بحران پژوهی جهان اسلام (سیاست پژوهی جهان اسلام سابق)

وقوع جنبش و خیزش اسلامی در چند سال اخیر در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بار دیگر موضوع لزوم و شرایط تشکیل حکومت در کشورهای اسلامی را احیا کرد و فرصتی را فراهم ساخت تا نظرات اندیشمندان و متفکران جهان اسلام در مورد تشکیل حکومت براساس آموزه های اسلامی مورد مداقه مجدد قرار گیرد. اگرچه تجربه جمهوری اسلامی ایران در میان متفکران و نظریه پردازان جهان اسلام در سال های اول پس از انقلاب به شدت مورد توجه قرار گرفت ،لیکن به علت شرایط داخلی کشورها، تنگناهای منطقه ای و بین المللی و ارائه الگوهای فرامنطقه ای خاص و به ویژه غربی، به مرور این الگوکمتر مورد توجه آنها قرار گرفت. متفکران متعددی در چند دهه اخیر به اندیشه ورزی و ارائه نظر درباره این مقوله پرداخته اند که امام خمینی (ره) به عنوان نظریه پرداز و رهبر تجربه موفق جمهوری اسلامی و سید قطب به عنوان الهام بخش بسیاری از جنبش های اسلامی در جهان عرب، نقش مهمی در مفهوم بندی مفهوم حکومت اسلامی در عصر نوین داشته اند. در این مقاله تلاش شده است تا با به کاربستن رویکردی تطبیقی- مقایسه ای مفهوم حکومت و لزوم تشکیل حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)  و سید قطب به عنوان دو متفکر و اندیشمند بزرگ جهان اسلام مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

این پژوهش به تعارض میان متون مقدس دینی و نظام معرفتی دنیای مدرن می پردازد. این تعارض را می توان در دو زمینه کلی دسته بندی کرد. نخست تعارض میان نظریات علمی جدید با آیات هستی شناختی موجود در متون مقدس، و دوم تعارض میان گزاره های اخلاقی مبتنی بر آیات آسمانی با نظام  اخلاقی نوین. این مقاله سعی  دارد به تحلیل دو رویکرد عمده میان مسلمانان که سعی در توجیه تعارضات موجود میان متون مقدس دین اسلام با یافته های جدید اخلاقی داشته اند، بپردازد. گروه نخست با تاریخی فهم کردن فرآیند وحی، معتقد است که تعارضات موجود به دلیل اقتضائات زمانی-مکانی پیش روی پیامبر(ص) و شنوندگان وحی رخ داده است و گزاره های دینی را باید از نظرگاه زمان و مکان خاص خود فهم کرد. دسته دیگر نیز با نفی مدخلیت تاریخ در تکوین وحی معتقدند که تمامی این تعارضات چه اخلاقی و چه علمی ناشی از پیرایه ها و جعلیات رویایی موجود در متون دست دوم اسلامی می باشد.

سیاست خارجی ایران در پس از پیروزی انقلاب اسلامی، براساس دو رویکرد متفاوت: در چارچوب دولت ایران و دیگری برپایه انترناسیونالیسم اسلامی شکل گرفت. سیاست خارجی  دولت موقت در دسته نخست قرار می گیرد. سیاست خارجی دولت مهدی بازرگان برپایه انگاره های هویتی- معنایی نخبگان اسلام گرای لیبرال تکوین یافت و حول قرائت خاص این طیف فکری از مفاهیم بنیادین سیاست مثل ارتباط «دین و سیاست»، «اسلام و غرب» و «ایران و اسلام» تداوم یافت .تفاوت و تضاد این قرائت با گفتمان مسلط منجر به انفکاک آنها از جریان اصلی جمهوری اسلامی شد. بازرگان بر پایان یافتن کردار و گفتار انقلابی و آغاز رفتار سیاسی  مبتنی بر اصول جمهوریت و تکثر گرایی در سپهر سیاسی – اجتماعی ایران پسا انقلاب، تاکید داشت. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخ به این سوال است که سیاست خارجی دولت  موقت  به نخست وزیری بازرگان  چگونه تکوین یافت؟ در پاسخ،  این فرضیه پردازش شده است: سیاست گذاری و جهت گیری سیاست خارجی دولت بازرگان متاثر از انگاره های هویتی نخبگان دولت موقت بود.

تغییر شکل نظام روابط بین الملل در سطح منطقه ای بر اثر وقوع انقلاب های عربی، ظهور تنش های جدید از جمله تشدید تقابل شیعی-سنی، و سطح بالای ناپایداری در منطقه، منافع روسیه را تحت تاثیر قرار داده است. روسیه با جهان عرب روابط نظامی-سیاسی و تجاری دارد که تاثیرات "انقلاب های عربی" باعث محدود شدن این روابط شده است.  این وضعیت به طور غیرمستقیم وضعیت روسیه و سایر جمهوری های شوروی سابق را تحت تاثیر قرار می دهد و ضرورت بازبینی در رویکردهای  رسمی غیرمنعطف دربرابر برخی گروه های و سازمان های مهم اسلام گرا را نمایان می کند. این مقاله در پی پاسخ به این سوال است که سیاست خارجی فدارسیون روسیه درقبال رشد سلفی گری در خاورمیانه چیست؟ رشد سلفی گری در این منطقه تحت تاثیر انقلاب های عربی بوده است از همین رو فرضیه ما چنین است : سیاست خارجی فدارسیون روسیه رشد سلفی گری را به عنوان تهدید امنیت ملی در داخل مرزهای خود دانسته و تلاش می کند جلوی پیروزی های و گسترش آن را در منطقه بگیرد.

با شروع دولت اصول گرای نهم و  تداوم آن در دولت دهم، به نوعی گفتمان تهاجمی نسبت به نظام بین الملل و منافع قدرت های بزرگ  در دستورکار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت که هدف از آن تغییر وضع موجود  در راستای الگوی نوین عدالت-محور بود.  در این دوره با جابجایی در اهداف بلند مدت و کوتاه مدت سیاست خارجی، تحقق آرمان های انقلاب و اصلاح نظام مدیریتی جهان در زمره اهداف کوتاه مدت جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت و درنتیجه سیاست خارجی ایران به سمت رادیکالیسم هدایت شد. در دولت یازدهم و درچارچوب گفتمان اعتدال، با جابجایی دوباره در اولویت ها و اهداف سیاست خارجی، تحقق آرمان های انقلاب اسلامی در حوزه اهداف بلند مدت سیاست خارجی ، و تأمین امنیت و جودی و رفاهی به ترتیب در دستور کار اهداف کوتاه مدت و میان مدت سیاست خارجی ایران قرارگرفت. رویکرد سیاست خارجی دولت یازدهم بر خلاف دولت های نهم و دهم، مبتنی بر پذیرش نسبی نظم موجود بین المللی و تنش زدایی و تعامل با قدرت های بزرگ است. سوال اصلی مقاله این است که چگونه می توان این ناپایداری ها در اولویت ها ی سیاست خارجی را در این دو دوره توضیح داد؟ فرضیه مقاله این است رویکردهای سیاست خارجی ایران در دو دوره اصولگرایی و اعتدال متأثر از  ساختارهای متفاوت هنجاری  داخلی و بین المللی بوده است. بر این اساس، این مقاله تلاش دارد تا تأثیر فضای هنجاری داخلی و  بین المللی را بر ناپایداری و تغییر در رویکرد های سیاست خارجی ایران در دو دوره اصولگرایی و اعتدال مورد بررسی قرار دهد.