درخت حوزه‌های تخصصی

گستره و تسلط فرهنگ و تمدن غرب بر مشرق زمین و انفعال و تاثیرپذیرى برخى از مشرق زمینیان، بحث و کاوش در این باره را ضرورى مى‏سازد . به علاوه نسبت میان فرهنگ اسلامى و فرهنگ مدرن و سازگارى یا تضاد و ناسازگارى میان آن دو، شناخت مؤلفه‏هاى جهان‏بینى مدرن را براى مسلمانان امرى مهم و حیاتى مى‏گرداند . این نوشتار در صدد تبیین رابطه میان اندیشه اسلامى و مدرنیسم است .

از آثار و نوشته های ابوحیان توحیدی پیداست که وی با وجود زندگی در کانون تصادم و اصطکاک میان عقاید و مذاهب مختلف در بصرة قرن چهارم، شخصیتی آزاداندیش و تا حدود زیادی بدور از تعصب دینی و مذهبی بوده است. این بی تعصبی می تواند علاوه بر جنبه های درونی او، متأثر از نفوذ افکار استادش ابو سلیمان منطقی، مراودة توحیدی با اخوان الصفا و نیز قدری گرایش او به زهد و تصوف بوده باشد؛ با این حال، در برخی آثار ابوحیان چیزی بیش از بی تعصبی و تسامح در دین، و در واقع گونه ای قول به کثرت باوری دینی نیز ملاحظه می شود. از این رو ارائه هر تفسیری از حکایت فیل شناسی کوران در کتاب المقابسات- به مثابه یک متن که به دست توحیدی پدید آمده بدون توجه به نیت او که احتمالاً با مراجعه به شخصیت تاریخی او قابل اکتشاف است بهرة شایانی از حقیقت نتواند داشت. با چنان مراجعه ای، در نهایت به نظر می رسد که توحیدی از گرایشهای کثرت باورانة دینی بر کنار نبوده است.

در این مقاله نگارنده، مساله رویکرد گوهرگرایان به پلورالیسم دینى را مطرح کرده و مى‏گوید: به طور کلى مى‏توان در باب تنوع و تکثر ادیان مختلف، سه دیدگاه مهم را برشمرد . انحصارگرایى، که نجات و رستگارى را منحصر در یک دین مى‏داند . شمول‏گرایى، گرچه تنها یک دین را بر حق مى‏داند، ولى طبق این دیدگاه پیروان سایر ادیان هم، حت‏شرایطى مى‏توانند نجات یابند . و بالاخره، پلورالیسم دینى که قائل به کثرت ادیان و محق بودن همه ادیان است . ایشان یادآور مى‏شود که برخى از اندیشمندان، تجربه دینى را مبنا و پایه‏اى براى پلورالیسم دینى قلمداد مى‏کنند، که ما از آن تحت عنوان «تجربه گرایان دینى‏» یا «گوهر گرایان‏» نام مى‏بریم . تجربه گرایان با گوهر انگاشتن «تجربه دینى‏» براى همه ادیان مى‏گویند ادیان داراى عنصرى واحد و مشترک به نام «تجربه دینى‏» مى‏باشند و همین عنصر مشترک دلیل بر حق بودن همه آنها مى‏باشد . نویسنده، نظریات شلایر ماخر و رودلف اتو را در این زمینه مطرح مى‏کند و با اشکالاتى که بر این نظریات وارد مى‏نماید نتیجه‏گیرى مى‏کند که «تجربه دینى‏» هیچ گونه حجیت معرفت‏شناختى ندارد و نمى‏تواند گوهر مشترک همه ادیان باشد، نتیجتا وقتى گوهر بودن تجربه دینى مخدوش شد، معقول نیست که مبناى پلورالیسم دینى قلمداد شود . امروزه در عرصه دین پژوهى با واقعیتى مواجه هستیم که معمولا از آن به عنوان «پلورالیسم دینى‏» یا کثرت‏گرایى دینى تعبیر مى‏شود که واکنشى است در قبال تعدد پدیده دین . تکثر و تنوع ادیان و مکاتب، یک واقعیت اجتناب‏ناپذیر عینى است . آنچه در این بین محل بحث و نظر مى‏باشد، حقانیت و بطلان یا سعادت و نجات ادیان و متدینان است .

یکى از پیش‏فرضهاى پذیرش دین این است که برخى از نیازهاى بنیادین آدمى جز با دین‏باورى برآورده نمى‏شود . امروزه کسان بسیارى با بهره‏گیرى از دانش‏هاى جدید، نیازهاى اصیل انسانى را مى‏کاوند و به پاسخ‏گویى این پرسش مى‏پردازند که «آیا مى‏توان از چنین نیازى سخن گفت؟» نویسنده در این مقاله به برخى از نیازهاى روانى آدمى اشاره کرده و براى تبیین پاسخ‏گویى دین به این نیازها از سخنان امام على علیه السلام بهره فراوان برده است .