طاهره سادات طباطبایی امین

مفهوم شناسی پاره گزاره روایی «أنا قَتیلُ العَبر ه » گرچه از دیرباز محل التفات اندیشوران حدیث پژوه بوده و به گاهِ مواجهه با آن به تحلیل نوع اضافه «عَبر ه » اشاره داشته اند، اما این رهیافت ها اغلب تک بُعدی بوده، عاری از غرض یابی و تحلیل چرایی کاربست «عَبر ه » در عوض «بُکاء» یا « دَمعه » در نظر می آیند. ازاین روست که واکاوی مفهوم «عَبر ه » در جهت بازشناسی مفهوم دلالی «أنا قَتیلُ العَبر ه » در وهله نخست از اهمیت عطف توجه قرار می گیرد. بدین منظور نوشتار حاضر به شیوه کتابخانه ای در گردآوری مطالب، و با روش توصیفی تحلیلی در پی نمایان سازی این مهم، ابتدا با زبان شناسی تاریخی و ریشه شناسی ماده «ع   ب   ر» که در گونه های نگارشی «عَبر ه / عِبر ه » با تطور معنایی از مفهوم بنیادین همراه بوده، خوانش نخستین در بازشناسی مفهوم پاره گزاره را پی   جسته است. ثمره این خوانش، در ارزیابی رهیافت های اندیشوران در تبیین مفهوم «قَتیلُ العَبر ه » مورد استفاده بوده؛ اما آنچه در وهله پسینی رسالت این بازشناسیِ مفهومی را بر عهده داشته، خوانش روایی مؤلفه «تبیین اهداف قیام امام حسین» و واکاوی پیوند «اشک ریزی، پندپذیری» است. هدف قیام در ساحت اجتماعی، اصلاح جامعه و هدف فردی، عبرت آموزی مخاطب از این قیام با عبور از مرحله ای در درون، به اظهار برونی اشک بر آن است. و حاصل تتبع در مؤلفه اشک ریزی نیز نمایانگر آن است که «عَبر ه » به نوع ویژه ای از اشک اشاره دارد که بر محور «اشکِ نافع گریه قلبی» استقرار یافته، به طوری که صاحبانِ لُبّ بر پایه پیوند «اندیشه ورزی عبرت گیری/ پندپذیری» بدان تمسک می جویند. بر این اساس مفهوم دلالی گزاره های مشتمل بر «قَتیلُ العَبر ه » چنین بازخوانی می گردد: من کشته شدم تا صاحبانِ خرد با تأثر، عبرت و پندگیری از داستان قیام من، اشکِ نافع ریزند و از رهگذر این گریه قلبی، اصلاح رفتارهای فردی اجتماعی حاصل آید.

یکی از مباحث مهم قرآنی، موضوع اعجاز است. از آنجا که تبیین تفسیر مفسران از اعجاز قرآن، وجه جاودانگی و تحریف ناپذیری قرآن کریم را تقویت می کند؛ انجام چنین پژوهش هایی ضرورت می یابد. مفسران درباره ویژگی ها و ابعاد اعجاز قرآن اختلاف نظرهایی دارند؛ براین اساس، پژوهش حاضر با روش تحلیلی- تطبیقی به بررسی تطبیقی اندیشه های دو مفسر بزرگ شیعی؛ آیت الله جوادی آملی و آیت الله معرفت در باب اعجاز پرداخته و عهده دار پاسخ به این سؤال است که چه نقاط افتراق و تفاوتی بین آرای دو مفسر یادشده در زمینه ی اعجاز قرآن وجود دارد؟ بررسی آرای این دو اندیشمند نشان می دهد که هر دو مفسر، لفظ و محتوای آیات را خارق العاده برمی شمرند؛ اما مهم ترین وجه افتراق دیدگاه دو اندیشمند در ذات اعجاز قرآن است که آیت الله جوادی آملی، ذات اعجاز قرآن را در محتوا و آیت الله معرفت، اصل اعجاز قرآن را اعجاز بیانی می داند. ابعاد اعجاز قرآن از نگاه آقای جوادی آملی شامل: اعجاز در بلاغت، محتوا، هماهنگی آیات با یکدیگر، اعجاز غیبی و علمی و تشریعی است. آقای معرفت، اعجاز قرآن را در سه بعد؛ اعجاز بیانی، علمی و تشریعی مطرح کرده اند.

یکی از دلایل جاودانگی وجامعیّت اسلام، تطابق احکام آن با فطرت بشری است. برخی افراد این شبهه را مطرح کرده اند که جواز تعدد زوجات تا چهار همسر، با فطرت زن و حس انحصارگرایی او که تمایلی به حضور همسر دوم در کنار خویش ندارد، مغایر است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، با مطالعه منابع تفسیری و روایی فریقین وبررسی آیات و روایات ناظر بر مسأله، درپی دست یابی به پاسخ صحیح بوده و به این نتایج دست یافته است: با توجه به اهمیتی که اسلام برای حفظ بنیان خانواده در نظر گرفته، بنای اسلام بر تک همسری است و تعدد زوجات، به منظور حفظ جامعه از انحطاط و فساد در موارد ضرورت، تشریع شده و این حکم مغایرتی با فطرت زنانه ندارد. حس انحصارگرایی که در زنان نسبت به همسرشان وجود دارد، در راستای حفظ کانون خانواده بوده و این مسأله درآیات قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته است.

در آغاز سوره مبارکه اسراء سخن از دو فساد بزرگ، علوّ (سلطه وسرکشی) بزرگ، و دو شکست بنیاسرائیل در پی هر فساد است. برای تعیین بارزترین مصداقهای تاریخی این مفاهیم؛ پژوهش حاضر، با مطالعه تحلیلی _ تطبیقی، براساس منابع فریقین، به این نتیجه رسید که: مصداق فساد اول بنیاسرائیل درآیات مذکور، توطئههای یهود درصدر اسلام میباشد. شکست اول بنیاسرائیل نیز در ماجرای فتح بیتالمقدس به دست یاران حضرت علی؟ع؟ بوده است که مقابله مسلمانان با یهودِ دستنشانده رومیان شام، آن یهودیان را به خواری کشاند. علوّ و سلطه بزرگ و سرکشی آنان: تشکیلات سیاسی زمان معاصر و ایجاد حکومت غاصب اسرائیل است. فساد دوم: نیز مربوط به همین زمان است که اسرائیل بر بخش عظیمی از جهان سلطه دارد و به فساد وستم در ابعاد مختلف پرداخته است، اما شکست نهایی اسرائیل براساس وعده الهی آن است که به دست یاران (و منتظران) حضرت مهدی؟عج؟ در آستانه ظهور، یا به دست خود حضرت در زمان پس از ظهور خواهد بود. قرائن پیوسته لفظی مؤید این فرضیه عبارتند از: دلالت الفاظ (عبادا لنا) و (لیدخلوا المسجد کما دخلوه اول مره). قرائن گسسته برای اثبات این فرضیه عبارتند از: روایات فضیلت تلاوت سوره اسراء، و روایات تطبیق. این قرائن از جمله شواهدی است که ارتباط سوره با حضرت مهدی؟عج؟ را ثابت میکند.

از هنجارهای مثبت اجتماعی که نزد همه جوامع پسندیده است، تعامل مثبت با دیگران به ویژه با سال-مندان است. مکتب اسلام برتعظیم و تکریم به سال مندان تأکید فراوان دارد، زیرا بدین وسیله افراد به تکامل فردی و اجتماعی دست می یابند. ازآنجاکه رشد روزافزون افراد سال مند در جهان و توجه به مسئله پیری و تعامل با سال مند در حال تبدیل شدن به یکی از مسائل مهم جوامع بشری شده است و با توجه به برجسته بودن موضوع سال مندی در غالب کشورها از جمله ایران و ضرورت ها و الزامات آن، بررسی آموزه های دینی در باب تعامل عموم مردم با سال مندان شاید بتواند راهگشای برخی از مسائل مربوط به این موضوع باشد. راهبردها و مصادیقی در منابع اسلامی برای تعامل و ارتباط صحیح با سال مندان مطرح شده است، از جمله؛ کسب معالم دینی از سال مند، بردباری در مقابل خواسته های سال مند، گوش سپردن به سخنان سال-مند، احترام نگه داشتن در امرآموزش، جا گشودن در مجلس، مُقدّم داشتن سال مند درسخن گفتن، عدم موضع گیری در برابر سال مند، پیشی نگرفتن از سال مند و...

حق تعالی جلوه ای از جمال خود را در زن به تجلی آورده است. او در تعیین سرنوشت جامعه، نقش اساسی دارد و هرگونه منِشی که داشته باشد، تأثیر ماندگار بر فرزندان و همسرش خواهد گذاشت. برخلاف تعریفی که فرهنگ ظلمانی مدرنیته از زن و نقش او ارائه کرده و اینکه جایگاه مهمی را که زن باید در نظام هستی باید داشته باشد نادیده گرفته، زن مسلمان خود را فانی در هسته توحیدی خانواده می بیند و با انجام تکالیف و از خودگذشتگی و پاسخ به تمنیات همسر و فرزندان، هویت خود را در آن جست و جو می نماید. محجوب شدن خدمت زن به خانواده در برابر کسب درآمد اقتصادی از شاخصه ی فرهنگ غربی است. گمشده ی جهان معاصر خانواد ه ی توحیدی است و عامل برپاداشتن آن، داشتن روح بندگی است. در خانواده ی توحیدی خداست که حاکم است و این رمز سکنی یافتن اعضای آن است.

تعابیری در آیات قرآن کریم و عهد عتیق یافت می شود که موهم برتری ذاتی قوم بنی اسرائیل است. پژوهش حاضر، با روش تحلیلی-تطبیقی این انگاره را با مستنداتی از تفاسیرقرآن و تفاسیر عهد عتیق، مورد بررسی و نقد، قرار گرفته است. مفسران عهد عتیق، در نقد این انگاره، به لغو برتری بنی اسرائیل پس از گوساله پرستی و درگیری یهود با پیامبران الهی، ناسازگاری آن با عقل، نامعلوم بودن ریشه این اعتقاد، غیرانسانی بودن تعصب برخی متون یهود بر نژادپرستی، اشاره کرده اند. مفسران قرآن کریم، نیز این انگاره را بر اساس ادله-ای همچون مشروط بودن برتری بنی اسرائیل به ایمان و پذیرش ولایت آل محمد(ص)، محدودیت زمانی و مکانی این برتری، تعارض آن با آیات خیریت و برتری امت حضرت محمد(ص)، متأخر بودن آیات برتری امت اسلام نسبت به آیات برتری بنی اسرائیل در ترتیب نزول و ضرورت فهم صحیح تفضیل به معنای «تخصیص نعمت های فراوان به این قوم، سرزنش های مکرر بنی اسرائیل درآیات قرآن، نقد و رد کرده اند. بدینسان آیات برگزیدگی و تفضیل قوم بنی اسرائیل، محدود به زمان خاص بوده و تداوم نیافته است.

مطابق آموزه هاى قرآن کریم، شناخت و اطلاع از وضعیت اقوام گذشته برای عبرت آموزی در برخی از آیات الهى به منظور دستیابى به یک زندگى آگاهانه لازم است.براساس روایات و متون تاریخى، منطقه جغرافیایى عربستان، از زمان هاى گذشته مسکنِ قبایل زیادى بوده، که برخى از آنان در طى حوادث نابود گردیده اند. یکی از قبایلی که در تاریخ این سرزمین از آن نام برده شده، قوم ثمود است مسئله اصلی نگارش پیش رو این است که نظر قرآن درباره قوم ثمود چیست و محل زندگی آن ها طبق جغرافیای کنونی زمین، کجاست؟ قرآن کریم معمولا درباره این قوم به اختصار سخن گفته و غالباً بین قصه حضرت نوح (علیه السلام) و حضرت ابراهیم (علیه السلام) و پس از قوم عاد از آن ها یاد کرده است. بر اساس آثار باقی مانده از آن ها و اشارات برخی مفسران و قرآن پژوهان می توان گفت که قوم ثمود در شمال شبه جزیره عربستان زندگی می کردند. این نگارش به ثمود در قرآن و اعتقادات آنها و شتر حضرت صالح و عوامل هلاکت آنان اشاره می کند سپس به بررسی جغرافیای تاریخی سرزمین حجر و آثار باستانی به جامانده از آن، و نظرات مفسران در این باره می پردازد.

تفسیر المیزان اثر علاّمه طباطبائی یکی از تفاسیر جامع شیعه در دوران معاصر می باشد. با توجّه به معاصر بودن این تفسیر، مسأله این است که آیا ایشان به علوم نوین از جمله علم جغرافیا در تفسیر آیات توجّه کرده اند یا خیر؟ از آنجا که خداوند در بسیاری از آیات قرآن از پدیده های طبیعی مثل زمین، آسمان، باد، باران، ابر و ... نام برده، فهم پاره ای از این آیات نیازمند دانستن علم جغرافیا می باشد. علاّمه طباطبائی در موارد متعدّدی از این دانش ذیل برخی آیات برای روشن شدن معنای آیات کمک گرفته است و در تفسیر آیات بی شماری از قرآن کریم، از علم جغرافیا مدد جسته است. ایشان گاه در شاخة جغرافیای طبیعی (مباحثی چون؛ قبله یابی، شب و روز، زمین شناسی و ...) و گاه در شاخة جغرافیای تاریخی (ذوالقرنین، سرزمین مقدّس، ویژگی سرزمین قوم عاد، وضعیّت جغرافیایی غار اصحاب کهف) وارد این حوزة علمی شده است.

تکوّن قصص القرآن الکریم قسطاً عظیماً من هذا الکتاب السماوی والخوض فی هذا المجال له جوانب من التربیه والهدایه والإعجاز. وفی هذا المقام رأیان حول القصص القرآنیه، الرأی الأول (لمحمد أحمد خلف الله) الذی یؤکّد على أنّ القرآن لم یهتمّ بالعوامل الجغرافیه فی سرد قصصه، لأنّ لکل قاصّ حریّه فنّیّه فی سرد القصه، وبما أن الهدف الرئیسی للقرآن هو الهدایه والتربیه ولیست لهذه العوامل أیّ أهمیّه تربویّه؛ فلذلک أهملها القرآن. والرأی الثانی (لعبدالکریم بی آزارشیرازی وعبدالعزیز کامل و...) فهم على عکس الرأی الأوّل یرکّزون على أنّ القرآن قد اهتمّ بالعنصر المکانی فی صیاغه قصصه وذکرها بین حین وآخر. واستناداً إلى الأدله والشواهد المطروحه فی البحث رُجّح الرأی الثانی واستُنتج أنّ للقرآن نظره خاصه إلى تلک العوامل وقد ذکرها بطریقه هادفه؛ بل وقد طرحها على ثلاثه أوجه: فوجه صریح، والآخر خفی، والثالث ذا خفاء نسبیّ. والأسباب التی أدّت إلى عدم التصریح بالأوصاف الجغرافیه فی قصص القرآن وترکها فی خفاء نسبیّ أو مطلق هی، أوّلاً: لأنّ المخاطبین الأوائل کانوا بعیدین عن مبادئ علوم الجغرافیا؛ ثانیاً: لأنّ المخاطبین فی الألفیّه الثانیه کانوا بحاجه إلى کشف جوانب جدیده من الإعجاز العلمی للقرآن، ومنها الإعجاز الجغرافی، فأبهم القرآن تلک الجوانب لأبدیه الإعجاز. ثالثاً: لعدم وجود ضروره التصریح ببعضها لأنّها مذکوره فی المصادر التاریخیه أو غیرها؛ رابعاً: للإعجاز البیانی فی صیاغه الإیجاز، وخامساً: لإرجاع المخاطب إلى روایات صدرت عن المعصومین فی تفسیر آیات القصص وذلک تبیاناً لأهمیه وجودهم علیهم السلام. إعتمد البحث على المنهج الوصفی (الإستقرائی التحلیلی) من أجل استنباط النصّ القرآنی وفهم محتواه.

بررسی تطبیقی جغرافیای تاریخی مکان های مذکور در قرآن و عهد عتیق، از برخی ابهامات تاریخی و تفسیری پرده برمی دارد. قرآن به جغرافیای تاریخی کشور مصر، ازجمله حاصلخیزی، ذخایر، مفاخر تاریخ ادیان مصر، طبقه بندی حکام و پادشاهان مصر، شکرگزاری حضرت یوسف برای سکونت در مصر و... اشاره کرده است. قرآن کریم در سرگذشت افکندن موسای نوزاد در رود نیل، مباهات فرعون به حکومت مصر و مدیریت شاخه های منشعب شده از آن، به رود نیل (واقع در مصر) اشاره کرده است. واژة مصر پنچ بار در قرآن ذکر شده که دو مورد اشاره به سرزمینی است که یوسف از کنعان به آنجا سفر کرد و سه مورد دیگر همان سرزمین را ذکر می کند و اشاره دارد که حضرت موسی و قوم او به امر خداوند از آن به سوی ارض مقدس مهاجرت نمودند.