علت و معلول

علیت در فلسفه غرب و فلسفه اسلامی در دو حوزه مابعدالطبیعه و طبیعیات مطرح می شود. اما در فلسفه اسلامی به تبیین مابعدالطبیعی علیت اهمیت فراوان داده شده. در غرب با فلسفه تجربی و انتقادات هیوم و در نهایت با فلسفه کانت که معرفت متافیزیکی را امکان ناپذیر اعلام کرد، تبیین و تحلیل مابعدالطبیعی علیت به کنار می رود هر چند به طور کامل از بین نمی رود. به تبع آن اثبات خداوند از طریق اصل علیت نیز خدشه دار می شود. اما در فلسفه اسلامی و بویژه فلسفه صدرایی این اصل به اعتبار و قوت خود پابرجاست. در این مقاله ابتدا به تحلیل مفهوم علیت از نظر استاد مطهری و هیوم ، سپس به بررسی تفاوت های دیدگاههای این دو متفکر در این خصوص و در پایان به جمع بندی و نتیجه گیری این دیدگاهها پرداخته ایم. استاد مطهری بر مبنای اصل رکین اصالت وجود و با عنایت به مباحث متفکران غربی نگاهی نو به حکمت متعالیه افکنده و به اثبات عقلی اصل ضرورت و سنخیت علی معلولی پرداخته و آن را اصلی واقعی و خارجی می داند اما هیوم با تبیین تجربی اصل علیت تیشه به ریشه اصل ضرورت و سنخیت زده و علیت را امری ذهنی تلقی می کند. در عین حال به پاره ای از انتقادات هیوم در باب علیت طبیعی نمی توان پاسخی در خور داد و این اشکالات همچنان چشم به راه پاسخ های جدید است.

۲۳.

مقایسه میان افکار ارسطو و ابن سینا در مسائل علت و معلول(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده: حسن احمدی

منبع: مقالات و بررسی ها ۱۳۷۶ شماره ۶۲

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۲۶۶۰ تعداد دانلود : ۱۴۴۱

رساله در دو باب تدوین یافته است. مآخذ اصلی در باب ارسطو ، کتاب الطبیعه و ما بعد الطبیعه ، و در باب ابن سینا ، شفا و اشارات است. مباحث باب اول عبارت است از بررسی علل چهارگانه تناهی علل ، بخت و اتفاق و تفاوت میان آندو علت اولی و علت غائی در باب دوم ، همزمانی و مناسبت میان علت و معلول ، برهان وسط و طرف یا تناهی علل فاعلی ، تناهی علل غائی قابلی ، و صوری و اثبات واجب الوجود از نظر ابن سینا بررسی می شود. نگارنده ضمن نگارش خلاصه ای از هر باب موارد اختلاف نظر میان ایندو فیلسوف را بیان می دارد.

۲۴.

قانون علیت به مثابه بنیان هستی شناختی خداشناسی عقلی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده: مهدی عبداللهی

منبع: قبسات سال بیستم پاییز ۱۳۹۴ شماره ۷۷

کلیدواژه‌ها: امکان فقری امکان ماهوی حدوث الحاد خداشناسی فلسفی قانون علیت

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۲۵۳۴ تعداد دانلود : ۹۰۰

خداشناسی عقلی بر سه دسته مبادی تصدیقی، یعنی مبادی معرفت شناختی، زبان شناختی و هستی شناختی استوار است که مهم ترین مبنای هستی شناختی آن، قانون علیت و فروع آن است. درمجموع چهار دیدگاه در مناط نیاز به علت و به بیان دیگر، چهار تقریر از قانون علیت وجود دارد که پذیرش هر یک، نتایج خاصی در خداشناسی فلسفی در پی دارد. بنا به ادعای برخی فیلسوفان غربی، «هر موجودی نیازمند علت است»؛ درنتیجه راهی برای اثبات وجود خدا به مثابه علت غیرمعلول و خالق غیرمخلوق وجود ندارد. الحاد و خداناباوری بسیاری از اندیشمندان غربی در نادرستی برداشت ایشان از قانون علیت ریشه دارد. بر پایه سه تقریر دیگر می توان وجود خدا را اثبات کرد؛ اما در تصویر نحوه نیازمندی غیرخدا به خداوند متعال، اختلاف دارند. بنا بر تقریر متکلمان و مردم عادی، «هر حادث زمانی، محتاج علت است». با این تقریر، وجود خدا اثبات می شود؛ ولی مخلوقات تنها در حدوث خود نیازمند به اویند. بنا بر تقریر فیلسوفان پیش از ملاصدرا «هر ممکن الوجودی محتاج علت است»؛ در نتیجه خدا به مثابه واجب الوجود اثبات می شود و همه ممکنات در حدوث و بقای وجود خود، نیازمند واجب اند. اما طبق دیدگاه ملاصدرا «هر موجود رابط، محتاج علت است». امتیاز این دیدگاه بر دو دیدگاه پیشین، این است که تحلیل عمیق تر و دقیق تری از نحوه نیازمندی مخلوقات به خداوند متعال را به تصویر می کشد

۲۵.

جدال غزالی و ابن رشد در باب علیّت(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده: مهدی اخوان

منبع: نقد و نظر مهر ۱۳۸۸ شماره ۵۴

کلیدواژه‌ها: معرفت شناسی غزالی ابن رشد علیت معجزه وجودشناسی ضرورت علّی معلولی محال منطقی محال عرفی

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۲۳۹۶ تعداد دانلود : ۱۳۰۰

نفی ضرورت علّی یکی از موارد جدال اشعری مشربی چون غزالی با فیلسوفان است. وی در مسئله هفدهم کتاب تهافت الفلاسفه دو لازمه نامقبول ضرورت علّی ( نفی معجزه و نفی قدرت مطلق خداوند) را مبنای حمله بر مفهوم علیت نزد فیلسوفان از جهات گوناگون قرار می دهد. ابن رشد در مقام فیلسوفی ارسطویی و مسلمان در تهافت التهافت با چالش های غزالی روبه رو می شود. در این جستار تلاش می شود پس از تقریر و تحلیل دقیق دیدگاه غزالی و سپس پاسخ های ابن رشد، به پیش فرض ها و لوازم آنها پرداخته و میزان توفیق و ناکامی آنها را در مدعیات خود بررسی کنیم.

۲۶.

انرژی های ناشناخته انسان

نویسنده: محسن فرشاد

منبع: آفتاب اسرار سال اول تابستان ۱۳۸۶ شماره ۲

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۲۳۱۰ تعداد دانلود : ۱۲۴۴

۲۷.

نظریه علّیت فاعلی ابن سینا و فعل الهی خاص(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده: ابوتراب یغمایی

منبع: حکمت سینوی (مشکوه النور) سال نوزدهم پاییز و زمستان ۱۳۹۴ شماره ۵۴

کلیدواژه‌ها: ابن سینا علت فاعلی متافیزیکی علت فاعلی طبیعی فعل خاص الهی دادارگرایی

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۲۳۰۴ تعداد دانلود : ۶۳۲

ابن سینا نظریه علیت خود را، که شامل تعریف علیت فاعلی، مادی، صوری و غایی می شود، در هر دو نظام فلسفیِ طبیعی و الهیاتی ارائه می کند. از پرسش های پیش رو پیرامون نظریه علیت ابن سینا، نسبت علت فاعلی در طبیعیات (علّت فاعلی طبیعی) با علت فاعلی در الهیات (علّت فاعلی متافیزیکی) است. به نحو مشخص، این پرسش قابل بررسی است که آیا تعریف علیت فاعلی متافیزیکی بر مفهوم علت فاعلی طبیعی هم صدق می کند؟ این مقاله درصدد اثبات آن است که علت فاعلی طبیعی، وجودبخش است و در نتیجه تعریف علت فاعلی متافیزیکی مشمول آن می شود. در تبیین این مطلب از تعریف ابن سینا برای علت فاعلی استفاده خواهد شد که مطابق آن، علت فاعلی بواسطه علت صوری وجود را اعطا می کند. با این حال، این پرسش پیش می آید که اگر علل فاعلی طبیعی در رخ دادن رویدادهای طبیعی وجودبخش باشند، نقش فاعلیت الهی چگونه خواهد بود؟ این مقاله می کوشد نشان دهد وجودبخشی علل فاعلی طبیعی با فاعلیت خاص خداوند در بوجود آمدن موجودات طبیعی، سازگار و قابل جمع است. در نتیجه، نظریه علیت ابن سینا به دئیسم یا دادارگرایی نمی انجامد.

۲۸.

استوارى قاعده الواحد و پایه هاى نظرى آن(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده: حسین عشاقی اصفهانی

منبع: نقد و نظر ۱۳۸۵ شماره ۴۱ و ۴۲

حوزه‌های تخصصی:

حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی منطق، فلسفه و کلام اسلامی فلسفه اسلامی هستی شناسی علت و معلول

تعداد بازدید : ۲۱۴۲

۲۹.

مبانى معرفت‏شناختى باورهاى دینى(2)

نویسنده: محمد حسین زاده

منبع: معرفت ۱۳۷۵ شماره ۱۷

حوزه‌های تخصصی:

حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی منطق، فلسفه و کلام اسلامی فلسفه اسلامی هستی شناسی علت و معلول

تعداد بازدید : ۲۱۲۳

۳۰.

اثبات علیت در خارج از دیدگاه ارسطو و ابن سینا(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده: مریم سالم

منبع: حکمت سینوی (مشکوه النور) سال نوزدهم پاییز و زمستان ۱۳۹۴ شماره ۵۴

کلیدواژه‌ها: ارسطو ابن سینا علیت علل اربعه معقول اولی معقول ثانی اصول اولیه

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۲۱۲۰ تعداد دانلود : ۱۷۴۵

در فلسفه ارسطو هیچگاه به رابطه علی پرداخته نمی شود و همیشه علت است که مد نظر می باشد و او را به سمت اثبات و تبیین نحوه وجود خارجی آن سوق می دهد؛ آنچه در خارج است و مفهوم آن از سنخ معقولات اولی علت است، نه علیت. بنابراین علیت در زمره هیچ یک از مقولات جوهری و عرضی قرار نمی گیرد، پس در خارج موجود نیست. ارسطو بر همین اساس می کوشد در فلسفه خویش وجود علل در خارج را ثابت کند. از نگاه ابن سینا علیت رابطه ای موجود در خارج است که میان علت و معلول برقرار می شود، اما نه به گونه ای که حس، قادر به درک آن باشد. از نظر او مفهوم علیت از سنخ مفاهیم یا معقولات ثانی فلسفی است که در خارج وجود دارد، اما نه به وجود جدا و مستقل از مصادیقش. بنابراین هرگز با ابزار حس نمی توان علیت را دریافت اما با تحلیل روابط خارجی موجودات با یکدیگر می توان این رابطه را کشف کرد. به این ترتیب محسوس نبودن آن نمی تواند دلیلی بر موجود نبودن آن باشد.

۳۱.

نظریه بهره مندی در افلاطون و حرکت جوهری

نویسنده: منیره پلنگی غلامرضا اعوانی

منبع: مدرس علوم انسانی زمستان ۱۳۷۷ شماره ۹

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۲۱۱۰ تعداد دانلود : ۱۱۶۱

۳۲.

جبر علی و معلولی و آزادی اراده ‏

نویسنده: علی ارشدریاحی

منبع: خردنامه صدرا ۱۳۸۱ شماره ۲۸

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۲۰۴۱ تعداد دانلود : ۱۰۵۹

۳۳.

نوآوری های ابن سینا در مسأله ی علیت(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده: احمد بهشتی محسن ایزدی محمودرضا میرزاجانی

منبع: اندیشه دینی دوره سیزدهم بهار ۱۳۹۲ شماره ۴۶

کلیدواژه‌ها: ارسطو ابن سینا علت و معلول

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۲۰۳۶ تعداد دانلود : ۱۱۳۲

در دسته بندی مسایل فلسفی از حیث اهمیّت و قدمت، مبحث «علیّت» (علّت و معلول) در رتبه ی نخست جای دارد. هر چند آثار مکتوب فلسفی نشان می دهد که این مسأله محصول تلاش فکری فیلسوفان یونان و به خصوص «ارسطو» است، لیکن طرح این پرسش اهمیّت دارد که فیلسوف بزرگی مانند «ابن سینا» در تبیین و توسعه ی مباحث این مسأله چه نقشی دارد؟ با وجود این که ابن سینا بارها مقام علمی ارسطو را ستوده است، مع الوصف به هیچ وجه نمی توان او را فقط مفسّر فلسفه ی ارسطو دانست و ابتکارات فلسفی او را انکار نمود. ابن سینا که در بسیاری مسایل فلسفی هم از لحاظ محتوا و هم صورت بندی خلّاقیّت شگرفی داشته است، به خصوص در مبحث «علیّت» نبوغ خویش را متجلّی ساخته و در اموری نظیر «تعریف علیّت»، «انقسامات» و «حیثیّات مختلف علّت» و«احکام علّت و معلول»، از جهت محتوا و تبیین و تقریر و صورت بندی مطالب، نوآوری های مهمّی از خود به جای گذاشته است.

۳۴.

دو گونه استدلال غزالی در ردّ ضرورت علیت

نویسنده: سید ضیاء موحد

منبع: جاویدان خرد دوره جدید تابستان ۱۳۸۸ شماره ۳

کلیدواژه‌ها: منطق غزالی شکاکیت علیت رد ضرورت علیت

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۲۰۳۰ تعداد دانلود : ۱۰۲۹

برای دفاع از معجزه ها و فرق عادت ها، معاد جسمانی و حدوث عالم غزالی دو روش بهکار میبرد: یکی نفیرابطه ضروری میان علت و معلول و دیگری حفظ زنجیره علّی با تعبیر ضرورت به صدق در جهان های ممکن.

۳۵.

انواع مختلف علیت

نویسنده: پارکینسون جیاچار مترجم: محمدحسین مهدوی نژاد

منبع: نامه حکمت ۱۳۸۴ شماره ۵

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۲۰۲۲ تعداد دانلود : ۱۰۹۸

۳۶.

تبیین عقلی معجزه(مقاله ترویجی حوزه)

نویسنده: حسین شریفی کندری

منبع: نسیم خرد سال اول پاییز و زمستان ۱۳۹۴ شماره ۱

کلیدواژه‌ها: معجزه خرق عادت اصل سنخیت نقض قانون علیت علیت طبیعی

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۱۹۷۸ تعداد دانلود : ۱۰۷۶

برخی معجزه را موجب خرق قانون علیت می دانند. بسیاری از اندیشمندان غربی نیز کوشیده اند تا از طریق علوم تجربی معجزه را تبیین کنند؛ اما به دلیل عدم موفقیت، گروهی با وجود شواهد تاریخی فراوان، وقوع معجزه را انکار کرده اند. گروهی نیز معجزه را معارض با علم دانسته، آن را به منزلة رویدادی غیر علمی پذیرفته اند و بر این باور ند که معجزه به وسیلة علل طبیعی تبیین پذیر نیست. فلاسفة اسلامی از آنجا که علیت را فراتر از اسباب و قوانین جاری در عالم طبیعت می دانند، معجزه را از طریق عقل اثبات کرده، وقوع آن را ناقض قانون علیت نمی دانند و میان نقض قانون علیت و نقض قانون طبیعی تفاوت قایل اند. به عبارت دیگر، از نظر حکما آنچه در معجزه نقض می شود علت حقیقی نیست.

۳۷.

متافیزیک و معرفت شناسی علیّت در آثار غزالی A Ghazalian Predicament: Epistemology and Metaphysics of Causation in the Works of Ghazali

نویسنده: امیراحسان کرباسی زاده

منبع: جاویدان خرد دوره جدید پاییز ۱۳۸۸ شماره ۴

کلیدواژه‌ها: غزالی علیت علیت عاملی بهترین جهان ممکن کفایت علی ضرورت رخدادی

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۱۹۷۳ تعداد دانلود : ۱۰۸۰

در این مقاله به بررسی نظر غزالی در مورد علیّت میپردازم. ابتدا نگاهی به کتاب التّهافت میاندازم و خلاصه ای از انتقادات غزالی را بر علیّت ارسطویی ذکر میکنم. پس از آن با مراجعه به دیگر آثار غرالی ریشه های تمایز علیّت عاملی و علیّت وقایع را جستجو میکنم و علاوه بر آن، آرای دیگر غزالی را مورد بررسی قرار میدهم که چندان با موضع اشعریای که به او نسبت میدهند سازگار نیست. برای رفع ناسازگاری موضع غزالی، راه حل او را مبنی بر این که جهان ما به عنوان بهترین جهان ممکنی است که میتوانسته است خلق شود؛ تا اندازه ای بسط و شرح میدهم.

۳۸.

علیت در مقام اثبات و ثبوت از دیدگاه غزالی و مقایسه آن با نظریه هیوم

نویسنده: مهدی دهباشی

منبع: دانشکده ادیبات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان ۱۳۷۰ شماره ۲

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۱۹۶۶ تعداد دانلود : ۱۱۰۳

۳۹.

نقد و بررسی دیدگاه ابن سینا و اسپینوزا در باره ضرورت علیت(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده: رضا برنجکار

منبع: پژوهش های فلسفی-کلامی سال دوازدهم بهار ۱۳۹۰ شماره ۳ (پیاپی ۴۷)

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۱۹۵۹ تعداد دانلود : ۱۱۲۶

۴۰.

پاسخ به سه پرسش فلسفی و تاریخی: تصادف چیست؟ ارزش علم تاریخ؟ آیا کتاب های تاریخی قابل اعتماد است؟

منبع: درس هایی از مکتب اسلام سال بیستم اردیبهشت ۱۳۵۹ شماره ۲

حوزه‌های تخصصی:

تعداد بازدید : ۱۹۲۹ تعداد دانلود : ۹۵۰

درخت حوزه‌های تخصصی