۱.
این مقاله ابتدا به تعریف معرفت از دیدگاه معرفت‌شناسی غربی معاصر می‌پردازد و عناصر سه‌گانه این تعریف یعنی باور، صدق و توجیه را تبیین و بررسی می‌کند و ریشه‌های این تعریف را در آثار افلاطون جستجو می‌کند.
در ادامه به بحرانی که با مثالهای نقض گتیه برای عنصر توجیه ایجاد گردیده و نیز تلاش معرفت‌شناسان معاصر برای حل آن می‌پردازد.
از سوی دیگر، ضمن تعریف معرفت براساس دیدگاه فیلسوفان اسلامی و تلاش برای یافتن نقطة تقاربی میان فلسفة غرب و فلسفة اسلامی در این باب، نشان می‌دهد که مثال نقض گتیه به هیچ روی، متوجه تعریف معرفت در فلسفة اسلامی نیست و براین اساس تنها معرفت‌شناسی غربی است که باید راهی برای خروج از این بحران بیابد.
۲.
در این نوشتار سعی و تلاش مؤ‌لف (ره) بر آن است که بجای تعریفی پیشینی و متافیزیکی محض از علم حضوری با ارائه و اثبات مصداق بارز و روشنی از آن، رویکردی عینی و ملموس به موضوع داشته باشد.
البته مولف پیش از این نیز نمونه‌ها و مصادیقی از علم حضوری همچون دریافتهای حسی و احساسات را بیان کرده بود لیکن مورد حاضر؛ یعنی علم حضوری انسان به خود؛ به‌گونه‌ای اساسی با موارد قبلی متفاوت است زیرا این معرفت مبنا و بنیاد تمامی معارف و دانشهای دیگر بشر است.
وی، که در این بحث عمدتاً بر دیدگاههای شیخ شهاب الدین سهروردی تکیه کرده است ضمن بیان مبانی وجودشناختی و معرفت‌شناختی شیخ اشراق به اثبات اینگونه از علم حضوری انسان به خود می‌پردازد.
۳.
در این نوشتار سعی و تلاش مؤ‌لف (ره) بر آن است که بجای تعریفی پیشینی و متافیزیکی محض از علم حضوری با ارائه و اثبات مصداق بارز و روشنی از آن، رویکردی عینی و ملموس به موضوع داشته باشد.
البته مولف پیش از این نیز نمونه‌ها و مصادیقی از علم حضوری همچون دریافتهای حسی و احساسات را بیان کرده بود لیکن مورد حاضر؛ یعنی علم حضوری انسان به خود؛ به‌گونه‌ای اساسی با موارد قبلی متفاوت است زیرا این معرفت مبنا و بنیاد تمامی معارف و دانشهای دیگر بشر است.
وی، که در این بحث عمدتاً بر دیدگاههای شیخ شهاب الدین سهروردی تکیه کرده است ضمن بیان مبانی وجودشناختی و معرفت‌شناختی شیخ اشراق به اثبات اینگونه از علم حضوری انسان به خود می‌پردازد.
۴.
تعریف رایج معرفت نزد فیلسوفان غربی، باور صادق موجه است. تحلیل هریک از عناصر سه‌گانه این تعریف، بخشی از مباحث معرفت‌شناسی معاصر را تشکیل می‌دهد. در این میان مبحث «توجیه» در کانون توجه معرفت‌شناسان قرار دارد و مبناگرایی و انسجام‌گرایی، دو گرایش عمده در این مبحث به‌شمار می‌آیند. مبناگرایان معتقدند برخی از باورها - که آنها را باورهای پایه یا بنیانی می‌نامند - در توجیه خود بر سایر باورها مبتنی نیستند و سایر باورها به‌واسطة نسبتی که با این باورها دارند، موجه می‌شوند. ویلیام آلستون، معرفت‌شناس و فیلسوف دین معاصر در زمرة مبناگرایان قرار دارد. وی در مقاله حاضر، دوگونه مبناگرایی را از یکدیگر متمایز می‌کند: مبناگرایی ساده و مبناگرایی مضاعف. براساس مبناگرایی ساده، باورهای پایه به‌هیچ وجه تردیدناپذیر، اصلاح‌ناپذیر و خطاناپذیر نیستند. آلستون اینگونه مبناگرایی را تنها شکل قابل دفاع این نظریه می‌داند و در این مقاله به اثبات ادعای خویش می‌پردازد.
۵.
ابن سینا در بررسی یقین علمی، نخست حوزة بحث را به علم اکتسابی محدود می‌کند، و پس از تقسیم آن به علم تصوری و علم تصدیقی، به توضیح معنای یقین درباب هر دوگونه علم می‌پردازد. او در ادامة بحث نحوة تحصیل تصورات یقینی و موانع موجود در این راه، و سپس چگونگی روش‌های رسیدن به تصدیقات یقینی را بطور مفصل توضیح می‌دهد. در ضمن بحث روشن می‌شود که ابن سینا قول به وجود معلومات باصطلاح فطری را نمی‌پذیرد و حتی چگونگی اکتساب اولیاتی از قبیل اصل عدم تناقض را نیز نشان می‌دهد. نقش ادراک حسی در تحصیل علم یقینی و چگونگی نگاه ابن سینا به معرفت تجربی و بعضی نکات مربوط به چگونگی وقوع خطا در معرفت تجربی و در اقامة استدلال‌های مفید یقین، که برهان نامیده می‌شوند، و نیز شرایط اینگونه استدلال‌ها از مطالبی است که در این مقاله مطرح می‌شود.
۶.
زمینه‌گرایی معرفت‌شناختی از راه‌حلهایی است که برای پیوند میان باور و صدق پیشنهاد شده است. پیش از این، مقاله و یا نوشته‌ای در این باب به زبان فارسی یا وجود نداشته و یا اشاره‌وار به آن پرداخته شده است.
اینکه آیا زمینه‌گرایی می‌تواند خود را از اتهام نسبیت و حتی شکاکیت برهاند یا نه، مطلبی قابل تأمل و توجه است که این مقاله تا حدی بدان پرداخته است، ولی نیاز به بحث و بررسی بیشتری دارد.
۷.
یکی از مؤ‌لفه‌های اساسی در تعریف معرفت، توجیه است. یک نظریة مهم و اساسی در این باب، مبناگرایی است. کیث لرر معرفت‌شناس معروف و برجستة معاصر، در این نوشتار ضمن تبیین و تحلیل نظریة مبناگرایی و بیان اقسام آن انتقاداتی را براساس دیدگاههای خود بر این نظریه وارد می‌داند. وی ضمن بیان اینکه این نظریه هم در میان تجربه‌گرایان و هم عقل‌گرایان طرفدارانی برجسته داشته است؛ مبناگروی را به خطاناپذیر و خطاپذیر تقسیم می‌کند و برای تبیین مبناگروی خطاناپذیر بحث از اصلاح‌ناپذیری در قضایای تحلیلی، قضایای راجع به افکار و نیز احساسات را مطرح می‌کند و آنها را مورد انتقاد قرار می‌دهد و بدینوسیله راه را برای مفهومی ضعیفتر از تحیلیلیت و امکان و در نتیجه مبناگرایی را فراهم می‌سازد تا در عین تأکید بر باورهای پایه و اینکه اینها ضامن صدق باورهای غیرپایه‌اند، آنها را خطاناپذیر بداند.
وی ضمن تبیین نظریة پدیدارگرایی به‌عنوان نمونه‌ای از مبناگرایی خطاناپذیر، انتقاداتی هم بر آن وارد می‌آورد. وی از این نوشتار می‌خواهد این نتیجه را بگیرد که ما در باورهای خود حتی باورهای پایه خطاناپذیریم و طبعاً در دستیابی صدق، تضمین و قطعیتی در کار نیست.
دیدگاههای لرر در این خصوص دارای اشکالات و انتقاداتی چند است که به یاری خداوند متعال در شماره‌های آتی نشریه بدانها خواهیم پرداخت.
۸.
در مجله ذهن شماره 5 مقاله‌ای تحت عنوان "توجیه ترکیبی در حکمت سینوی و صدرایی" به چاپ رسید. این جستار حاوی سخن تازه‌ای بود و آن این که اگر به میراث عظیم حکمت اسلامی نگاه متدیک و روش شناسانه داشته باشیم خواهیم دید که حکمت اسلامی در مساله توجیه از دو روش مبناگروی و انسجام گروی بهره برده است. این نوشتار سعی داشت بر این ادعا شواهدی عرضه کند و آن را امری پذیرفتنی تلقی نماید.
اما در همان مجله شماره 6 و 7 با نقدی مواجه شد. ناقد محترم تلاش کرده است تا چنین بنمایاند که حکمت‌اسلامی تک شیوه‌ای است و تنها از روش مبناگروانه تبعیت می‌کند. این مقاله انتقادی، نقد خود را در دو بند گنجانده است که در این جا نخست نقدهای این دو بند ارزیابی می‌شود و سپس نکاتی چند به منظور نقدِنقد یا تحکیم اصل مدعا بیان خواهد شد.
۹.
در مجله ذهن شماره 5 مقاله‌ای تحت عنوان "توجیه ترکیبی در حکمت سینوی و صدرایی" به چاپ رسید. این جستار حاوی سخن تازه‌ای بود و آن این که اگر به میراث عظیم حکمت اسلامی نگاه متدیک و روش شناسانه داشته باشیم خواهیم دید که حکمت اسلامی در مساله توجیه از دو روش مبناگروی و انسجام گروی بهره برده است. این نوشتار سعی داشت بر این ادعا شواهدی عرضه کند و آن را امری پذیرفتنی تلقی نماید.
اما در همان مجله شماره 6 و 7 با نقدی مواجه شد. ناقد محترم تلاش کرده است تا چنین بنمایاند که حکمت‌اسلامی تک شیوه‌ای است و تنها از روش مبناگروانه تبعیت می‌کند. این مقاله انتقادی، نقد خود را در دو بند گنجانده است که در این جا نخست نقدهای این دو بند ارزیابی می‌شود و سپس نکاتی چند به منظور نقدِنقد یا تحکیم اصل مدعا بیان خواهد شد.
۱۰.
تلاش ذهن بر این است که با یاری خداوند از این شماره به بعد بخشی از حجم نشریه به معرفی برخی از اصطلاحات معرفت‌شناسی، اختصاص یابد بی‌آنکه دربارة آنها داوری و قضاوت شود. در این میان ممکن است به تناسب بحث، در مواردی آثار و چکیدة آرای بعضی از معرفت‌شناسان نیز معرفی شود.
