مسعود مهدوی

توسعه انسانی مفهوم جدیدی است که سازمان ملل متحد از سال 1990  آن را جایگزین در آمد سرانه و تولید ناخالص داخلی به عنوان معیار توسعه یافتگی نمود، و گویای آن است که درآمد همه زندگی انسان نیست و پیشرفت را نمی توان تنها با درآمد سرانه اندازه گیری کرد، بلکه هدف اصلی بهره مند ساختن راستین انسان و بهبود بخشیدن به کیفیت بهتر زندگی اوست. براساس این ایده انسان محور توسعه بوده و تمرکز اصلی روی ابعاد انسانی توسعه است. توجه به این مسئله موجب شد که سازمان ملل متحد شیوه جدیدی را برای اندازه گیری توسعه تحت عنوان «شاخص توسعه انسانی»ارائه کندکه بازگو کننده متوسط Human DevelopmentIndexدستیابی در سه بعد اساسی توسعه انسانی (آموزش،بهداشت، و اقتصاد) است. این مقاله به منظور شناخت و سنجش شاخص های توسعه انسانی و ارتقاء آنها در نواحی روستایی کشور و با مطالعه موردی روستاهای شهرستان بهمئی انجام شده است.

موضوع پایداری شهرها به خصوص در قرن 21 به صورت جدی و گسترده از سوی محافل علمی و سازمان های بین المللی پیگیری می شود. هدف این مقاله ارزیابی و تعیین سطوح پایداری محله های 23 گانه شهر ملایر به لحاظ برخورداری از شاخص های توسعه است. زیرا پایداری در سطح هر یک از محله های شهر  می تواند پیش زمینه ای برای پایداری کل شهر باشد. برای سنجش و ارزیابی سطوح پایداری محله های شهر، تحلیل نابرابری ها و پیش بینی اولویت های توسعه، از مدل های کمی و نرم افزارهای آماری از قبیل: شاخص توسعه یافتگی موریس، امتیاز استاندارد شده، ضریب تغییرات و تحلیل عاملی با انتخاب 58 متغیر در قالب شاخص های اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی استفاده شده است. روش مورد استفاده در این پژوهش، ترکیبی از روش های تحلیلی و موردی زمینه ای است. نوع تحقیق کاربردی توسعه ای و پهنه مطالعاتی آن محله های 23 گانه شهر ملایر با جمعیت 159848نفر و مساحت 2280 هکتار بوده است. یافته ها و نتایج این پژوهش به لحاظ شاخص های تلفیقی( اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی) نشان می دهد که تفاوت زیادی در ضریب پایداری بین محله های این شهر وجود دارد. به طوری که از مجموع 23 محله، فقط 7 محله یعنی کم تر از یک سوم محله ها ی شهر در وضعیت پایدار هستند  و در دامنه 1-71/0 قرار دارند و 8 محله دارای وضعیت نیمه پایدار با دامنه 70/0-41/0 و بقیه ی محله ها در گروه ناپایدار دردامنه 40/0-0 موریس قرار  می گیرند. همچنین اختلاف فاحش و چشمگیری بین محله های مختلف شهر از لحاظ میزان برخورداری از شاخص های توسعه انسانی[1] (HDI) دیده می شود که این نابرابری ها در زمینه شاخص های اقتصادی با تفاوت MAX[2] و MIN[3](MAX-MIN=153.5)    بسیار چشمگیر و در شاخص زیست محیطی با تفاوت MAX   و MIN =87.88)  (MAX-MIN  کم تر بوده است. محله ی پارک با بیش ترین امتیاز از تلفیق شاخص ها با رقم 314 در رتبه اول به عنوان پایدارترین محله و محله ی نفت سیاه با 189 امتیاز از تلفیق کلیه ی شاخص ها در رتبه ی 23 به عنوان ناپایدارترین محله شناخته شد. نتایج این پژوهش نشانگر تفاوت عمیق و فاحش بین پایدارترین و ناپایدارترین محله ی شهر از لحاظ شاخص های توسعه است. <br clear="all" /> [1] Human development index [2] Maximum [3] Minimum

در کشورهای در حال توسعه، روستاها عموماً از یک عقب ماندگی مضاعف رنج می برند، و امکان دادن خدمات برای تمام روستاها با مشکلات عدیده ای روبرو است، لذا مکان های مرکزی برای خدمات رسانی از اهمیت خاصی برخوردارند. در این مقاله روش های تعیین مکان هندسی مطلوب برای مکان های مرکزی مورد بحث قرار گرفته و مدل خاصی برای این منظور ارائه شده است . از طرف دیگر حوزه نفوذ محلی که مخصوص هر سکونتگاه محسوب می شود و نقطه صفر کشش و یا انتشار که در آن نقطه توان نفوذ به صفر تقلیل می یابد و همچنین حوزه نفوذ فرامحلی که از برآیند حوزه های نفوذ حاصل می گردد از روش هایی است که به وسیله مدل های خاص خود ارائه گردیده و در نهایت لکه حوزه نفوذ در یک منظومه روستایی یا یک مکان مرکزی نتیجه و ره آورد این مقاله به حساب می آید.

امروزه در برنامه های توسعه کشور، یکی از ارکان اساسی تأکید و توجه به مؤلفه های زیست محیطی در برنامه های توسعه است. همچنین از نظرنگرش سیستمی در برنامه های توسعه پایدارروستایی، همه مؤلفه ها بایستی در ارتباط با همدیگر مورد توجه قرار گیرند ولی یکی از مهم ترین مؤلفه ها، شاخص زیست محیطی در برنامه های توسعه می باشد. با عنایت به اینکه عدم توجه به مؤلفه های زیست محیطی در برنامه های توسعه، بسیاری از پروژه ها با شکست مواجه شده و چالش های زیادی درمولفه های زیست محیطی ایجادشده است هدف از پژوهش حاضر ارزیابی نقش مؤلفه های زیست محیطی درتوسعه پایدارنواحی روستایی، حوزه آبخیز رامه در استان سمنان می باشد. بدین منظور پرسشنامه ای تدوین وبا استفاده ازفرمول کوکران، حجم نمونه نمونه به تعداد 100 پرسشنامه ازسرپرستان خانوار و علاوه برآن بمنظور نظرسنجی ازمسئولین ذیربط به تعداد 20 پرسشنامه تکمیل گردید. برای طبقه بندی وتجزیه وتحلیل داده ها واطلاعات ازنرم افزار SPSS، و جهت بررسی رابطه بین متغیرهاواولویت بندی آنها از مدل AHP استفاده شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که بین مؤلفه های زیست محیطی و توسعه پایدار نواحی روستایی ناحیه مورد مطالعه رابطه معناداری وجود داشته که توجه ویژه مسوولان در این بخش را می طلبد، همچنین مشخص شد که در بین قابلیت های ارزیابی منتخب دار، قابلیت کشت گیاهان دارویی بیشترین اهمیت را در این منطقه دارا می باشد. در پایان نیز پیشنهاداتی جهت برنامه ریزی بهتر و برای توسعه پایدار روستاهایی که در منطقه حوضه آبخیز رامه قرار دارند، آورده شده است.  

گیلان سرزمین آب و خاک و درخت و انسان است.سرزمینی که  اگر در درازنای تاریخ آن بکاویم  جای پای حضور این عناصر را بی انقطاع در عرصه آن می بینیم.این بخش از کشور عزیزمان ایران به واسطه موقعیت خاص جغرافیایی خود دارای الگوی خاصی در شکل گیری جوامع انسانی بوده و از این حیث در میان استان های دیگر بدیلی ندارد. از این رو شاهدیم که الگو های توسعه پیشنهاد شده و نیز برنامه ریزی های صورت گرفته و اقدامات انجام پذیرفته در زمینه توسعه شهری در این استان آسیب های فراوانی بر پیکره اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی گیلان وارد آورده است.این موضوع  باعث گردید که در جستجوی علل عدم توفیق نسبی برنامه های توسعه شهری در گیلان به کنکاشی در تاریخ گیلان وسیر شکل گیری سکونتگاه های شهری و دریافت علل نبود شهرهای بزرگ در سرتاسر ناحیه گیلان از دیرباز تا سده گذشته بپردازیم. مقاله حاضر سعی دارد به مفهوم شهر و روستا و نیز عوامل دخیل در شکل گیری  شهرها در گیلان بپردازد و با ارایه  تصویری روشن از علل و موانع تولد و توسعه شهرها در گیلان از دیرباز تا کنون توجه صاحب نظران و برنامه ریزان را به تجدید نظر در ترسیم الگو های توسعه برای ناحیه گیلان دعوت نماید.

نخستین اقدام در جریان برنامه ریزی بهتر، شناخت است. شناخت مستلزم تلاش ها، هزینه ها و البته کارهای علمی زیادی است که از دقت لازم و کافی برخوردار باشند. طرح های توسعه روستایی به عنوان مدل هایی پیشنهاد شده برای توسعه کالبدی، فرهنگی، اقتصادی و ... روستاها به شمار می روند که البته شکل گیری این طرح ها معمولا در ارائه خدمات رسانی به روستاها مطرح شدند که معمولا از برنامه مشخصی حداقل در دهه اول انقلاب برخوردار نبودند. واقعیت این است که ترمیم و بهبود روش های تهیه و اجرای طرح های توسعه روستایی برای بهتر شدن تصمیم سازی ها و برنامه ریزی ها ضروری به نظر می رسد و این در حالی است که عدم موفقیت در زمینه توسعه روستایی مشهود می باشد و انتخاب راهبرد مناسب برنامه ریزی از ضروریات غیرقابل انکار است. در این میان طرح های هادی بارزترین نوع طرح توسعه روستایی است که نیاز به کنکاش و ارزیابی دارد تا میزان موفقیت و اثرات آن در روستاها مشخص گردد. در این تحقیق سعی براین است که با استفاده از تکنیک توسعه یافتگی موریس و همبستگی کندال (Kendall,s ta, tb) روستاهای شهرستان بناب درجه بندی شده و تأثیر طرح های هادی در این درجه بندی مشخص شود. در این روند 28 روستا با 20 شاخص جزیی در قالب 5  شاخص کلی در مدل موریس قرار گرفتند که نتایج نشان داد 16 روستا شاخص نهایی(D.1) بالای 30 درصد را دارا می باشد که تقریباً 57.14 درصد روستاها را شامل     می شود و تعداد 4 روستا یعنی 14.28 درصد روستاها شاخص نهایی(D.1) بین 20 تا 30 را داشتند و بقیه روستاها یعنی 8 روستا با 28.57 درصد روستا هم وضعیت توسعه ای خوبی ندارند و شاخص نهایی 10 به پایین را دارند و می توان در یک تقسیم بندی گروه اول را جزء روستاهای برخوردار از امکانات و دسته دوم را جزء روستاهای نیمه برخوردار و گروه سوم را جزء روستاهای محروم و توسعه نیافته در نظر گرفت. البته با استفاده از روش همبستگی کندال ارتباط معنی داری بین وضعیت اجرای طرح های هادی روستایی و برخورداری از امکانات روستاهای بناب وجود دارد و عدد 0.74 همبستگی نشان دهند این ارتباط معنی دار و همبستگی مستقیم این دو متغیر می باشد.

همزمان با رشد شتابان شهر نشینی در نیم قرن اخیر، تغییر کاربری اراضی روستایی نیز شدت گرفت. تراکم جمعیت، کمبود زمین، شهر را ناگزیر به توسعه، به سمت اراضی پیرامونی هدایت می نمایند. شهر نیز با رشد افقی خود به سمت روستاهای حاشیه که در محل بلافصل آن واقع شده اند حرکت کرده و اراضی روستایی را در خود حل می کند و با گذشت زمان روستاها به صورت کامل  توسط شهر بلعیده می شوند. در طی این فرآیند رفته رفته اراضی روستایی  نیز تغییر کاربری داده و نمادهای شهری در آن ظاهر و در نهایت در شهر ادغام     می شود. این روند نیز همچنان ادامه دارد و سایر روستاهای اطراف شهرنیزدر امان نمی باشند و با گذشت زمان به شهرمی پیوندند. بدین صورت خزش شهری یک گسترش نامنظم و پراکنده را در پیرامون خود ایجاد کرده و اراضی  روستایی را تغییر کاربری می دهد. هدف از انجام این پژوهش بررسی روند تغییرات اراضی روستایی پیرامون شهر بندر انزلی است که درطی فرآیند توسعه فیزیکی شهر تغییر کاربری داده و درمحدوده شهر ادغام شده اند. از روش هایمیدانی و کتابخانه برای جمع آوری اطلاعات لازم استفاده شده و همچنین از نرم افزارExcel برای رسم نمودار و انجام محاسبات و از نرم افزارGIS  برای رسم نقشه ها استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد، شهر بندر انزلی به عنوان تنها نقطه شهری در شهرستان به عنوان کانون جذب جمعیت مهاجر، اعم از روستاها و شهرهای اطراف می باشد. این روند درطی نیم قرن اخیر شهر را با افزایش جمعیت و کاهش اراضی مواجه ساخته و شهر ناگزیر به سمت اراضی روستاهای اطراف توسعه می یابد که در طی این روند شهر بندر انزلی چهار روستا از روستاهای اطراف چون سوسر، نویر، شاهور وکولیور را درخود ادغام نموده و همچنین روستاهای بشمن و طالب آباد که در حاشیه شهر واقع شده اند از این قاعده مستثنی نبوده و بخش زیادی از اراضی روستاها تغییر کاربری یافته و به سازه های شهری تبدیل شده است.  

گردشگری روستایی، پدیده های جدیدی را در قرن بیستم به محیط روستا معرفی می کند. از آن جمله می توان به احداث موزه های میراث روستایی اشاره کرد. همان گونه که می دانیم شرایط آب و هوایی و به طبع آن قومی و نژادی درکشور ما ازتنوع بسیار بالایی برخوردار است. از این رو خیلی دور از ذهن نیست، اگر نسل امروز ما اطلاعات کمی درمورد پیشینه فرهنگی - اجتماعی، قومی، قبیله ای، معماری، شهرسازی، نحوه زندگی پدران و نیاکان خود، داشته باشند. در نتیجه برای بهبود این وضعیت یکی از راهکارهایی که می تواند نه تنها برای معرفی سابقه تاریخی و جغرافیایی ایران به نس ل امروز که معرف ی آن به گردشگران خارجی و به صورت کلی تر جامعه جهانی مؤثرباش د، احداث موزه های میراث روس تایی است که به بهترین نحو می تواند معرف شخصیت فرهنگی کشور باشد. موزه میراث روستایی گیلان یک طرح ملی و نیز یک الگو در برپایی موزه های فضای باز در ایران است.  این موزه ها می توانندتلفیقی از جاذبه های معماری کهن روستایی، اشیاء و آثار هنری، غذاهای محلی، نمایش، بازی و موسیقی محلی روستایی باشندکه نقش بسیار مهمی در ایجاد تغییر نگرش نسبت به فرهنگ روستایی در میان بازدیدکنندگان روستایی و شهری ایجاد می نماید. تحقیق حاضر در پی کشف نقش و اثرات این موزه ها بر روی شاخص های اجتماعی - فرهنگی است. روش تحقیق در این مقاله از نوع توصیفی - تحلیلی است، اطلاعات و داده های بدست آمده از طریق نرم افزار SPSS طبقه بندی و با استفاده از آزمون ناپارامتری پیرسون - کای اسکوئر معنی داری شاخص های اجتماعی - فرهنگی تعیین شد و تحلیل های مورد نظر صورت گرفت. بررسی های صورت گرفته از طریق مطالعات میدانی و ارائه پرسش نامه نشان می دهد که احداث موزه های فضای باز مانند موزه میراث روستایی گیلان در نواحی مختلف می تواند از لحاظ فرهنگی - اجتماعی مفید واقع شود.

هدف: رشد شهری به خصوص در شکل نامطلوب آن یعنی پراکنده رویی شهری به سبب اثرات منفی بر محیط، سلامت انسان و مسائل اجتماعی و اقتصادی مورد نکوهش قرار گرفته است. به طور مثال، میزان اراضی کشاورزی، جنگل ها، مراتع، فضاهای باز به شدت کاهش یافته و اکوسیستم ها و سکونتگاه های جانوری با آهنگ هشداردهنده ای درهم گسیخته اند و کیفیت هوا و آب و به دنبال آنها سلامت انسانی و کیفیت زندگی کاهش یافته است.  بنابراین هدف این پژوهش ارزیابی اثرات زیست محیطی تغییرات کاربری اراضی شهری در منطقه کلان شهر تهران است.روش و داده:  روش تحقیق از نوع توصیفی و تحلیلی است و برای به دست آوردن نقشه میزان تخریب اراضی پوشش گیاهی از مدل های Fuzzy Artmap، Lcm، جدول متناوب و نرم افزارهای Idrisi Selva، ARC GIS 10.4 و Google Earth  استفاده شده و جهت سنجش پیش بینی گسترش آتی شهر مدل CA- Markov بکار رفته است.یافته ها:  نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل اطلاعات نشان می دهد تغییر کاربری طبیعی به کاربری های ساخته شده روند رو به گسترشی داشته، به طوری که این اراضی در سال 1352 از 9 درصد به 54 درصد در سال 1397 افزایش یافته است و با توجه پیش بینی در سال 1410، اراضی ساخته شده به 62 درصد از کل مساحت می رسد که شدت بحران زیست محیطی را نشان  می دهد  همچنین کاربری بایر با 71 درصد و پوشش گیاهی با 28 درصد بیشترین کاهش را به سمت کاربری ساخته شده داشتندنتیجه گیری: بیشترین درصد تغییرات را در زمین های مفید شهر تهران (اراضی آبی و اراضی پوشش گیاهی) است، و اراضی دیگر با رشد منفی کندتری نسبت به این دو کاربری شاهد تغییر هستند که نشان از شدت بحران های زیست محیطی در آینده دارد.نوآوری، کاربرد نتایج: از مهم ترین جنبه های نوآورانه و کاربردی می توان گفت در این مطالعه به ارزیابی تغییرات جمعیتی، گسترش شهری و ارزیابی های زیست محیطی پرداخته که می توان نتایج این مطالعه را از سایر مطالعات صورت گرفته در این زمینه متمایز نمود.