پژوهش در آموزش زبان و ادبیات عرب

یکی از مهم ترین شاخصه های هنری و ابداعی گفتمان رثائیات حسینی شریف رضی و جواهری در لایه نحوی، بسامد بالای ضمایر است. هرچند تنوع ضمایر نسبت به سایر انواع کلمه از قبیل اسم، فعل، صفت و قید کمتر به چشم می خورد؛ اما برخورد شریف رضی و جواهری با آن ها می تواند محملی برای ایجاد خلاقیت و مقاصد شاعرانه باشد. نگارندگان در مقاله پیش رو با روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از داده های آماری، به بررسی کارکردهای دلالتی و معنایی ضمایر در رثائیات حسینی دو شاعر پرداخته است. برخی از مهم ترین نتایج مقاله حاکی از آن است که هر دو شاعر به ویژه جواهری از این مقوله زبانی بهره خلاقانه و شاعرانه برده و به بهترین شکل ممکن معانی موردنظر خود را به خوانندگان منتقل کرده اند. جواهری از ضمیر به عنوان یکی از عوامل مهم انسجام متنی، تأکید معنایی و ایجاد تعلیق، بهره برده است. شریف رضی نیز با استعمال فراوان ضمیر جمع متکلم به نوعی خود را در زمره اهل بیت و بنی هاشم قرار داده است.

درام یکی از مهم ترین شگرد های بیانی و بالاترین سطح تعبیر فنی است که در بسیاری از سروده های دوره عباسی نمودی چشمگیر دارد. باید گفت سبب اصلی روی آوردن شاعران تازی سرا به این شیوه بیانی، تأثیرپذیری آنان از فلسفه و ادبیات یونانی و ترجمه اشعار بزرگانی چون «جالینوس» و «سقراط» است که بیشتر با عقاید سوفیست های سده سوم میلادی هم خوانی دارد. از دیگر سو، کشمکش های دینی، حزبی و سیاسی، سبب رویکرد این شاعران به کاربست فن درام شد.«ابوطیب المتنبی» ازجمله سرایندگانی است که همسو با رویدادهای عصر عباسی، بنای برخی از سروده های خویش را بر تنش و کشمکش درامی استوار ساخت. او در سرایش اشعار ستیزوار دراماتیکی و گرایش به ستیز، از نقش کلیدی واژگان و مفاهیم شعری، غافل نماند و به حق در شمار طلایه داران این آوردگاه به حساب می آید. نوشتار حاضر با روش تحلیلی توصیفی به بررسی و نقد برخی از سروده های درام گونه او می پردازد. دستاورد پژوهش به مخاطب می نمایاند که سه نوع درام عمودی، دینامیکی و افقی در شعر متنبی دارای برجستگی است. درام افقی به سبب همخوانی مفهوم آن با اخلاق و رفتار متنبی و تناسب با رویدادهای عصر عباسی، نزد او از عرصه بروز بیشتری بهره مند است و درام دینامیکی نیز در اشعار مرثیه ای او جلوه گر است؛ اما درام عمودی به سبب خو گرفتن شاعر با دنیای اندیشگی خویش و غوطه ور شدن در مسائل سیاسی عصر عباسی، به نسبت دو نوع دیگر درام، از برجستگی پایین تری برخوردار است.

 گرچه بسامد واژه «خلف» و مشتقات آن در قرآن کریم 127 مورد است، اما تاکنون با رویکرد معنا -شناختی به عنوان شیوه ای منسجم در تحلیل مفاهیم قرآنی مورد مطالعه قرار نگرفته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی بر آن است تا در یک فرایند منظم این واژه را در لغت نامه ها و سپس در کل قرآن مورد تحلیل و بررسی قرار داده و شبکه معنایی آن را با تکیه بر روابط همنشینی، بازیابی کند. بر اساس یافته های پژوهش، این ماده سه اصل معنایی دارد: نخست اینکه چیزی جانشین چیزی دیگر شود، دوم به معنای پُشت و سوم به معنای تغیر. این واژه در قرآن کریم نیز با معانی متعددی چون جانشینی، پُشت، آیندگان، مخالف، خلف وعده، اختلاف نمودن و آمدن پیاپی شب و روز، استفاده شده است که با سه اصل معنایی مذکور رابطه دارد. همچنین با بررسی واژگانی که با مشتقات این ماده در محور افقی همنشینی قرارگرفته اند، مولفه های معنایی زیر به دست آمد: ایجاد جانشین توسط خداوند، حقایق و کتب آسمانی نازل شده از مصادیق اختلاف در میان گروه های کفران کننده، برتری انسان بر سایر موجودات به واسطه اعطای مقام جانشینی در روی زمین از سوی خداوند، داوری اختلاف کافران توسط خداوند در روز قیامت، ایجاد دوگانگی به وسیله گروه های کفران کننده، عدم صدق خُلف وعده از جانب خداوند و اعتراف به مالکیت حقیقی خداوند نسبت به نعمت ها.

درس عربی یکی از درس های اصلی رشته علوم انسانی و نیز از دروسی است که در سایر رشته های درسیِ مدارس ایران تدریس می شود. این درس نقشی تأثیرگذار در کنکور سراسری دارد امّا متأسفانه دانش آموزان در این درس، ضعف هایی دارند که سبب بی انگیزگی و کاهش علاقه آن ها نسبت به این درس شده است. پژوهش حاضر کوشیده است تا با استفاده از روش کمّی- توصیفی و با استفاده از ابزار پرسشنامه، به بررسی علل ضعف دانش آموزان مقطع متوسطه دوم ناحیه سه شهرستان قم از دیدگاه معلمان عربی بپردازد. این پرسشنامه محقق ساخته دارای 23 سؤال (دو سؤال جانبی و 21 سؤال اصلی) و 5 گویه است. بدین منظور و به جهت هدفمند ساختن تحقیق، ناحیه 3 شهرستان قم به عنوان نمونه مورد پژوهش انتخاب شد. دبیران مقطع متوسطه در این ناحیه، 43 نفر بودند که همگی سابقه تدریس در مقطع دوم متوسطه را داشته اند. نتایج پژوهش بیانگر آن است که اکثر دبیران معتقدند که دانش آموزان فقط به حفظ دروس اکتفا کرده و تلاشی برای درک و فهم عمیق درس ندارند. همچنین تعدد دانش آموزان در یک کلاس و کمبود ساعات تدریس، فرصت هرگونه ارتباط و فعالیت خلاقانه را از دبیر عربی می گیرد. عدم آگاهیِ دانش آموزان از اهداف عمومی درس عربی نیز یکی دیگر از علل ضعف آن ها معرفی شده است.

سبک شناسی علمی است روش مند که بر فهم متن تکیه دارد و در پی آن است تا از طریق بعد لغوی متن و درک روابط اجزای داخلی آن، ارزش زیبایی شناسی ساختار متن را کشف کند. شعر «الجسر» از دیوان «حبیبتی تنهض من نومها» از محمود درویش است. در این قصیده موضوعاتی از جمله اصرار به بازگشت به وطن، آشکار کردن جنایت صهیونیست ها و ذکر مشکلات مردم فلسطین در راه بازگشت به وطن خود را شامل می شود. این پژوهش بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی این شعر محمود درویش را در سه سطح سبک شناسی زبانی، فکری و ادبی تحلیل و بررسی کند. در سطح زبانی تلاش شده است با تحلیل سطح آواها، موسیقی، واژگان و نحو، زیبایی های این شعر مورد ارزیابی قرار گیرد. همچنین سعی شده است تا در سطح فکری مهم ترین محورهای افکار شاعر تبیین شود و در پایان در سطح ادبی شعر را به لحاظ وجود مؤلفه هایی چون استعاره، کنایه و رمز بررسی و تحلیل کند. درنهایت با بررسی این سطوح تبیین گردید که شاعر، زبان شعری خود را متناسب با بیان افکار خود قرار داده است و برای ذکر هر یک از این افکار، زبان و ادب را به خدمت خود می گیرد و آن پیام را به مخاطب خود می رساند. شاعر تمامی این قابلیت های موجود در زبان را به جهت القای پایداری فلسطینیان در برابر صهیونیست ها و بازپس گیری سرزمین خود به کار گرفته است.

تاریخچه زهد را در ادب عربی می توان به دوران قبل از اسلام نسبت داد که راهبان جاهلی پیشروان برجسته این گرایش را تشکیل می دادند. در دوره اسلامی این پدیده شروع به درخشش کرد و رفته رفته در دوران اموی و عباسی گسترش بیشتری یافت و در قرن های چهارم و پنجم هجری و ما بعد آن ها، در شهرهای اندلس، شاعران زهدگرایی پدید آمدند که به بسط در موضوعات آن پرداختند؛ به طوری که مضامین آن می تواند، تاریخ کاملی از الگوی زندگی اجتماعی مردمان آن عصر به دست دهد. شاعر یحیی بن حکم معروف به غزال اندلسی یکی از چهره های مشهور این ادبیات در اندلس به شمار می آید. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی به بررسی محورهای زهدی اشعار وی پرداخته است و در پایان به این نتیجه رسیده است که شعر وی تصویری است از یک اندیشه و دیدگاهی که در پی تعبیر از تجربیات زندگی است. او در شعر خود با طرح موضوعاتی چون عدم دلبستگی به دنیا، یاد کردن مرگ و تنهایی، ذم و سرزنش مال و بیزاری نسبت به آن، نفرت و دوری از گناه، ویژگی ها و صفات یک انسان زاهد را بدون تصنع و به شکل نیکویی به تصویر کشیده است و شکی نیست که اوضاع سیاسی- اجتماعی حاکم بر عصر وی ازجمله ناامنی و اضطراب و شیوع پدیده زهد در روزگار شاعر تأثیر بسیار زیادی در گرایش وی به این اشعار داشته اند؛ به طوری که با دقت و تأمل در آن اشعار می توان غلبه تأثیر آن ها را بر فکر و اندیشه شاعر به خوبی مشاهده کرد.

 مطالعات زیباشناختی موسیقی شعر، از گذشته تا به امروز مراحل مختلف و زیادی را پشت سر گذاشته که بیشتر آن ها به مطالعه علم عروض اختصاص یافته است. عزالدین اسماعیل و محمدرضا شفیعی کدکنی، ازجمله ناقدان معاصری هستند که نگاهی زیباشناختی به این موضوع داشته و دیدگاه های مهمی در این زمینه ارائه داده اند. این پژوهش بر آن است تا با نگاهی توصیفی تحلیلی و رویکردی تطبیقی آرای نقدی آنان را در این زمینه بررسی کرده و به این سؤال ها پاسخ دهد که مهم ترین مؤلفه های زیباشناختی موسیقی شعر از نگاه آنان کدامند و شعر کلاسیک و جدید چه تفاوت های زیباشناختی در حوزه موسیقی شعر دارند؟ نتیجه این پژوهش نشان داد که برخلاف تصور گذشتگان که غالباً موسیقی شعر را تنها در قافیه و وزن می دانستند، این دو به مانند اغلب ناقدان معاصر، موسیقی شعر را علاوه بر وزن و قافیه، در عناصر دیگری چون: انسجام مفاهیم، رسانگی و تابع حالت روانی شاعر می دانند. آنان همچنین بر این عقیده اند که شعر کلاسیک ما، با غنودن بر بستر اوزان عروضی و قافیه، مسیر خود را طی کرده است؛ اما شعر جدید، ازجمله شعر آزاد و شعر منثور («قصیده النثر») با نظر به عوامل موسیقایی شعر کلاسیک، اجتنابی عامدانه و جزئی از شیوه های کهن داشته تا موسیقی شعر را در اختیار حالت روانی شاعر قرار دهد.

نظر به اهمیت و جایگاه زبان عربی به عنوان زبان رسمی دین مبین اسلام و با توجه به نقش مهم آن در عرصه منطقه ای، آموزش این زبان با چالش های اساسی روبه رو است. معلمان درس زبان عربی در فرآیند آموزش آن، بازدهیِ لازم را به صورت ملموس احساس نمی کنند. چه بسا عدم بهره گیری از تجارب منطقه ای و جهانی درزمینه آموزش زبان عربی مزید بر علل وجود نقاط ضعیف در یادگیری و یاددهی زبان عربی باشد. یکی از روش های جهانی در امر آموزش زبان عربی، رویکرد غوطه وریِ تعاملی و اثربخشی آن به عنوان یک استراتژی جهانی در آموزش زبان عربی است. غوطه وری تعاملی، تکنیکی است که در آموزش زبان دوم استفاده می شود، در این روش، زبان اوّلیه (= زبان مادری) به عنوان 1L و زبان دوم به صورت 2L شناخته می شود و در همین زبان دوم است که از طریق برنامه ها و دستورالعمل های غوطه ور شدن برای کسب مهارت زبان آموزی استفاده می شود. در روش غوطه وری، عوامل مختلفی بر زمان و نحوه آموزش دخالت دارند؛ لذا بررسی ابعاد این موضوع مبین اهمیت جستار حاضر است. پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و با هدف معرّفی و بیانِ اهمیت آموزش زبان عربی به روش غوطه وری تعاملی به نگارش در آمده است. نتایج پژوهش گویای آن است که روش غوطه وری تعاملی، یکی از کارآمدترین روش ها در آموزش زبان عربی بوده و می تواند به عنوان بخشی از برنامه درسی آموزش عربی اجرا شود.

یتعرض هذا البحث للجذور القرآنیه المبدوءه بحرف الخاء وما طرأ علیها من تطور لغوی؛ إذ وجدت أنّ بعض هذه الجذور لم تذکره کتب اللغات السامیّه، وکأنها غیر مستعمله فیها، أو أنّ الباحثین لم یتوصلوا إلى شیء منها، فلم یصل إلینا شیء منها، ووجدت من جانب آخر أنّ بعض هذه الجذور القرآنیّه اندثر استعمالها أو تغیّر معناها فی الاستعمال اللغوی المعاصر. وقد عکفت فی هذا البحث على جمع تلک الجذور ودراستها وتفصیل القول فیها، فصرت أعرض لها باقتضاب، وذکرت – متبعاً المنهجین التأریخی والوصفی التحلیلی – ما لم یرد ذکره فی اللغات السامیه، وکذلک ما أهملته العربیه المعاصره بسبب تغییر المعنى أو اندثار الاستعمال، معتمداً على ما جاءت به الکتب المتخصصه فی هذا المضمار. وقد اعتمدت فی ذکرها وتتبعها على أبرز معجمات اللغات السامیه القرآنیه، ک (القاموس المقارن لألفاظ القرآن الکریم، د.خالد إسماعیل علی، 2009) و (معجم مفردات المشترک السامی فی اللغه العربیه، حازم علی کمال الدین، 2008) و (قاموس الفعل العبری، ربحی کمال، عربی-عربی، 1975) و (قاموس اللغه الأکدیه - العربیه، د. علی یاسین الجبوری، 2009).

تکلم علماء اللغه کثیرا عن موضوع نشأه اللغه وأصل اللغات وکل ادعى ان لغته الأصل مستندین بذلک على ما ورد من نصوص فی الکتب السماویه کل حسب ما یعتقد ویدین، بل ذهبوا الى ابعد من ذلک فقالوا ان لغاتهم هی لغه اهل الجنه وانها هی التی تحدث بها ادم علیه السلام عادین ذلک مزیه للغه التی یتکلم بها دون غیرها، وهذا ما وجدناه عند علماء العربیه أیضا، شأنهم بذلک شأن علماء الأمم الأخرى، کالسریانین وغیرهم، ویبدوا ان القول بالأصلیه له دوافع عدیده ستنطرق لها لاحقا، عند ذکرنا جمله من اقوال المحدثین والقدامى من العرب وغیرهم، فی مسأله النشأه، مقاربین تلک الآراء مقاربه لسانیه حدیثه مستنده على رأی جومسکی الذی طرحه فی نظریته التحویلیه التولیدیه، فضلا عن بعض اراء علماء اللغه المحدثین، وکذلک التوقف عند مسأله الأصل والاختلاف بین اللغات من خلال مقاربتها قرآنیا، الذی نرى انه ینفی ان تکون اللغه العربیه او غیرها هی اصل اللغات بل ان الاختلاف هو الاصل وهو المیزه لکل اللغات بل ان الله تعالى جعل اختلاف اللغات آیه من آیاته التی ابتدعها ابتداء وهی بمرتبه خلق السموات والأرض، کما سیتضح من خلال البحث، وکذلک سنثبت ان الاختلاف لا یعد مزیه للغه، وانما هو وضع طبیعی، وهل نحن بحاجه الى وجود لغه واحده، محاولین التوفیق بین ما جاء به علم اللغه الحدیث وما جاء به القران الکریم، وفی الختام ینتهی البحث بالنتائج سائلین الله تعالى التوفیق