مطالعات تفسیر تطبیقی (مطالعات تطبیقی قرآن پژوهی سابق)

تعابیری در آیات قرآن کریم و عهد عتیق یافت می شود که موهم برتری ذاتی قوم بنی اسرائیل است. پژوهش حاضر، با روش تحلیلی-تطبیقی این انگاره را با مستنداتی از تفاسیرقرآن و تفاسیر عهد عتیق، مورد بررسی و نقد، قرار گرفته است. مفسران عهد عتیق، در نقد این انگاره، به لغو برتری بنی اسرائیل پس از گوساله پرستی و درگیری یهود با پیامبران الهی، ناسازگاری آن با عقل، نامعلوم بودن ریشه این اعتقاد، غیرانسانی بودن تعصب برخی متون یهود بر نژادپرستی، اشاره کرده اند. مفسران قرآن کریم، نیز این انگاره را بر اساس ادله-ای همچون مشروط بودن برتری بنی اسرائیل به ایمان و پذیرش ولایت آل محمد(ص)، محدودیت زمانی و مکانی این برتری، تعارض آن با آیات خیریت و برتری امت حضرت محمد(ص)، متأخر بودن آیات برتری امت اسلام نسبت به آیات برتری بنی اسرائیل در ترتیب نزول و ضرورت فهم صحیح تفضیل به معنای «تخصیص نعمت های فراوان به این قوم، سرزنش های مکرر بنی اسرائیل درآیات قرآن، نقد و رد کرده اند. بدینسان آیات برگزیدگی و تفضیل قوم بنی اسرائیل، محدود به زمان خاص بوده و تداوم نیافته است.

در دوران اخیر و در مواجهه با دوران مدرن و همچنین پس از فروپاشی نظام خلافتی عثمانی و برآمدن انقلاب مشروطه در ایران، مسلمانان از سر نیاز دورانی، تتبع بیشتری در موضوعات مرتبط با اندیشه سیاسی نموده اند. بدین معنی که صورت بندی نوین حکمرانی محل تأمل متفکران مسلمان در پرتو متون دینی قرار گرفت. بازخوانی مشروعیت قدرت به عنوان یکی از مهم ترین وجوه اندیشه سیاسی، در نزد مفسرین به ما کمک می کند تا نظام معنایی محل توجه متفکرین معاصر مسلمان در عرصه سیاست واکاوی شود و همچنین دیدگاه های سیاسی قرآن روشن تر گردد. این کوشش تحقیقی که ناشی از یک ضرورت دورانی است، به روش توصیفی- تحلیلی و با ابزار مطالعه ای کتابخانه ای به بررسی تطبیقی مشروعیت قدرت مندرج در تفاسیر المیزان علامه طباطبایی و فی ظلال القرآن سید قطب پرداخته است تا ضمن گزارش آرای تفسیری، از قِبَل فهم متقابل به مقایسه اشتراکات و افتراقات آنها بپردازد. یافته های این پژوهش نشانگر آن است که دو مفسر مذکور، ذیل نظریه حقِ الهیِ قدرت و اقتدار آسمانی، به مسأله حکومت و مشروعیتِ آن نظر می کنند، اما بر سر اینکه چه کسی واجدِ مشروعیت برای حکمرانی است، با هم اختلاف نظر دارند.

انسان دو جنبه وجودی دارد و مباحث اقتصادی به بُعد مادی او به طور مستقیم و به بُعد روحی وی نیز به صورت غیر مستقیم، ارتباط دارد. کارآفرینی و ایجاد اشتغال، از جمله مهم ترین مسئله ای است که زیربنای اقتصاد هر جامعه است. توجه به جایگاه مباحث کارآفرینی و اشتغال در آموزه های قرآن و حدیث، مهم ترین مسئله این نوشتار است که با روش توصیفی- تحلیلی به آن پرداخته شده است. در قرآن و روایات، کار و تلاش اهمیت فراوان داشته، به جهاد در راه خدا تشبیه شده است. خداوند با فراهم کردن مقدمات و لوازمِ اشتغال همچون خلقت دنیا و مافیها، از انسان خواسته که تلاش خود را در دنیا به کار بندد. اشتغال و کارآفرینی و روزی رسانی به دیگران از نظر آموزه های دینی ضروری است و امر و تشویق به انجام صنعت های مختلفی در قرآن و روایات به چشم می خورَد و هر یک از این آیات رهنمودهایی برای اهل فن و صنعت گران دارد. طبق تعالیم دینی فقط کار و تلاش باعث ارتقاء تولید و رونق و پیشرفت اقتصاد می شود.

پژوهش حاضر با هدف ارزیابی نظرات مفسران درخصوص مصادیق آیه تطهیر، مطالب ارائه شده ذیل این آیه را در سه تفسیر کشف الاسرار، شواهد التنزیل و المیزان، مورد بررسی و نقد قرار داده است. علامه طباطبایی، با استمداد از قرآن و روایات شیعه و اهل سنت، اهل البیت یا همان پنج تن آل عبا را مصادیق آیه تطهیر دانسته و ابراز می دارد که خداوند خواسته رِجس و پلیدی را تنها از اهل البیت دور کند؛ لذا این آیه بر عصمت آنان دلالت دارد. حاکم حسکانی نیز شمار زیادی از روایات را که همسو با نظر علامه و مؤیّد استنادات ایشان است، ذیل آیه تطهیر آورده است؛ ولی میبدی، واژه «رِجس» را در این آیه به معنای پلیدی که زنان از آن نهی شده اند دانسته و «تطهیر» را نیز به جایگزینی صفات نیکو به جای صفات زشت و پاکی از عُجب تفسیر کرده است. وی در تفسیر خود، مصداق اهل بیت را همسران پیامبر (ص) و عترت ایشان از بنی هاشم می داند. این پژوهش به روش توصیفی -تحلیلی انجام شده و نظرات هر یک از سه مفسر را مورد بررسی و نقد قرار داده است.

برخی لغت شناسان بر این باور هستند که ترادف در قرآن، وجود ندارد. بر این اساس، هر واژه بار معنایی در سیاق جمله دارد. از این جهت ضرورت دارد با تحقیق و تفحص در معنای صحیح کلمات، درک و فهم دقیق تری از کلام الهی داشت. یکی از واژه هایی که در قرآن کریم معانی متعددی دارد واژه "عهد" است که با مشتقات آن 46 بار در مصحف شریف و در کتاب مقدس نیز حدود 300 مرتبه به کار رفته است. در این پژوهش معنای واژه ی عهد و دایره معنایی آن در قرآن کریم با معنای آن در عهدین بررسی تطبیقی شده است. یافته های این پژوهش، نشانگر آن است که مفهوم عهد، در قرآن و عهدین، یکسان نیست؛ بلکه تفاوت معنا داری در این خصوص وجود دارد.

مطالعات واژه پژوهی در قرآن، از جمله کهن ترین مطالعات در حوزه فهم و تفسیر قرآن است. اهمیت پژوهش های واژه شناختی از رهگذر اهمیت فهم و تفسیر درست قرآن کریم قابل تبیین است. با عنایت به آن که واژه ی «نُزُل» وجوه معنایی زیادی دارد که با توجه به سیاق، بافت و فضای حاکم در آیات، یکی از مفاهیم می تواند درست باشد ویا ترجیح داده شود، پرسش این پژوهش آن است که معنای دقیق واژه نُزُل کدام است؟ یافته های این تحقیق که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده است، نشان می دهد که نُزُل در اصل به معنای «آنچه از غذا و نوشیدنی که برای پذیرایی از مهمان آماده می شود، اطلاق می گردد ولی در کاربردها بر اساس بیشترین میزان اتفاق نظر در میان لغویان، با % 11.31، به جایگاه و منزل و با % 9.25 بر برکت، فضل و بخشش و با % 4.11 بر درآمد، اطلاق شده است. همچنین بررسی این معانی در تفاسیر چهارگانه مجمع البیان، المیزان، کشّاف والتحریر و التنویر نشان می دهد که در آنها نیز معنای واژه نُزُل به «آنچه از غذا و نوشیدنی که برای پذیرایی از مهمان آورده می شود و آن در بهشت نعمت و در جهنم، عذاب است.» معنا شده است.