش گروه های مختلف مردم اعم از مذهبی (روحانیون)، دانشگاهی و احزاب به تغییر تقویم چه بود و این واکنش چه تأثیری در پیروزی نهضت اسلامی داشت؟ روش : این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر اسناد و مدارک آرشیوی و منابع اصلی انجام شده است. نتیجه : شاه با تغییر تقویم بیش تر دَرپیِ نشان دادن عظمت ایران باستان به غربی ها بود و به فکر اهانت به دین اسلام نبود؛ ولی چون نمادی اسلامی را حذف کرده بود و نمادی شاهنشاهی را جایگزین آن کرده بود، روحانیون این تغییر را توهین به اسلام و پیامبر قلمداد می کردند. دانشجویان این عمل را درجهت حذف اسلام می دانستند و احزاب هم این اقدام را زمینه تغییر قانون اساسی می پنداشتند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گروه های سیاسی موسوم به لیبرال ها، همچون جبهه ملی و تا حدودی نهضت آزادی به غرب گرایی، ناسیونالیسم، و سکولاریسم معتقد بودند و تلقی خاصی از انقلاب و نظام برآمده از آن (جمهوری اسلامی) داشتند. به تدریج این گروه ها به با نظام جمهوری اسلامی پرداختند؛ در مقابل هم، خلخالی -از مسئولان ارشد نظام و از پیروان خط امام- در با این گروه ها نقش ایفا کرد. پرسش این پژوهش آن است که تقابل بین نیروهای خط امام با لیبرال ها چرا شکل گرفت و نقش خلخالی در آن چه بود؟ در ادامه، به روش توصیفی–تحلیلی به این پرسش پاسخ داده خواهد شد. فرضیه پژوهش این است که تقابل میان دو جریان خط امام و لیبرال ها به دلیل نوع جهان بینی آن ها و تلقی شان از نقش دین در سیاست و ماهیت حکومت بوده است. نتیجه به دست آمده این است که علت تقابل این دو جریان، نوع جهان بینی و نگرش سیاسی بوده و خلخالی نقش بارزی در این تقابل ایفا کرده است.

پس از شکل گیری جریان های فکری-سیاسی مذهبی و ملی گرا در تاریخ معاصر ایران، فعالیت هایی درجهت مقابله با نفوذ بیگانگان و تغییر در ساختار سیاسی کشور انجام شد. در این روند، نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران حرکتی برجسته بود. این نهضت با هم گرایی دو جریان مذهبی و ملی گرا برضد استعمار خارجی و استبداد داخلی به وقوع پیوست. پرسش اصلی این پژوهش این است که نقش جریان مذهبی در ملی شدن صنعت نفت ایران چه بوده و این تجربه چه تأثیری در روند شکل گیری انقلاب اسلامی ایران داشته است؟ روش تحقیق این پژوهش، تبیین و تحلیل براساس منابع کتابخانه ای و اسنادی است. براساس یافته های این پژوهش، جریان مذهبی در شکل گیری نهضت ملی شدن صنعت نفت نقشی محوری و اساسی داشته است و به نظر می رسد که بدون حضور و فعالیت این جریان احتمال وقوع این نهضت بسیار ضعیف بوده است. امام خمینی (ره) نیز در آغازین سال های شکل گیری انقلاب اسلامی ایران از تجربیات جریان مذهبی در ملی شدن صنعت نفت، بهره برداری کرد.

هدف : هدف این نوشتار بررسی عواملی است که سبب تحریک احساسات قوم گرایانه در مناطق عرب نشین جنوب ایران شده و در برهه ای از تاریخ به شکل جنبش های تجزیه طلبانه خودنمایی کرده است. روش : این مقاله با استناد به منابع کتابخانه ای و با روش اسنادی-تاریخی نوشته شده است. فرضیه : مقاله بر این فرضیه متکی است که سلسله عواملی عینی و انتزاعی مانند عوامل داخلی (سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی) از یک سو و مداخلات خارجی ازسوی دیگر سبب تحریک تمایلات و احساسات پان عربیسم شده است. در این مقاله پان عربیسم در ایران متغیر وابسته است و عوامل عینی و انتزاعی متغیر مستقل اند. نتیجه : نتیجه اصلی به دست آمده این است که عوامل داخلی نقشی مهم تر در پان عربیسم داشته اند. برای حفظ وحدت ملی و تمامیت ارضی تاحدِّامکان باید تلاش شود که عوامل داخلی مؤثر در پان عربیسم -به عنوان متغیر مستقل- کاهش یابند تا پان عربیسم به عنوان متغیر وابسته محدود شود.