درخت حوزه‌های تخصصی

بدون تردید یکى از نظامهاى فلسفى بسیار مهّم مغرب زمین که شاید بتوان گفت نقطه عطفى در سیر تحوّل اندیشه غربى است، نظام فلسفى فیلسوف شهیر آلمانى، ایمانوئل کانت است. کانت در بخش اول کتاب نقد عقل محض به تجزیه و تحلیل قواى سه گانه انسان، یعنى حس، فاهمه و عقل پرداخته است. کانت در «جدل استعلایى» که به اعتقاد بعضى، مهمترین قسمت کتاب نقد عقل محض است، به تبیین و توضیح عقل، تصورات عقل و ربط و نسبت آن با حس و فاهمه پرداخته است. به اعتقاد کانت عقل دو کاربرد متمایز دارد؛ کاربرد منطقى و کاربرد محض(استعلایى). عقل داراى اصولى است که به وسیله آنها قواعد فاهمه را وحدت مى‏بخشد. این اصول، معرفتهاى کلّى پیشینى هستند که از مفاهیم محض عقل ناشى شده‏اند، عقل به کمک اصول خود، احکام فاهمه را وحدت مى‏بخشد. کانت، عقل را به لحاظ کارکرد منطقى‏اش «قوه استنتاج» مى‏نامد. به اعتقاد کانت قوه عقل، کارکرد دیگرى نیز دارد که براساس آن عقل، اصلى بنیادین دارد که استعلایى است. این اصل بنیادین، عبارت است از این فرض که زنجیره مقدمات منطقى که عقل در کاربرد منطقى خود بدانها دست یافته بود، واقعا داراى یک حدّ نهایى نا مشروط است. به اعتقاد کانت عقل در سیر قهقرایى خود که بدنبال امر مطلق و نامشروط است، به مفاهیمى دست مى‏یابد که ما بازایى در تجربه ندارند. این مفاهیم را کانت «مفاهیم عقل محض» مى‏نامد. این مفاهیم کارکردى مثبت دارند که «نظام بخشى» است و کارکردى منفى دارند که «قوام بخشى» است، در طول این مقاله این دو کارکرد، توضیح داده شده است.

یکی‌ از دیدگاه‌های‌ اساسی‌ در باب‌ توجیه، انسجام‌گرایی‌ است. البته‌ نباید میان‌ نظریه‌ انسجام‌ در باب‌ صدق‌ و نظریه‌ انسجام‌ در باب‌ توجیه‌ خلط‌ کرد. این‌ دیدگاه‌ در قبال‌ دیدگاه‌ مبناگرایی‌ سنتی‌ قرار می‌گیرد و آن‌ را طرد می‌کند. اساس‌ این‌ نظریه‌ آن‌ است‌ که‌ باور شخص‌ هنگامی‌ توجیه‌ می‌شود که‌ با بقیه‌ نظام‌ باورهای‌ آن‌ شخص‌ هماهنگ‌ و منسجم‌ باشد. تبیین‌ ماهیت‌ انسجام‌ معرفتی‌ دشوار است‌ و اختلاف‌ نظرهایی‌ درباره‌ آن‌ حتی‌ میان‌ انسجام‌گرایان‌ وجود دارد. عدم‌ شفافیت‌ در تبیین‌ معیارهای‌ انسجام، نقدهای‌ متنوعی‌ را دنبال‌ انسجام‌گرایی‌ مطرح‌ ساخته‌ است‌ که‌ یکی‌ از برجسته‌ترین‌ آنها نقد گسستگی‌ است. این‌ نقد به‌ انحای‌ گوناگون‌ تقریر شده‌ است‌ و انسجام‌گرایان‌ نیز از راه‌های‌ مختلف‌ به‌ آن‌ پاسخ‌ گفته‌اند اما به‌ نظر می‌رسد پاسخ‌هایی‌ که‌ به‌ این‌ نقد داده‌ شده‌ کافی‌ نیست. به‌ هر حال‌ این‌ بحث‌ همچنان‌ ادامه‌ دارد. گفتنی‌ است‌ در این‌ مقاله‌ واژة‌coherentism) )، به‌ «نظریة‌ هماهنگی» ترجمه‌ شده‌ است.

موضوع‌ این‌ مقاله‌ تبیین‌ ماهیت‌ باور موجه‌ است. از جمله‌ قدیمی‌ترین‌ و شاید پرطرفدارترین‌ نظریه‌ در این‌ باب‌ نظریه‌ مبناگروی‌ است‌ که‌ بخش‌ اول‌ مقاله‌ گلدمن‌ به‌ وارد آوردن‌ ایراداتی‌ به‌گونه‌ای‌ خاص‌ از این‌ نظریه‌ اختصاص‌ دارد و استدلالهای‌ گلدمن‌ برای‌ نظریه‌ توجیه‌ خود از دل‌ همین‌ ایرادات‌ برمی‌خیزد. از نظر گلدمن‌ باور موجه‌ باوری‌ است‌ که‌ محصول‌ یک‌ فرآیند شناختی‌ قابل‌ اعتماد باشد. اما حالتی‌ را می‌توان‌ تصور کرد که‌ فردی‌ دلایل‌ محکمی‌ دارد که‌ بنابر آنها مجموعه‌ای‌ از باورهایش‌ محصول‌ یک‌ فرآیند شناختی‌ غیرقابل‌ اعتماد است‌ درحالیکه‌ فرآیند مذکور واقعاً‌ قابل‌ اعتماد است. در این‌ حالت‌ این‌گونه‌ باورها را به‌طور شهودی‌ موجه‌ نمی‌دانیم‌ ولی‌ بنابر شکل‌ ساده‌ نظریه‌ گلدمن‌ باید آنها را موجه‌ بدانیم؟ صورتبندی‌ نهایی‌ نظریه‌ گلدمن‌ در این‌ مقاله‌ شامل‌ اصلاحیه‌ای‌ برای‌ رفع‌ این‌ معضل‌ است. نظریه‌ توجیه‌ گلدمن‌ دارای‌ دو ایراد اساسی‌ است‌ و خود وی‌ نیز متذکر آنها می‌شود و سعی‌ می‌کند پاسخی‌ برای‌ آنها فراهم‌ آورد. ایراد اول‌ نظریه‌ گلدمن‌ مسئله‌ کلیت‌ نام‌ دارد؛ مسئله‌ کلیت‌ درخصوص‌ ارائه‌ معیاری‌ برای‌ انتخاب‌ نوع‌ فرآیند مربوط‌ در مورد باور مورد بحث‌ است. و ایراد دوم‌ به‌نام‌ مسئله‌ دامنه‌ به‌ این‌ سؤ‌ال‌ می‌پردازد که‌ آیا قابل‌ اعتماد بودن‌ یک‌ فرآیند تابعی‌ از نسبت‌ صدق‌ - نرخ‌ تولید باورهای‌ صادق‌ - در جهان‌ واقعی‌ است‌ یا به‌ عملکرد آن‌ در جهانهای‌ ممکن‌ دیگر نیز وابسته‌ است.

این مسأله که کدامیک از باورهای ما موجه است، یکی از مسائل مهم و مورد بحث در معرفت شناسی است. این مسأله پیشینه ای دیرینه دارد اما در عصر حاضر بیش از هر زمانی مورد توجه فیلسوفان معرفت شناس قرار گرفته است. تلاش این فیلسوفان معطوف به ارائه ملاک برای مقبولیت باورهاست. پلنتینجا و آنتونی کنّی آرای جدیدی در این زمینه دارند. اعتقاد به وجود خدا یکی از باورهای مورد بحث این دو فیلسوف بزرگ است. پلنتینجا این باور را پایه می داند و التزام به آن را برای معتقدان به خدا کاملاً معقول می شمارد. اما کنّی که دربارة وجود خدا فیلسوفی شکاک است، چنین باوری را پایه نمی داند. بنابراین از نظر او معتقدان به وجود خدا باید برای غیر معتقدان دلیل اقامه کنند. این مقاله به بررسی چالش میان این دو رأی می پردازد.

اهتمام نوشتار حاضر بررسى نشانه‏شناسى (Semiotics) از دیدگاه پرس است. نشانه‏شناسى پرس نظریه‏اى چند بعدى است که در زمینه مسائل معرفت‏شناسى، فلسفه ذهن، فلسفه زبان و متافیزیک کارآمد است. در نظر پرس اندیشه، خود، نشانه محسوب مى‏شود و با تفسیرى که از اندیشه و یا تصور دیگر به دست مى‏آید، معنادار مى‏شود. از نظر پرس هر نشانه داراى نسبتى سه گانه است که شامل خود نشانه (sign) مدلولش (opject) و تفسیر کننده (interprtant) است. بر همین اساس، پرس، سه تقسیم بندى از نشانه ارائه داد که نظام پایه‏اى سه مقوله‏اى هستى شناختى او را نشان مى‏دهد. او به ترتیب این سه مقوله را اولیت (firstness)، ثانویت (Secondness) و ثالثیت (Thirdness) نامید.

تلاش‌ ذهن‌ بر این‌ است‌ که‌ با یاری‌ خداوند از این‌ شماره‌ به‌ بعد بخشی‌ از حجم‌ نشریه‌ به‌ معرفی‌ برخی‌ از اصطلاحات‌ معرفت‌شناسی، اختصاص‌ یابد بی‌آنکه‌ دربارة‌ آنها داوری‌ و قضاوت‌ شود. در این‌ میان‌ ممکن‌ است‌ به‌ تناسب‌ بحث، در مواردی‌ آثار و چکیدة‌ آرای‌ بعضی‌ از معرفت‌شناسان‌ نیز معرفی‌ شود.

در مجله‌ ذهن‌ شماره‌ 5 مقاله‌ای‌ تحت‌ عنوان‌ "توجیه‌ ترکیبی‌ در حکمت‌ سینوی‌ و صدرایی" به‌ چاپ‌ رسید. این‌ جستار حاوی‌ سخن‌ تازه‌ای‌ بود و آن‌ این‌ که‌ اگر به‌ میراث‌ عظیم‌ حکمت‌ اسلامی‌ نگاه‌ متدیک‌ و روش‌ شناسانه‌ داشته‌ باشیم‌ خواهیم‌ دید که‌ حکمت‌ اسلامی‌ در مساله‌ توجیه‌ از دو روش‌ مبناگروی‌ و انسجام‌ گروی‌ بهره‌ برده‌ است. این‌ نوشتار سعی‌ داشت‌ بر این‌ ادعا شواهدی‌ عرضه‌ کند و آن‌ را امری‌ پذیرفتنی‌ تلقی‌ نماید. اما در همان‌ مجله‌ شماره‌ 6 و 7 با نقدی‌ مواجه‌ شد. ناقد محترم‌ تلاش‌ کرده‌ است‌ تا چنین‌ بنمایاند که‌ حکمت‌اسلامی‌ تک‌ شیوه‌ای‌ است‌ و تنها از روش‌ مبناگروانه‌ تبعیت‌ می‌کند. این‌ مقاله‌ انتقادی، نقد خود را در دو بند گنجانده‌ است‌ که‌ در این‌ جا نخست‌ نقدهای‌ این‌ دو بند ارزیابی‌ می‌شود و سپس‌ نکاتی‌ چند به‌ منظور نقدِنقد یا تحکیم‌ اصل‌ مدعا بیان‌ خواهد شد.

تعریف‌ رایج‌ معرفت‌ نزد فیلسوفان‌ غربی، باور صادق‌ موجه‌ است. تحلیل‌ هریک‌ از عناصر سه‌گانه‌ این‌ تعریف، بخشی‌ از مباحث‌ معرفت‌شناسی‌ معاصر را تشکیل‌ می‌دهد. در این‌ میان‌ مبحث‌ «توجیه» در کانون‌ توجه‌ معرفت‌شناسان‌ قرار دارد و مبناگرایی‌ و انسجام‌گرایی، دو گرایش‌ عمده‌ در این‌ مبحث‌ به‌شمار می‌آیند. مبناگرایان‌ معتقدند برخی‌ از باورها - که‌ آنها را باورهای‌ پایه‌ یا بنیانی‌ می‌نامند - در توجیه‌ خود بر سایر باورها مبتنی‌ نیستند و سایر باورها به‌واسطة‌ نسبتی‌ که‌ با این‌ باورها دارند، موجه‌ می‌شوند. ویلیام‌ آلستون، معرفت‌شناس‌ و فیلسوف‌ دین‌ معاصر در زمرة‌ مبناگرایان‌ قرار دارد. وی‌ در مقاله‌ حاضر، دوگونه‌ مبناگرایی‌ را از یکدیگر متمایز می‌کند: مبناگرایی‌ ساده‌ و مبناگرایی‌ مضاعف. براساس‌ مبناگرایی‌ ساده، باورهای‌ پایه‌ به‌هیچ‌ وجه‌ تردیدناپذیر، اصلاح‌ناپذیر و خطاناپذیر نیستند. آلستون‌ اینگونه‌ مبناگرایی‌ را تنها شکل‌ قابل‌ دفاع‌ این‌ نظریه‌ می‌داند و در این‌ مقاله‌ به‌ اثبات‌ ادعای‌ خویش‌ می‌پردازد.

بحث‌ و پژوهش‌ پیرامون‌ معرفت‌شناسی‌ و به‌طور خاص‌ توجیه‌ معرفتی‌ بستگی‌ تام‌ به‌ منابع‌ معرفت‌ همچون‌ عقل‌ و تجربه‌ و نیز اقسام‌ گزاره‌ها و تحلیل‌ آنها دارد. و از این‌رو مباحث‌ مذکور، جایگاه‌ ویژه‌ و درخوری‌ در این‌ دانش‌ دارند. در این‌ نوشتار، مولف‌ نامور، سعی‌ کرده‌ است‌ تا دیدگاههای‌ برجسته‌ و مطرح‌ معرفت‌شناسان‌ متأخر غربی‌ را در این‌ زمینه‌ تشریح‌ و تبیین‌ کند. وی‌ ضمن‌ بررسی‌ گزاره‌های‌ تحلیلی‌ - ترکیبی‌ و نسبت‌ آنها با گزاره‌های‌ پیشینی‌ و پسینی‌ از منظر کلاسیک‌ - که‌ از سوی‌ کانت‌ ابراز شده‌ است‌ - به‌ بیان‌ دو رهیافت‌ تجربه‌گرایانه‌ و قراردادگرایانه‌ در این‌ باب‌ می‌پردازد و نقاط‌ قوت‌ و ضعف‌ هر یک‌ را نشان‌ می‌دهد.

ما دارای‌ احوال‌ نفسانی‌ متنو‌عی‌ از قبیلِ‌ «امید»، «باور» و «شک» هستیم. گاهی‌ این‌ احوال‌ متنو‌ع‌ که‌ از رهیافت‌های‌ مختلفی‌ حکایت‌ می‌کنند، دارای‌ محتوای‌ نفسانی‌ (mentalcontent) یکسانی‌ هستند که‌ از وضعِ‌ امور به‌گونه‌ای‌ خاص‌ حکایت‌ می‌کند. ولی‌ چه‌ چیزی‌ سبب‌ شده‌ است‌ تا این‌ احوال‌ التفاتی‌ تنها واجد این‌ محتوای‌ نفسانی‌ خاص‌ گردیده‌ و مشتمل‌ بر محتوای‌ نفسانی‌ دیگری‌ نباشند. مؤ‌لف‌ ابتدا نظریه‌ تفسیر اساسی‌ را مطرح‌ نموده‌ و از طریق‌ آن‌ سعی‌ در کشف‌ دنیای‌ نفسانی‌ و معنایی‌ بومیان‌ براساس‌ مشاهدة‌ رفتارشان‌ می‌کند و در ادامه‌ از «رهیافت‌ ناواقعگرایی‌ محتوایی» نام‌ برده‌ و به‌ نقد و بررسی‌ آن‌ می‌پردازد. در مقابل‌ این‌ رهیافت‌ «نسبیت‌گرایی‌ محتوایی» قرار دارد که‌ به‌ جای‌ قبول‌ عدم‌ قطعیت‌ در وجود باور، وجود یا عدم‌ یک‌ باور را وابستة‌ به‌ یک‌ نظام‌ تفسیری‌ می‌داند. پس‌ از نقد و بررسی‌ این‌ دیدگاه، نویسنده‌ به‌ دفاع‌ از یک‌ رهیافت‌ واقعگرایانه‌ در باب‌ احوال‌ نفسانی‌ پرداخته‌ و آن‌ را نوعی‌ «واقعگرایی‌ محتوایی» می‌نامد. ادامة‌ بحث، اختصاص‌ به‌ بررسی‌ «رهیافتِ‌ علی‌ - تلازمی» دارد که‌ براساس‌ آن‌ ریشة‌ تفاوتِ‌ در محتویات‌ متفاوتی‌ که‌ به‌ احوال‌ نفسانی‌ نسبت‌ داده‌ می‌شوند، در بیرون‌ از سیستم‌های‌ ادراکی‌ فاعلهای‌ شناسایی‌ دانسته‌ شده‌ و تفاوت‌ در متعلَق‌ عینی‌ ادراک‌ به‌عنوان‌ علتِ‌ تفاوت‌ در محتویات‌ نفسانی‌ معرفی‌ می‌گردد. باورهایی‌ که‌ محتوایشان‌ به‌ دلیل‌ ارتباط‌ با خارج‌ متعین‌ شده‌ باشند، باورهای‌ دارای‌ «محتوای‌ باز یا گسترده» هستند که‌ در مقابل‌ باورهایی‌ قرار دارند که‌ محتوایشان‌ صرفاً‌ براساس‌ امور درونی‌ تعین‌ یافته‌اند. این‌ باورها دارای‌ محتوای‌ «بسته‌ یا محدود» هستند. برای‌ اثبات‌ این‌ عقیده‌ که‌ اکثر باورهای‌ ما دارای‌ «محتوای‌ باز» هستند نویسنده‌ به‌ بررسی‌ دو آزمایش‌ فکری‌ می‌پردازد و در پایان‌ نتیجه‌ می‌گیرد که‌ بسیاری‌ از باورها و دیگر احوال‌ التفاتی‌ ما، اگر نگوئیم‌ همة‌ آنها، دارای‌ محتوای‌ باز هستند که‌ بوسیلة‌ عواملی‌ در بیرون‌ از فاعل‌ شناسایی‌ متعین‌ می‌گردند.

در مجله‌ ذهن‌ شماره‌ 5 مقاله‌ای‌ تحت‌ عنوان‌ "توجیه‌ ترکیبی‌ در حکمت‌ سینوی‌ و صدرایی" به‌ چاپ‌ رسید. این‌ جستار حاوی‌ سخن‌ تازه‌ای‌ بود و آن‌ این‌ که‌ اگر به‌ میراث‌ عظیم‌ حکمت‌ اسلامی‌ نگاه‌ متدیک‌ و روش‌ شناسانه‌ داشته‌ باشیم‌ خواهیم‌ دید که‌ حکمت‌ اسلامی‌ در مساله‌ توجیه‌ از دو روش‌ مبناگروی‌ و انسجام‌ گروی‌ بهره‌ برده‌ است. این‌ نوشتار سعی‌ داشت‌ بر این‌ ادعا شواهدی‌ عرضه‌ کند و آن‌ را امری‌ پذیرفتنی‌ تلقی‌ نماید. اما در همان‌ مجله‌ شماره‌ 6 و 7 با نقدی‌ مواجه‌ شد. ناقد محترم‌ تلاش‌ کرده‌ است‌ تا چنین‌ بنمایاند که‌ حکمت‌اسلامی‌ تک‌ شیوه‌ای‌ است‌ و تنها از روش‌ مبناگروانه‌ تبعیت‌ می‌کند. این‌ مقاله‌ انتقادی، نقد خود را در دو بند گنجانده‌ است‌ که‌ در این‌ جا نخست‌ نقدهای‌ این‌ دو بند ارزیابی‌ می‌شود و سپس‌ نکاتی‌ چند به‌ منظور نقدِنقد یا تحکیم‌ اصل‌ مدعا بیان‌ خواهد شد.

چکیده امید به آینده و جاودانگى انسان، از اصول تمام ادیان الهى، نقطه عطف افکار فلسفه بشر و معنابخش زندگى دردآلود آدمى است . میزان و شدت اعتقاد به سرمدیت و جاویدبودن، سرنوشت انسان را در تصمیم‏گیرى‏هاى حساس و خطیر در مسیر زندگى، از آغاز تا پایان عمر رقم مى‏زند . از سوى دیگر، هراندازه تصور قانع‏کننده‏ترى از چگونگى زندگانى جاوید (زنده شدن مجدد) خود داشته باشیم، طبعا اطمینان قلبى بیشترى پیدا خواهیم کرد . حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام عطش خویش را در کسب اطلاع از چگونگى رستاخیز آدمیان، با تجربه عینى سیراب کرد، چرا که تصور و تصویر، ابزار تفکر، اندیشه و زمینه‏ساز جهان‏بینى آدمى است . این مقاله کوششى است در تبیین و دست‏یابى به فرضیه‏ها و نظریه برتر و بهتر در سیر صعودى آدمیان و زندگانى جهان واپسین آنان . پس از بررسى فرضیه‏هاى احتمالى و نظریه‏هاى ارائه شده در ترسیم جاودانگى انسان سرانجام دیدگاه حکیم متاله صدرالمتالهین به عنوان نظریه برتر مورد اشاره قرار است .