مطالعات ملی

خوزستان از آغاز تاریخ همواره بخشی از سرزمین ایران بوده است. متون تاریخی و جغرافیایی از کهن ترین ایام تاکنون تأییدی بر این مسئله است. علاوه بر آن، خوزستان خاستگاه تمدن و فرهنگ ایران زمین است. از اواسط قرن نوزدهم شاهد تلاش های بسیاری برای تجزیه این قسمت از سرزمین ایران هستیم ولی این تلاش ها تاکنون به نتیجه نرسیده است و مهم ترین علت آن هم هویت ایرانی خوزستان بوده است. بر این اساس دشمنان این مرز و بوم، اکنون تلاش های خود را متمرکز بر تحریف هویت ایرانی این بخش از سرزمین ایران کرده اند. آنها می کوشند در قالب فعالیت های فرهنگی و در مواردی سیاسی، خطوط تمایز قومی و زبانی را در خوزستان پررنگ کنند. هم چنین آنها تلاش می کنند به نام تاریخ نگاری یا آگاهی بخشی، فضا را برای فعالیت های خارج از چارچوب هویت ایرانی خوزستان فراهم آورند؛ به همین جهت، در اندیشه «فرهنگ سازی»، «تاریخ سازی» و «ملت سازی» برآمده اند.

شرق شناسی با رویکردی انتقادی گفتار مستشرقان در بازنمایی هویت «غیر» و تصویرسازی آن را مطالعه می کند. ایران شناسی به عنوان شاخه ای از آن نیز رویکرد و هدفی مشابه دارد. این مقاله در چارچوب نظریه شرق شناسی ادوارد سعید و با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی و مقایسه ای چگونگی بازنمایی هویت و فرهنگ ایرانیان را در دو نسل از ایران شناسان کلاسیک که اروپایی بوده و آثارشان در سفرنامه نویسی متجلی است و نسل معاصر ایران شناسان غربی که دارای خاستگاهی اغلب آمریکایی و دانشگاهی هستند مورد مقایسه قرار می دهد. یافته های مقاله نشان می دهد که اگرچه تلاش ایران شناسان غربی رگه هایی از واقع بینی، انصاف و عدول از سویه های شرق شناسانه را در معرفی فرهنگ و هویت ایرانیان می نمایاند، اما در موارد بسیاری در قالب شرق شناسی می گنجد و از طریق دگرسازی منفی انگار، هویت بخشی به خود از راه انتساب ویژگی های منفی به ایرانیان، غرب محوری و تعمیم ناروا و گاهی حتی با تحریف وقایع تاریخی ایرانیان را بازنمایی می نماید. از این رو بررسی و مطالعه اسناد و منابع ایران شناسان غربی کلاسیک و معاصر را باید جزئی از نظام بازنمود شرق شناسانه فرهنگ و هویت ایرانی ارزیابی کرد.

این مقاله ضمن توجه به کارکردهای اجتماعی زبان و تبیین وجود زبان های رسمی و ملی در دوره های پیش از مدرنیته، وضعیت زبان و ادبیات فارسی را در دوره صفویه بررسی می کند. این پویش از دو جهت دارای اهمیت است: نخست؛ ارتباط آن با تأسیس اولین دولت ملی در ایران دوره اسلامی و تحلیل نگرش آن به پدیده زبان رسمی و ملی به عنوان بخشی از هویت ملی ایرانیان و دوم؛ تنوع دیدگاه های ارائه شده در باب جایگاه زبان و ادبیات فارسی در دوره صفویه. به نظر می رسد طرح این دیدگاه ها که اغلب از انحطاط، ضعف و انزوای زبان و ادب پارسی در آن دوره سخن می گویند، بیش از آنکه بر پایه مستندات علمی باشد، بر پایه پیروی از دیدگاهی است که در دوره قاجاریه و با اغراض خاص شکل گرفته است. این مقاله با بهره گیری از منابع دست اول عصر صفوی در دو بخش ارائه شده است. نویسنده دربخش اول پس از ذکر نمونه هایی از وجود زبان رسمی و ملی در دوره های پیش از مدرنیته، وضعیت زبان فارسی در آن عصر را به عنوان زبان محاوره عمومی اکثریت مردم ایران، زبان رسمی حکومت و اسناد دولت صفویه، زبان نظام آموزشی و مدارس رسمی، زبان نگارش آثار ادبی و عمومی و خط و کتابت معمول در جامعه بررسی کرده است. در بخش دوم با تحلیل دیدگاه های مطرح درخصوص ادبیات فارسی عصر صفویه، عمده ایرادهای وارده را به حکومت و اهل نظر نزدیک به دربار قاجاریه مربوط دانسته که با اغراض خاص شکل گرفته است. بخش دیگر به ایرادهای وارده بر سبک ادبی رایج آن عصر و تعمیم برخورد موردی شاه طهماسب با شعرا به کل دوره صفویه، و نقد بخشی از جریان روشنفکری معاصر یک سده اخیر بر رویکردهای دینی حکومت صفوی مربوط می شود. بر این اساس پیشنهاد شده است با هدف بازشناسی دقیق وضعیت زبان و ادبیات فارسی در آن عصر پژوهش های علمی و به دور از سوگیری ارزشی بر پایه رجوع به اسناد و آثار دست اول آن دوره به جای پیروی از دیدگاه عمومی شکل گرفته انجام پذیرد.

شعر و ادب فارسی ارتباط تنگاتنگی با فرهنگ و هویت ملی ایرانیان دارد. این سخن گزافه نیست اگر بگوییم آثار ادبی فارسی شناسنامه تاریخی ملت ماست. زیرا بسیاری از اطلاعات تاریخی سرزمین خود را از راه مطالعه ادب فارسی به ویژه شاهنامه فردوسی به دست می آوریم. یکی از موارد مؤثر در شناخت هویت ملی، آگاهی از چگونگی روابط گذشته ما با دیگر سرزمین هاست. اگرچه هویت امری اختصاصی برای یک فرد یا یک جامعه است؛ اما به مرور زمان رشد می کند و برای بالندگی بهتر به ارتباط با دیگران نیازمند است. در این پژوهش ضمن تعریف هویت و هویت ملی، اندکی از ارتباطات گذشته دو کشور ایران و روم مطالعه شده و با تقسیم این روابط به سه دسته دشمنانه، دوستانه و بینابین (گاه دشمنانه و گاه دوستانه)موضوع هویت ایرانی در روابط دو ملت بررسی شد. در این مقاله روابط دو سرزمین را از نوع بین بین معرفی کرده ایم و شاخصه های آن را در پنج مورد مذهبی، سیاسی، اقتصادی، نظامی و هنری همراه با شاهد مثال هایی از اشعار شاعران ایرانی قرن های چهارم تا ششم هجری قمری نشان داده ایم.

هدف از پژوهش حاضر، مطالعه رابطه میان میزان استفاده از انواع رسانه ها (رسانه های جمعی و فناوری های جدید ارتباطی) با هویت و سبک زندگی دختران و پسران جوان است. این پژوهش با رویکرد کمی و روش پیمایشی انجام گرفته و در آن از ابزار پرسشنامه استفاده شده است. جامعه آماری آن شامل جوانان 18-29 ساله شهر شیراز می باشد. حجم نمونه بر اساس جدول لین با 3درصد خطای نمونه گیری و 95درصد اطمینان 888 نفر برآورد شد. شیوه نمونه گیری، نمونه گیری طبقه ای تصادفی چند مرحله ای بوده است. یافته های پژوهش ضمن تأیید تفاوت سبک زندگی دختران و پسران، بیانگر آن است که فناوری های جدید ارتباطی با هویت ملی و دینی و سبک زندگی دختران و پسران هر دو، معنادار بوده ، اما رسانه های جمعی داخلی تنها با هویت و سبک زندگی دختران دارای رابطه است. هم چنین از بین ابعاد مختلف هویت، هویت ملی و دینی فقط در مورد دختران رابطه معناداری با پذیرش سبک زندگی جدید داشته است. در مجموع یافته ها حاکی از آن است که رسانه ها نقش مؤثرتری در دگرگونی هویت و سبک زندگی دختران نسبت به پسران ایفا کرده اند.

معمای «هویت» در چند دهه گذشته تلاش های علمی صاحب نظران عرصه روان شناسی اجتماعی، جامعه شناسی، مطالعات فرهنگی، علوم سیاسی و روابط بین المللی را به خود مشغول کرده است. تحولات دهه های اخیر چه در زمینه های فرهنگی و چه در عرصه های ساختاری، به تعدد، تنوع و گاه تعارض منابع هویت ساز بسیاری از اقشار به ویژه جوانان و زنان منجر شده است. دگرگونی های عرصه اقتصادی، افزایش فرصت های آموزشی و مشارکت های اجتماعی موجب تعدد گروه های اجتماعی، گسترش روابط اجتماعی و تعلقات گروهی و تکثر منابع هویت ساز شده است. تأثیر عمیق این فرایند بر نهادهای جامعه و افزایش آگاهی های اجتماعی موجب کسب ارزش ها و نگرش های جدید و تغییر نقش های اجتماعی جوانان، زنان و مردان در جامعه شده است. در چنین شرایطی مطالعه تأثیر عوامل نهادی و ساختاری تأثیرگذار از جمله خانواده، آموزش و اشتغال در قشرهای مختلف به ویژه جوانان چگونگی تأثیر این نهادها را بر هویت اجتماعی جوانان نمایان می سازد. مهم ترین سؤال ها در این رابطه عبارتند از: عوامل مؤثر بر شکل گیری هویت اجتماعی جوانان ایرانی کدام است؟ کارگزاران جامعه پذیری چه تأثیری بر شکل گیری هویت اجتماعی جوانان ایرانی دارند؟ این پژوهش با استفاده از رویکرد کنش متقابل نمادین و روش پیمایشی و رگرسیون چندمتغیری درصدد پاسخگویی به سؤالات فوق است.

تأثیر مهاجرت های بین المللی را می توان در بعد کلان آن با تغییراتی در سطوح اقتصادی و سیاسی جوامع و در بعد خرد، با چگونگی انطباق مهاجران و ویژگی های هویتی آنها بررسی کرد. در بررسی تأثیر مهاجرت بر هویت افراد، ویژگی های هویتی مهاجران نسل دوم در مقایسه با نسل اول از پیچیدگی های بیشتری برخوردار است. درحالی که نسل اول مهاجران در ایران به دنیا آمده و رشد کرده اند و خود را ایرانی می دانند، نسل دوم یا در کشور میزبان متولد شده اند یا در اوایل دوران کودکی به آن کشور رفته اند و در فضای بینابینی فرهنگی جامعه مبدأ و جامعه میزبان اجتماعی شده اند؛ به همین دلیل نسل دوم مهاجران الگوی تطبیقی و هویتی متفاوتی خواهند داشت. در پژوهش حاضر با استفاده از روش کیفی و مصاحبه با متخصصان این حوزه در خارج از کشور ،ابعاد گوناگون هویت نسل دوم مهاجران بررسی شده است. نتایج نشان می دهد، مهاجران نسل دوم در دوران کودکی به ابعاد هویت بخش جامعه میزبان تعهد بیشتری دارند و از آنجا که در بررسی ارزیابی فایده، هویت ایرانی با تأیید اجتماعی همراه نیست، مهاجران نسل دوم عموماً مطابق با انتظارات افراد جامعه میزبان رفتار می کنند؛ اما همین افراد در دوران نوجوانی و جوانی، تعلق عاطفی بیشتری نسبت به ایران پیدا می کنند و با نگاهی بازاندیشانه می کوشند عناصر فرهنگی جامعه میزبان را با فرهنگ ایرانی ترکیب کنند.