تاریخ نامه ایران بعد از اسلام

خواست اصلی این مقاله ارائه نظرهایی در جهت تطبیق معماری بناهای اواخر دوره ایلخانان با تمایلات کوچرویی است. ساکنان آسیای مرکزی از دیرباز چندین بار به صورت مهاجر یا مهاجم به سرزمین های همجوار خود وارد شدند. مغولان آخرین گروه از مهاجرینی بودند که پس از ترک مأوای خود، به سرزمین های چین و ایران رهسپار شدند. تعامل ساکنان سرزمین های جدید با مهاجمین تاثیرات متقابلی به همراه داشت. مطالعه معماری و شهرسازی عصر ایلخانان و تغییر معیشت آنان دریچه ای به تاثیرات متقابل ساکنان بومی ایران و مهاجمین مغول است. از یک سو معماری این دوره دچار تحولی شگرف گردید، به طوری که برخی از اندیشمندان معماری قرون هفتم و هشتم هجری را عصر شکوفایی معماری و شهرسازی می دانند و از سوی دیگر ابنیه این دوره، نشانگر تحول اجتماعی مغولان در ایران است. مسأله پژوهشی این مقاله بررسی سیر استحاله فکری کوچرویی به یکجانشینی و انعکاس تفکر کوچرویی بر بنیان شهرها و معماری دو مجموع عمرانی شنب غازان و مجموعه سلطانیه است، که با استمداد از منابع تاریخی سعی بر تبیین آن دارد.

هنر و معماری یکی از مهم ترین عناصر فرهنگ مادی هر سرزمین است که از عوامل گوناگونی چون: احکام دینی، سنت های قومی و ملی، محیط جغرافیایی و ورود فرهنگ های ملت های دیگر تأثیر می پذیرد. به دنبال گشوده شدن ایران توسط مسلمانان و گرویدن اکثریت ایرانیان به دین اسلام، فرهنگ و هنر ایرانی دچار تغییر و دگرگونی گردید. اما از سده چهارم ق. بر اثر تلاش های ایرانیان به ویژه حکام آل بویه سرزمین های ایرانی در مرکز، جنوب و غرب ایران استقلال سیاسی و فرهنگی خود را از دستگاه خلافت به دست آوردند و جنبه هایی از تمدن ایرانی دوباره احیا شد و فنون و صنایع ایرانی فرصت تداوم، پیشرفت و توسعه یافت. هنر در این زمان هر چند تا حدی تحت تأثیر اسلام قرار گرفت، اما نیاز به تداوم هنر و صنایع و نیز کوششی که در حفظ و احیای آثار ملی و سنت های باستانی در میان ایرانیان تا سده های چهارم و پنجم وجود داشت، به ویژه هنرهایی نظیرمعماری و فلزکاری را بشدت متأثر از هنر باستان و به ویژه دوره ساسانی ساخت. در این پژوهش تلاش شده تا با استفاده از رویکرد تاریخی و روش تحلیلی و توصیفی به بازتاب هنر دوره ساسانی در هنر معماری و فلز کاری عهد آل بویه پرداخته شود و میزان و زمینه های تأثیرپذیری آن از هنر و اندیشه باستانی ایران تعیین گردد.

مطمئناً دوره حکومت نادرشاه از جمله دوره های سرنوشت ساز تاریخ ایران و شخص وی از بلند آوازه ترین فرمانروایان این مرز و بوم بوده است. اهمیت نادر تنها به دلیل دفع فتنه افغان و اعاده استقلال و تمامیت ارضی ایران نیست، بلکه به اقدامات آینده نگرانه وی نیز مربوط است، که از اقدامات بسیار مهم نادر تشکیل نیروی دریایی است. مقاله حاضر با توجه به اندیشه جهانمدارانه نادر و تلاش وی برای تبدیل ایران به قدرتی دریایی، به اهمیت این اقدام دور اندیشانه و بسیار مهم نادر و به فراز و نشیب های این طرح بلند پروازانه و ناکام تاریخ ایران می پردازد و علل شکست آن را بررسی می کند.

مناطق مسلمان نشین آذربایجان و ارّان به سبب مجاورت با سرزمین های مسیحی نشین گرجستان و ارمنستان و تمایل سلاطین سلجوقی به گسترش متصرفات خود و کسب غنائم، موقعیت سوق الجیشی حساسی در منطقه قفقاز داشتند؛ و همیشه در معرض درگیری و تهاجم طرفین بودند. جنگ های میان اتابکان آذربایجان و گرجیان همواره بر سر تصاحب دو شهر «آنی» و «دوین» به عنوان شاهراه تجاری منطقه قفقاز صورت می گرفت. قرار گرفتن این دو شهر پر ثروت مسیحی نشین در مسیر راه های امپراتوری بیزانس و جاده های بازرگانی عصر خلفای عباسی، عامل مهم جنگ های حاکمان مسلمان آذربایجان و ارّان با حاکمان گرجی بود. غلیان احساسات ناشی از جنگ های صلیبی و قدرت گرفتن پادشاهان گرجی، بر این امر دامن می زد و جبهه دیگری از جنگ های مذهبی را در این منطقه ایجاد کرد. همچنین پادشاهان «بگراتی» گرجستان، که از همان ابتدای تاسیس سلطنت شان همواره با شورش های داخلی از سوی اعیان و اشراف زمیندار گرجستان مواجه بودند، برای سرپوش گذاشتن بر مسائل داخلی فوق همواره سیاست تجاوز و تعرض بر مرزهای همسایگانشان را در پیش می گرفتند، تا توجه اشراف زمیندار را از پرداختن به مسائل داخلی باز دارند. هدف پژوهش حاضر شناسایی و بررسی مهم ترین عوامل بروز درگیری های اتابکان آذربایجان و گرجی ها در دوره حکمرانی اتابک شمس الدین محمد ایلدگز موسس این حکومت است.

در اواخر قرن نوزدهم میلادی اندیشه­ اتحاد اسلام در میان عده­ای از اندیشمندان عثمانی مطرح شد و در زمان سلطان عبدالحمید دوم، شکل سیاست دولتی یافت. این اندیشه خیلی زود از مرزهای عثمانی درگذشت و در بین ایرانیان و مسلمانان مناطق دیگر نیز طرفدارانی یافت. در این میان مسلمانان قفقاز جنوبی، که تحت اداره دولت روسیه تزاری قرار داشتند، از این جریان برکنار نماندند و بخصوص در بین روشنفکرانی که به نوعی با عثمانی در ارتباط بودند، اندیشه اتحاد اسلام بسرعت نفوذ یافت و عده­ای از متفکران قفقازی از منادیان اصلی این اندیشه در آن دوره شدند. اما چرا مسلمانان روسیه و بخصوص قفقاز جنوبی از مسأله اتحاد اسلام استقبال کردند و هدفشان از آن چه بود. مسأله­ دیگری که مطرح می­گردد نوع درک مسلمانان قفقاز جنوبی از اتحاد اسلام است. مقاله حاضر سعی دارد با بررسی آثار و اسناد و متون بر جای مانده از اندیشمندان طرفدار اتحاد اسلام آن دوره قفقاز و نیز با بررسی و مطالعه شرایط سیاسی و اجتماعی مسلمانان روسیه و بخصوص قفقاز جنوبی آن برهه از تاریخ، برای سؤالات و مسائل مطرح شده پاسخ بیابد و ماهیت و اهداف اتحاد اسلام مورد نظر مسلمانان قفقاز جنوبی را روشن سازد.

تاریخ صفویان همچنان دارای ابهام و نکات تاریک فراوان است و منابع صفوی با رویکردی رسمی و به تبعیت از سیاست صفویان در موارد زیادی از ارائه اطلاعات لازم خودداری می ورزند. در این میان شش سال اختفا و یا حضور اسماعیل صفوی در گیلان از نکات بسیار تاریک اوایل عصر صفوی است. منابع صفوی این مقطع را به ابهام و با کلی گویی بازگو کرده اندکه مواردی از آن را با مسائل ماورایی مرتبط ساخته اند. یکی از موضوعات مبهم و ناشناخته این دوره، تعلیم و تربیت اسماعیل با تأکید بر طرح شمس الدین گیلانی به عنوان معلم او است که به نظر می رسد از موضوعات مبهم است. مسأله این است که منابع متقدم صفوی در خصوص تعلیم و تربیت شاه اسماعیل در این مقطع مطلبی ندارند، اما یک منبع در یک و دو سطر از دانش آموختن اسماعیل در محضر معلمی به نام شمس الدین گیلانی یاد کرده است که همان مبنای گزارش اغراق آمیز مورخان متأخر و محققان معاصر قرار گرفته است. این مقاله در صدد است تا به اتکاء به منابع متعدد صحت و سقم این موضوع را به بحث گذارد.

هدف پژوهش حاضر بررسی نقش ابوالحسن میرزا- شیخ الرّئیس قاجار- در انقلاب مشروطه است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه­ای و با رویکرد تاریخی به بررسی فعّالیت های شیخ الرّئیس قاجار می­پردازد. یافته­ها و نتایج این تحقیق نشان می­دهد که با وجود شاهزادگی شیخ و منتسب بودن به خانواده قاجار، در طول حیات خود همواره به مخالفت با حکومت استبدادی قاجار پرداخته است. شیخ از جمله رجال منورالفکری است که به هر دو رویه بورژوازی غرب یعنی استعمار و استفاده از علوم و فنون غربی توّجه کرده است. شیخ الرّئیس معتقد بود که بین دین اسلام و علوم و فنون غربی منافاتی وجود ندارد و عامل انحطاط ایران را در فقدان وحدت بین مسلمانان و استبداد سلاطین و استعمار خارجی می­دانست. همکاری با علمای مشروطه خواه، چون سید عبدالله بهبهانی و سخنرانی­هایی که بر ضد سلاطین قاجار انجام می­داد در راستای مخالفت­های وی با استبداد بود که به بازداشت و شکنجه­ی وی توسط عمال حکومتی در باغشاه منجر گردید. مخالفت با قرارداد 1907 و 1919 را هم می­توان به عنوان نمادهایی از مبارزات وی علیه استعمار قلمداد کرد.

تدوین دایرهالمعارف گونه مزارها را باید بخشی از تاریخ نگاری محلی با رویکردی مذهبی و فرهنگی دانست. از نظر تاریخ شهرنشینی، این گونه کتب از این جهت اهمیت داشته اند که وجود قبور عرفا، علما و اولیا، عاملی برای حفاظت شهر از آفات و بلیات انسانی، آسمانی و طبیعی بشمار می آمدند. آثار مزارنویسی در نکته مهم و قابل توجه این که تدوین عمده کتب مزارات در ایران از زمان روی کار آمدن تیموریان آغاز شده و قبل از آن ما کتب مستقل زیادی در مزارنویسی در تاریخ ایران نمی بینیم. این امر را بیشتر از همه باید معلول رشد تصوف در این دوره دانست. از نیمه دوم سده هفتم تا نیمه اول سده دوازدهم در مجموع نه کتاب به صورت مستقل درباره مزارات شهرهای، تبریز، شیراز، هرات، سمرقند، بخارا و کرمان تألیف شده است. مزارنویسان عمدتاً گرایش عرفانی داشتند و اکثراً از علما، شعراء و عرفای زمان خود بودند و هدفشان راهنمایی زائران و شناساندن قبور امامان و فرزندان آن ها، آموزش آداب زیارت و پرهیز از اعمال ناروا در قبرستان ها، تقرب به ارواح طیبه و مشاهده مقدسه علمای دین و مشایخ، آشکار ساختن قدر و اعتبار و ارزش علما و مشایخ اسلام و اولیای بزرگ بوده است. اما توانسته اند به نوعی، بسیاری اخبار و روایات و اطلاعات درباره حیات فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی شهرها را ارائه دهند.