درخت حوزه‌های تخصصی

در کتابهای منطق قدیم در تعریف انواع استنتاجهای بی‌واسطه (همچون تناقض، تضاد، دخول تحت تضاد و تداخل) و نحوه صدق و کذب آنها خلطهایی رخ داده و مطالبی بدون اثبات گفته شده است. این مقاله بر آن است که ضمن نشان دادن این بی‌نظمی منطقی در بعضی از متون مذکور، پس از ارائه تعریف دقیقی از هر یک از این عناوین، قضایایی را که برای اثبات ادعاهای صدق و کذب باید اثبات شوند نشان دهد و سپس آنچه را که در این کتابها بدون اثبات ادعا شده است مستدّل کند.

ابن سینا برای اولین بار در تاریخ منطق کمیت و کیفیت گزاره های شرطی را به تفصیل بحث نموده است و در قالب زبان طبیعی به تبیین چگونگی اعتبار کلیت جزئیت و نیز تعیین جایگاه ایجاب و سلب در گزاره های شرطی پرداخته است هر چند وی در این تحلیلها به نکات و دقایق متعددی دست یافته است اما منطق معمول و موجه شرطی ها را در هم آمیخته که به دلیل برخی مواضع متضاد در آن سیستم صوری معینی درباره شرطی از آن قابل استخراج نیست وی پایه گذار بحث قیاس اقترانی شرطی به شمار می آید و به نظر می رسد در صدد بوده است تا با مقایسه گزاره های شرطی با گزاره های حملی و وجوه شباهت آنها منطق شرطی را بر اساس منطق حملی استوار نماید

منطق نگاران دو بخشی قرن هفتم با تامل در تفاوت ساختار قضیه طبیعیه و قضیه مهمله به اعتبار قضیه طبیعیه بعنوان یکی از اقسام حملی پرداختند و تقسیم بندی سه گانه را به صورت چهارگانه بازسازی کردند آنان دو دیدگاه رقیب یعنی مهمله انگاری و شخصیه انگاری طبیعیه را مورد نقد قرار دادند طبیعیه از حیث سور ناپذیری انحلال ناپذیری به عقدالوضع وعقد الحمل اشتمال بر عضویت و نه اندارج و یکسانی موضوع حقیقی و موضوع ذکری با مهمله تمایز ساختاری دارد طبیعیه با شخصیه از حیث موارد یاد شده تفاوت ساختاری ندارد و تمایز آن دو در سنخ محمول آنهاست از این روی منطق دانان قرن هفتم از طرفی طبیعیه را متمایز از مهمله اعتبار کردند و از طرف دیگر بر طبعیه در حکم شخصیه است تاکید داشتند آنان با اعتبار طبیعیه به صورت متمایز از شخصیه به یک معنا به اهمیت منطقی محمول درجه دو پی برده اند مراد از محمول درجه دو در اینجا معقول ثانی منطقی است که به دلیل محمول واقع شدن تمایز ساختاری را سبب می شود بنابراین محمول درجه دوم با آنچه منطق دانان جدید در حساب محمولات درجه دوم به کار می برند متفاوت است این پژوهش در واقع سهم منطق نگاران دو بخشی قرن 7 را در توسعه دانش منطق با عطف توجه به یک مساله معین نشان می دهد

تفکیک‌ ذهن‌ از عین‌ و اندیشه‌ از واقعیت، هنگامی‌ برای‌ انسان‌ مطرح‌ می‌شود که‌ وی‌ در می‌یابد که‌ برخی‌ اندیشه‌ها کاذب‌ و برخی‌ صادقند و تشخیص‌ این‌ مطلب‌ کار چندان‌ دشوار و سختی‌ نیست. لیکن‌ موضوع‌ مهم‌تر این‌ است‌ که‌ معیار و ملاک‌ حقیقت‌ و خطا یا صدق‌ و کذب‌ چیست. این‌ مساله‌ به‌ لحاظ‌ معرفت‌شناختی‌ از گذشته‌های‌ دور تاکنون‌ همواره‌ محل‌ بحث‌ و بررسی‌ گستردة‌ اندیشمندان‌ بوده‌ است. دیدگاه‌ حکیمان‌ اسلامی‌ از آغاز تاکنون‌ عموماً‌ این‌ بوده‌ است‌ که‌ تعریف‌ حقیقت‌ و صدق‌ مطابقت‌ با نفس‌الامر است‌ و اما اینکه‌ نفس‌الامر چیست‌ و آیا فلاسفة‌ مسلمان‌ بر روی‌ یک‌ مفهوم‌ اتفاق‌ نظر دارند یا نه، بحثی‌ است‌ که‌ این‌ مقاله‌ بدان‌ می‌پردازد. افزون‌ بر این‌ بیان‌ سیر تاریخی‌ این‌ مفهوم‌ و طرح‌ نظریات‌ مختلف‌ و گزیدن‌ دیدگاهی‌ ویژه‌ دربارة‌ آن‌ از ویژگیهای‌ دیگر این‌ مقاله‌ است.

برای‌ دست‌یابی‌ به‌ دیدگاهی‌ مبناگروانه‌ در مبحث‌ توجیه‌ براساس‌ فلسفة‌ اسلامی‌ که‌ از استواری‌ و استحکام‌ عقلی‌ لازم‌ برخوردار باشد می‌باید چالش‌های‌ مختلفی‌ را که‌ در این‌باره‌ برانگیخته‌ شده‌اند از سر گذراند و به‌ آنها پاسخ‌هایی‌ درخور و مناسب‌ داد. یکی‌ از این‌ چالش‌ها در خصوص‌ مسأله‌ کیفیت‌ ابتنأ قضایای‌ نظری‌ به‌ بدیهی‌ است‌ که‌ شکاک‌ با طرح‌ آن، سعی‌ تا نظام‌ معرفتی‌ مذکور را مبتلا به‌ عارضة‌ «خود تنهاگروی»(solipcism) نشان‌ دهد. این‌ مقاله‌ سعی‌ دارد تا با طرح‌ و رد چنین‌ مساله‌ای، راه‌ را برای‌ مبناگروی‌ براساس‌ فلسفة‌ اسلامی‌ هموار کند

این نوشتار پاسخگونه ای است به مقالة « مفاهیم غیرمحصّل و منطق ماهیات » (مندرج در شمارة 62، ص 161-172)، که در نقد مقالة قضیة معدوله و محصّله (مندرج در شمارة 61، ص 81-103)، ارائه شده بود. و نویسنده، خود، در آغاز، ماجرا را توضیح می دهد: