مطالعات ایرانی

مضامین عاشقانۀ غزل، اغلب مربوط به عاشق و معشوق است و به ندرت مضامینی دربارۀ رقیب دیده می شود. مهم ترین مضامین غزل عاشقانه، توصیف عشق، احوال عاشق، وصف معشوقِ خوب رو و ممانعت ها و آزارهای رقیب است، اما در غزل های عاشقانه، خبری از مردم نیست یا حضور شان بسیار نادر است. در غزل سعدی مضامینی مشاهده می شود که در آن مردم حضور دارند، اما این مضامین در غزل دیگر شاعران، به ندرت دیده می شود. یکی از پرسش های مهم در بررسی شعر این است که چرا یک مضمون در شعر سخنوری کاربرد فراوان یافته است و علّت آن در کدام یک از مقوله های زبانی، روانی، اجتماعی، فرهنگی و غیر آن باید جست وجو شود؟ در این تحقیق با روش تحلیلی- توصیفی، برخی ازمضامین و معانی غزل سعدی، بررسی می گردد تا معلوم گردد که دیدگاه جمع گرایانۀ سعدی، در آفرینش برخی مضامین مؤثر بوده است. بررسی غزل های سعدی نشان داد که مضمون های متعدّد دربارۀ اقوام، عوام، خویشان، همسایگان، ساربان و ورود و حضور معشوق در کوی و برزن و بازار و صحرا، از نشانه های توجه سعدی به مردم و اجتماع است.

در این جست ار می ک وشیم ت ا ریشه هایِ داستانی را که مانوش، سالارِ روم، ب رایِ کوشِ پیل-دندان می فرستد، در منابعِ ایرانی جست وجو کنیم. در این داستانْ نخستْ به پلاطُس و نقشی که او در تصلیبِ عیسی داشته و به آسمان رفتنِ او اشاره شده است؛ سپس کین کشیِ «شمعون»، حواریِ عیسی، از یهودیان پیش کشیده شده و نهایتاً از حیلۀ دو حواری، «ادنی» و «متّی»، برایِ مسیحی ساختنِ رومیان، سخن به میان آمده است. بخشِ نخستِ داستان (به آسمان رفتنِ عیسی) را در سخنِ مان ویان و سرودهایِ ب ردارک ردگیِ عیسی در مانویّت می-بینیم. بخشِ دوم (انتقامِ شمعون از یهودیان) در تواریخِ دورۀ اسلامی (تاریخِ بلعمی) به پادشاهیْ از رومیان نسبت داده شده است. بخشِ سوم (حیله ساختنِ ادنی و متّی برای مؤمن کردنِ رومیان) را مطابق با قصص الانبیایِ ابواسحاقِ نیشابوری، در کردارِ شمعون می بینیم؛ بنابراین، آنچه در کوش نامه آمده است، همان روایت مانوی/ایرانی، (آمیخته به عناصری اسلامی) است؛ با این تفاوت که در بخشِ دوم، جابه جایی و در بخشِ سوم، شکستگی در رخداد وجود دارد.

ابن یمین فریومدی، یکی از شاعرانی است که اگرچه در زمینۀ قصیده، غزل، مثنوی و ... جزء شاعران طراز اول زبان فارسی نیست؛ اما در زمینۀ قطعات اخلاقی، اندرزی و حکمی از جمله شاعران برجستۀ ایران محسوب می-شود. در این پژوهش، جنبه های گوناگون و برجستۀ معناشناختی و زیباشناختی قطعات این شاعرِ مورد بررسی قرار گرفته است؛ جنبه هایی که در آن بر ریشۀ یونانی «بوطیقا» تکیه می شود؛ یعنی استقلال و ویژگی-های ساختاری و قواعد زیباشناختی- معناشناختی اثر. نتیجه نشان می دهد که رابطۀ معنادار و استواری میان نگرش و نگارش شاعر وجود دارد و تسلط مفاهیم مرکزی همچون دنیاگریزی، اعتراض، بخشش، خردورزی و اغتنام فرصت بر ذهنیت و جهان بینی شاعر، سبب گرایش او به واژگان خاص و شگردهای ادبی ویژه ای از جمله تضاد، تشبیه، تمثیل، ایهام تناسب، تلمیح و جناس شده است. روش پژوهش، توصیفی است و نتایج با استفاده از تحلیل بیت ها، به شیوۀ کتابخانه ای و سندکاوی بررسی شده اند و در پایان، بسامدی از قلمروی زیباشناختی قطعات ابن یمین ارائه شده است.

یکی از دشواری های فهم معانی ابیات در متون کهن، فهم معنای واژگان دشوار و اغلب کمیاب آن هاست. درنگی در شرح ها و تفسیرهای نوشته شده بر متون کهن، نشان دهنده شمار قابل توجهی از این واژگان است که مفسر و یا شارح نتوانسته به درک درستی از معنای آن ها برسد و اغلب به تأویل های ذوقی و حدس و گمان متوسل شده است. به نظر می رسد یکی از راه های کشف معنای درست این واژگان، بهره گیری از گویش های محلی و ادبیات عامیانه است که اغلب در پژوهش های در پیوند با تفسیر متون نادیده انگاشته می شوند. یکی از این ترکیب های بحث برانگیز، ترکیب «به کردار پل» است که در شاهنامه فردوسی با معنایی خاص به کار رفته و تاکنون معنایی درست و قابل قبول برای آن ارائه نشده است. نگارنده در این جستار کوشیده است نخست نتایج یافته های دیگران درباره این ابیات و ترکیب مورد نظر را بیان کند؛ سپس معنا و کاربرد این ترکیب را در گویش های ایرانی بررسی کند و سرانجام معنای ترکیب و بیت مورد بحث در شاهنامه ی فردوسی را روشن کند. یافته های پژوهش نشان می دهد واژۀ بحث برانگیز «پل« را باید به ضم بخوانیم و مصرع مورد بحث را این گونه معنا کنیم: بندی رومی که مانند گیسوی به هم بافتۀ زنان است.

داده های باستان شناسی همواره زمینهء مناسبی برای مطالعهء ابعاد گوناگون زندگی گذشتگان را فراهم ساخته است. از دورهء هخامنشی آثاری برجای مانده که بیش از هر چیز ابزارهایی بودند که نهاد سیاسی آن ها را رسانه هایی در جهت نمایان سازی و به اجرا در آوردن اندیشه سیاسی خود می دانست. یکی از مهّم ترین مفاهیمی که نهاد سیاسی هخامنشی کوشیده تا آن را از مجرای آثار هنری آشکار سازد، مفهوم قدرت است. با واکاوی آثار هنری این دوره همراه با کتیبه ها که جزو اسناد دسته اوّل محسوب می شوند، به سهولت می توان استنباط کرد که شاهان پارسی بر چه پایه و بنیان هایی قدرت خویش را استوار کرده بودند و برای نمایش آن می کوشیدند، این موضوع به ویژه با روی کار آمدن داریوش اوّل که در سازمان دهی و اداره جامعه بسیار موفّق بود، بیشتر نمایان می شود. در این نوشتار که از روش تحلیل محتوا بهره برده و داده های آن از شیوهء مطالعات کتابخانه ای گردآوری شده است؛ آثار هنری خود جلوگاهی از قدرت و مشروعیّت شاه می باشد که دارای نمادها و نگارهایی است که دیگر مبانی قدرت شاهان پارسی را، که همان ثروت امپراتوری یا خراج شهرب ها و نیروی نظامی است، به نمایش گذاشته است.

سیاست اقتصادی شاه عباس اول و زیارت مشهد چکیده در دوره هایی که شهرهای مذهبی عراق در تصرف صفویان بود زوار ایرانی می توانستند با آسودگی به زیارت مشاهد متبرکه شیعه بروند و هزینه هایی که در طول سفر می کردند نیز درنهایت نصیب والیان صفوی می شد؛ اما در برهه هایی که عثمانی ها بر این شهرها چیره می شدند به بهانه های مختلف هزینه های گزافی از زوار ایرانی می گرفتند. این امر به همراه مبالغ کثیری که توسط حجاج در زیارت سالانه حج خرج می شد موجب خروج حجم عظیمی از نقدینگی از قلمرو صفویان می شد. پژوهش حاضر باهدف بررسی نحوه مواجهه شاه عباس با این مسئله به روش توصیفی – تحلیلی مبتنی بر متون کتابخانه ای انجام گرفته و درصدد پاسخ به این سؤال است که شاه عباس برای جلوگیری از خروج سرمایه از قلمرو خود چه سیاستی در پیش گرفته است؟ بر اساس نتایج شاه عباس ازیک طرف شروط مالی سنگینی برای زوار و حجاج گذاشت و از جانب دیگر تلاش نمود تا با اقدامات تبلیغی و فعالیت های عمرانی مشهد را به کانون نخست زیارتی شیعیان تبدیل کند. واژه های کلیدی: زیارت مشهد، شاه عباس اول، عتبات، اقتصاد، سیاست های مذهبی.

دوران زندیه (1750-1794م) از جمله دورانی است که دربارۀ آداب و رسوم مردم و جشن های ایران کمتر نوشته ای وجود دارد. با آنکه کریم خان زند مؤسس این سلسله مردی بزرگ منش و مدافع فرهنگ بود و تا سال ها بعد از مرگ وی، از او به نیکی یاد می شد؛ ولی به دلیل حکومت کوتاه وی، جنگ های داخلی برای از بین بردن رقبا، محدودیت روابط با کشورهای اروپایی به ویژه انگلیس و فرانسه و بی کفایتی شاهان پس از وی اطلاعات کاملی دربارۀ شیوۀ زندگی در این دوره وجود ندارد. از معدود سفرنامه های این دوره که به آداب و رسوم عهد زندیه اشاره می کند؛ سفرنامۀ ویلیام فرانکلین است. ویلیام فرانکلین شرق شناس و افسر ارتش انگلیس بود. وی به دلیل علاقه به فراگیری زبان فارسی و تاریخ و نحوۀ زیست مردم ایران در سال 1786م به ایران سفر کرد و به مدت هشت ماه، مهمان یک خانوادۀ ایرانی در شیراز بود. پس از این سفر، در سال1788 م کتاب «مشاهدات سفر از بنگال به ایران» را منتشر کرد. این سفرنامه اطلاعات ارزشمندی از حیات دورۀ زندیه در اختیار قرار می دهد. این پژوهش، به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و استواری بر چارچوب نظری می کوشد به این پرسش پاسخ دهد که شاخص ترین آداب و رسوم ایرانی در دورۀ زندیه که فرانکلین در سفرنامۀ خود به آن پرداخته است، کدام است؟ مطابق دستاوردهای تحقیق، مراسم و آداب و رسومی که بیش ترین بخش سفرنامۀ فرانکلین را در برمی گیرد، آداب و رسوم ازدواج و مراسم محرم است.

در جمعیت های انسانی آمیختگی های قومیتی و همزمان با آن آمیختگی های فرهنگی به وفور رخ داده است. میزان مهاجرت بین دو جمعیت، تابعی از فاصله جغرافیایی بین آنهاست. از سوی دیگر نیز شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جمعیت های نزدیک به هم، بسیار به هم شباهت دارد. انتظار می رود که روایت های مختلف یک داستان عامیانه به هم شباهت داشته باشد. به منظور بررسی درستی این فرضیه، در پژهش حاضر به بررسی فنتیکی 37 روایت از داستان عامیانه «سنگ صبور» در جمعیت های ایران و یک روایت از افغانستان پرداخته شد. در روایت های مورد استفاده مجموعا 40 ویژگی که برخی بیش از دو سطح داشتند استخراج شد. پس از تبدیل آنها به ویژگی های دو حالتی (صفر و یک)، در مجموع 53 ویژگی دو حالتی بدست آمد. اطلاعات وارد نرم افزار آماری SPSS شد. خوشه بندی روایت ها با استفاده از «فاصله اقلیدسی» و آنالیز «پیوستگی درون گروه ها» انجام شد. همبستگی فاصله های جغرافیایی و اقلیدسی معنی دار می باشد (r=+0.197, df=701, P<0.001). با توجه به کوچک بودن شدت همبستگی، فاصله جغرافیایی نمی تواند توجیه کننده تفاوت های بین روایت ها باشد. روایت های مورد مطالعه در دو خوشه مجزا قرار گرفتند. خوشه اول تعداد 28 روایت و خوشه دوم 10 روایت را در خود جای داده است. خوشه اصلی دوم شامل 10 روایت است. روایت های خوشه های اصلی تفاوت عمده ای بویژه در ماجراهای ابتدای داستان با یکدیگر دارند. در تمامی روایت های خوشه اول، «پیشگویی» می شود که «قهرمان داستان» در آینده با مشکلات زیادی روبرو خواهد شد، در حالیکه در 9 مورد از ده روایت خوشه دوم، اشاره ای به پیشگویی برای آینده قهرمان داستان نشده است.

چکیده: ابتدای قرن دهم هجری مصادف با تأسیس دولت صفوی است. ایل افشار در تشکیل و استواری این دولت با تکیه بر ماهیت ایلی خود ایفاگر وظیفه ی مهمّی شد. این ایل در تثبیت دولت صفوی، منازعات خارجی و در سرکوب شورش های داخلی نقش چشمگیری داشت. در زمان شاه طهماسب اول و محمد خدابنده همان مناصب نظامی و حکمرانی ایالات را برای خود حفظ کردند. افشارها در زمان تغییرات در رأس هرم سلطنتی هم از دیگر طوایف عقب نماندند، به ویژه در دوره شاه عباس اول رضایت خاطر او را هم فراهم آوردند. گرچه در برخی کتاب ها و مقالات به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم، گاهی به اختصار و گاهی به منظور دیگری به مطالعاتی پرداخته اند و از بعضی متغیرهای موجود در این پژوهش استفاده شده است؛ اما اهمیت این پژوهش در آن است که می خواهد نقش ایل افشار را در تشکیل و تثبیت دولت صفوی به صورت مستقل، با استفاده از روش تحقیق تاریخی و شیوه ی جمع آوری داده ها از منابع دست اول، مورد مطالعه قرار دهد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که ایل افشار حول محور سلطنت به عملکرد نظامی خود ادامه دادند، در مقابل جایگاه آنان به عنوان حامی سلطنت، با گمارده شدن به مناصب اداری - سیاسی مورد عنایت قرار گرفت.

در بررسی دست نویس های متون تورفانی مانوی، به واسطۀ عوامل متعدد، همواره نمی توان برای تشخیص معنی کلمات شواهد مکرر و یا محکمی یافت. در این گونه موارد، پژوهشگر به ناچار برای درک کلام باید معنی و نقش واژه های تک آمد را بر اساس تحلیل جملات و بافت کلی کلام حدس بزند. گاه برخی از این موارد تا حدی بر اساس شواهد موجود در دیگر زبان ها و یا آثارِ مرتبط، قابل تشخیص است؛ در غیر این صورت، تنها راه ممکن، تکیه بر محور همنشینی کلام خواهد بود. علاوه بر این، گاه کلماتی که مشخصاً «تک آمد» به شمار نمی آیند همان خصوصیات تک آمد را دارند. برای نمونه، معنی و حتی نقش نحوی واژۀ pdm’d(g)، علی رغم وجود چند شاهد در پارتی و یک شاهد در فارسی میانۀ مانوی، به دلایلی که در این مقاله بدان اشاره شده، همچنان مبهم مانده و این کلمه به نوعی در حکم واژۀ تک آمد است. مقالۀ حاضر سعی دارد ابهام نحوی و معنایی این کلمه را با تحلیل نقش اجزای متن و تأمل در بافت کلی کلام مرتفع سازد و بر همین اساس، معانی ای نظیر نشانده، آراسته، مزین و مانند آن برای این کلمه پیشنهاد می گردد.

ظهور صفویان علاوه بر تحولات سیاسی، تحولات فرهنگی زیادی نیز در ایران پدید آورد. یکی از این دگرگونی ها در زمینه تاریخ نگاری اتفاق افتاد که نه به لحاظ ظاهری، بلکه از حیث محتوایی، سمت و سوی قلم تاریخ نگاران را تغییر داد. ترویج مذهب تشیع اثناعشری مهمترین موضوعی بود که مورخان دوره صفوی در آثارشان مدنظر قرار داده اند. در این بین، شخصیت امیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان فردی که الگوی مشترک شیعیان و صوفیان بود، در تاریخ نگاری این عصر از جنبه های مختلفی مورد توجه واقع شده است. در این پژوهش تلاش بر این خواهد بود که با بررسی علل توجه تاریخ نگاران عصر صفوی و ابعاد مختلفی که در رابطه با حضرت علی علیه السلام در نوشته های خود مدنظر قرار دادند، سیمای کلی امیرالمؤمنین علیه السلام در تاریخ نگاری عصر صفوی به گونه ای منطقی و دور از احساسات شیعی ترسیم گردد. به نظر می رسد دلیل اصلی تمرکز تاریخ نگاران دوره صفوی بر انعکاس مطالب با موضوع اهل بیت علیهم السلام با محوریت امام اول شیعیان، باور قلبی تاریخ نگاران این دوره به مذهب تشیع اثناعشری و در وهله دوم، تمجید از پادشاهان صفوی به عنوان احیاءگران این مذهب در ایران بوده است. در این تحقیق با جمع آوری داده های کتابخانه ای و ارائه تحلیل هایی در رابطه با آنها، ضمن ارائه شواهدی در این خصوص، ابعاد مبهم قضیه را روشن تر سازد.

ملاّمحمّدقاسم مشهدی، معروف به دیوانه، شاعر اوایل سدۀ یازدهم، حلقۀ واسطۀ مفقود، میان صائب تبریزی، استاد مستقیم او، و بیدل دهلوی، شاگرد مکتب اوست. دیوان ملاّقاسم که اخیراً تصحیح و منتشر شده، حاوی سه هزار بیت، شامل پنج دفتر است: خانۀ سخن(غزلیّات)؛ سلسلۀ شعله(غزل واره ها)؛ بال نگاه(رباعیّات)؛ شاگرد خاموشی(دوبیتی ها)؛ ناوک آه(مفردات). مسألۀ اصلی این پژوهش، تعیین ویژگی های سبکی قاسم مشهدی، مبتنی بر نظریّات سبک شناسی مدرن، بویژه، آرای کارل فوسلر، محقّق و زبان شناس معاصر آلمانی است. نزد فوسلر بررسی کاربرد زبان در ادبیّات باید با در نظر داشتن همۀ خصوصیّات زبان صورت بپذیرد. از این رو دامنۀ بررسی ها در سبک شناسی بسیار گسترده تر از آن چیزی خواهد بود که شکل گرایان معرفی می کردند. مطالعۀ سبک قاسم از منظر آرای فوسلر علاوه بر آن که جزئیّات دقیق تری از سبک دورۀ او را نشان می دهد، موجب معرّفی شاعری است که پیونددهندۀ دو نسل از شاعران سبک هندی است. قاسم از جمله شاعرانی است که ظرفیّت های بالقوّۀ سبک هندی را بخوبی درک کرده و از ابزارهایی که این سبک در اختیار شاعر قرار می دهد، به نیکی استفاده کرده است. او بدون آن که در دام صنعت زدگی بیفتد، از موسیقی لفظی و معنوی بهرۀ فراوان برده و تصویرسازی های او بدیع و استوار است. عشق در شعر قاسم بیشتر جنبۀ زمینی دارد و در اثنای سرایش شعر، به نقد خویشتن از مناظر روحی و جسمی علاقه نشان داده است.