رحمت الله فتاحی

هدف این پژوهش تعیین میزان همخوانی محیط رابط پایگاه‌ها‏ی اطلاعاتی «ابسکو»، «امرالد»، «پروکوئست»، و «ساینس دایرکت» با عناصر رفتار اطلاع‏یابی مدل «الیس» است که عبارت‌اند از: شروع، پیوند‏یابی، مرور، تمایز، بازبینی، و استخراج. پژوهشگران با استفاده از روش مشاهده مستقیم و استفاده از یک سیاهه بازبینی به بررسی میزان پشتیبانی محیط رابط پایگاه‏های مورد بررسی از کارکردهای عناصر این مدل پرداخت. نتایج نشان داد که در طراحی رابط‏کاربر پایگاه‌ها‏ی مورد بررسی، عناصر رفتار اطلاع‏یابی مدل الیس کم‌تر مورد توجه واقع شده‏‏اند. ازجمله عنصر «شروع»، «پیوند‏یابی» و «تمایز» تا حدودی به‌وسیله برخی از محیط‌های رابط‏کاربر پایگاه‌های مورد بررسی حمایت می‏‏شوند؛ ‏اما دیگر عناصر رفتار اطلاع‏یابی (تورق، بازنگری، و استخراج) در ساختار رابط‏کاربر این پایگاه‌ها ‏‏لحاظ نشده‏‏اند. به‌طورکلی میزان مطابقت و همخوانی رابط‏کاربر پایگاه‌ها‏ی اطلاعاتی با عناصر رفتار اطلاع‏یابی الیس در حد متوسط است. بنابراین، استفاده از این عناصر در طراحی و ارزیابی محیط رابط می‏‏تو‏‏اند تأثیر زیادی بر بهینه‏شدن محیط رابط پایگاه‌های اطلاعاتی و درنتیجه بر فرآیند جستجو و بازیابی داشته باشد.

در این پژوهش میزان تأثیر انجام پردازش‌های زبان طبیعی بر روی ترجمه عبارت‌های جستجو با آزمون فرضیه‌های پژوهش مشخص گردید. فنون پردازش زبان طبیعی که برای پردازش عبارت‌های جستجو به کار گرفته شد شامل قطعه‌بندی متن، شناخت گونه‌های زبانشناختی، حذف سیاهه بازدارنده، تحلیل مورفولوژیک، و برچسب‌زنی انواع نقش دستوری بود. آزمون فرضیه اول نشان داد که استفاده از روش ترجمه اولین برابرنهاده در مقایسه با شیوه انتخاب همه برابرنهاده‌ها موجب کارآمدی بیشتر در بازیابی می‌گردد. آزمون فرضیه دوم نشان داد که اگرچه تحلیل مورفولوژیک واژه‌هایی که به وسیله واژه‌نامه ترجمه نشدند باعث افزایش ضریب دقت بازیافت می‌گردد، اما تفاوت معناداری با عدم انجام این تحلیل ایجاد نمی نماید. بررسی فرضیه سوم نیز نشان داد که ترجمه عبارتی در مقایسه با ترجمه واژه به واژه باعث کارآمدی بیش‌تر می‌گردد. یافته‌های دیگر این پژوهش نیز نشان داد که دگرنویسی واژه‌های فارسی ترجمه‌ناپذیر با حروف انگلیسی و قرار دادن آن‌ها در عبارت جستجوی نهایی در مقایسه با حذف آن‌ها از عبارت‌های جستجو، می‌تواند منجر به افزایش کارآمدی گردد.

همکاری علمی فرایندی است که طی آن دو یا چند نویسنده با هدف خلق اثری مشترک، منابع و استعدادهای خود را به اشتراک می گذارند. از آنجا که همکاری علمی متأثر از عوامل مختلفی ـ از جمله عوامل فردی، محیطی و فرایندی ـ است، این پژوهش با استفاده از روش پیمایشی، دیدگاه های اعضای هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد را در مورد عوامل مؤثر بر همکاری در تولید آثار علمی، بررسی نموده است. عوامل مورد بررسی به دو گروه «عوامل مشرق» و «عوامل بازدارنده» و در هر گروه به سه زیر گروه عوامل محیطی، عوامل فردی و عوامل فرایندی ـ ساختاری تقسیم بندی شده اند. نتایج پژوهش نشان داد عواملی چون فرهنگ مشارکت در جامعه، بودجة فعالیتهای همکارانه، اعتماد متقابل میان افراد و نیز هدفها و دیدگاه های مشترک میان افراد، تأثیر زیادتری بر میزان همکاری علمی از میان سایر عوامل دارند

پژوهش حاضر با هدف تبیین کیفیت نمایه سازی و رتبه بندی اشیای محتوایی حاوی عناصر فراداده­ای هسته دوبلین و مارک 21 مبتنی بر زبان نشانه گذاری گسترش پذیر (XML) توسط موتورهای کاوش عمومی، و مقایسه آنها با یکدیگر به روش تجربی انجام شد. جامعه پژوهش را صد شیء محتوایی مبتنی بر XML در قالب دو گروه تشکیل میداد؛ گروه اول حاوی پیشینه­های فراداده­ای هسته دوبلین، و گروه دوم حاوی پیشینه­های فراداده­ای مارک 21 که بر روی دو حوزه فرعی http://www.dcmixml.islamicdoc.com و http://www.marcxml.islamicdoc.com انتشار یافته بود. حوزه­های فرعی مورد مطالعه به دو موتور کاوش گوگل و یاهو معرفی شدند. کیفیت نمایه سازی پیشینه­های فراداده­ای درج شده در اشیای محتوایی و تفاوت نمایه سازی و رتبه بندی آنها بررسی گردید. تمامی عناصر پیشینه­های فراداده­ای مورد مطالعه توسط موتورهای کاوش گوگل و یاهو نمایه سازی شدند. بر اساس نتایج آزمون غیر پارامتری یومان ـ ویتنی، تفاوتی میان کیفیت نمایه سازی پیشینه­های فراداده­ای هسته دوبلین و مارک 21 مبتنی بر XML توسط موتورهای کاوش گوگل و یاهو مشاهده نگردید. میزان معناداری تفاوت رتبه بندی اشیای محتوایی حاوی عناصر فراداده­ای هسته دوبلین و مارک 21 در دو موتور کاوش گوگل و یاهو نیز با استفاده از آزمون «یومان ـ ویتنی» محاسبه گردید. بین رتبه بندی اشیای محتوایی حاوی دو طرح فراداده ای در موتور کاوش گوگل تفاوت معناداری مشاهده نشد، اما وضعیت رتبه بندی اشیای محتوایی حاوی دو طرح فراداده­ای در موتور کاوش یاهو، تفاوت معناداری داشت. یافته­های پژوهش نشان داد هیچ یک از دو طرح فراداده­ای هستة دوبلین و مارک 21 مبتنی بر XML، از لحاظ دسترس پذیری توسط موتورهای کاوش عمومی، نسبت به یکدیگر برتری ندارند

طراحی و استفاده از راهنما و امکانات کمک به کاربران در پایگاه ها و نرم افزارهای رایانه ای، آن قدر اهمیت یافته است که مفهومی با عنوان راهنمایابی، دیگر جای خود را در مباحث حوزة تعامل انسان با رایانه و نیز در علوم اطلاع رسانی، باز کرده است. هدف نهایی طراحی راهنما و امکانات کمک در پایگاه های اطلاعاتی رایانه ای، آن است که این قابلیتها بتوانند در فرایند اطلاعیابی کاربران ایفای نقش کنند و در مواقع ضروری، جای واسطه های بشری ـ مانند کتابداران ـ را بگیرند؛ از این رو، پژوهشگران حوزة علوم رایانه و علوم اطلاع رسانی اصول و قواعد زیادی برای طراحی بهینة این قابلیتها ارائه کرده اند. از جمله مدلهای مبتنی بر این اصول، میتوان به «الگوی نلسون لوگال و نیومن» برای فرایند راهنمایابی، الگوی «شیء ـ عمل» در طراحی رابط کاربر و راهنمای نرم افزارها و پایگاه های اطلاعاتی و الگوی طراحی و استفاده از راهنمای راهبردی اشاره کرد. در این مقاله به انواع مختلف راهنما و برنامه های کمکی موجود در نرم افزارها و پایگاه های اطلاعاتیاشاره شده و عوامل مؤثر بر فرایند راهنمایابی در دو دستة «عوامل سیستمی» (نظام رایانه ای) و «عوامل مرتبط با کاربران» (دانش موضوعی، دانش نرم افزاری، دیدگاه روانشناختی و ...) تشریح شده است. مقاله توصیه هایی برای طراحی علمی و بهینة راهنما در نرم افزارهای پایگاه های اطلاعاتی ارائه میدهد

منابع مرجع چاپی، به عنوان بخشی عظیم از منابع اطلاعاتی برطرفکننده نیازهای اطلاعاتی، نقش بسیار مهمی در جامعه استفادهکننده دارد. به همین علت و به دلیل ضرورت زودیابی اطلاعات، هنگام تألیف و نشر، اهمیت زیادی دارد. مقاله حاضر با استفاده از روش پیمایشی و فن تحلیل محتوا به بررسی معیارهای ساختاری منابع مرجع چاپی فارسی منتشر شده در چهار حوزه موضوعی مختلف و در فاصله سالهای 1383-1374 پرداخته است. ابزار گردآوری اطلاعات، سیاهه ای است که توسط پژوهشگر برای هفت نوع منبع مرجع تدوین شد و مورد استفاده قرار گرفت. نتایج مقاله، حاکی از نوع عملکرد پدیدآورندگان و ناشران مرجع ایرانی در مورد رعایت معیارهای ساختاری منابع مرجع و شاخصهای مربوط به آن است. یافته ها حاکی از آن است که معیارهای ساختاری فیزیکی مانند صفحه آرایی و نوع حروف، به طرز مطلوبی رعایت شده، اما معیارهایی که در زودیابی اطلاعات نقش مهمی دارد (مانند نمایه های پایانی) به شکلی مطلوب رعایت نشده است

پژوهش حاضر با هدف مقایسة دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و کتابداران دانشگاه فردوسی دربارة کیفیت خدمات کتابخانه های این دانشگاه و با استفاده از ابزار لایبکوآل انجام گرفته است. در این پژوهش کیفیت خدمات کتابخانه ها در دو سطح «موجود» و «مورد انتظار»، بررسی شد. جامعه آماری این پژوهش دانشجویان کارشناسی ارشد و کتابداران دانشکده های مهندسی، ادبیات، علوم پایه و کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد میباشند. بر این اساس، 231 نفر از دانشجویان کارشناسی ارشد و کلیه کتابداران دانشکده های مورد بررسی که 31 نفر بودند، حجم نمونه را تشکیل دادند. یافته ها نشان داد، بین دو گروه مورد بررسی در مورد کیفیت خدمات موجود کتابخانه ها تفاوت معناداری وجود دارد. در کلیه موارد، بین انتظارهای دانشجویان کارشناسی ارشد و خدمات ارائه شده از سوی کتابخانه های مذکور تفاوت معناداری وجود دارد؛ بین کیفیت خدمات موجود از دیدگاه کتابداران و خدمات مورد انتظار دانشجویان کارشناسی ارشد و کتابداران، از نظر اهمیت تأثیرگذاری هر یک از ابعاد لایب کوآل بر کیفیت خدمات کتابخانه ها، تفاوت وجود دارد، ولی بین دیدگاه دانشجویان کارشناسی ارشد حوزه های چهارگانة آموزشی تفاوتی وجود ندارد

همکاری در حوزه های مختلف علمی، سابقه ای طولانی دارد. با این حال، این پدیده در ایران کمتر بررسی شده است. این پژوهش با استفاده از روش پیمایشی و با هدف بررسی وضعیت همکاری علمی در میان اعضای هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد، به بررسی این پدیده و «تألیف مشترک» که بازتاب فعالیتها و رویکردهای جامعة علمی امروز به شمار می آید، پرداخته است. نتایج به دست آمده عبارتند از: ·       میان نسبت همکاری علمی در اعضای هیئت علمی 4 حوزة موضوعی دانشگاه فردوسی، تفاوتی معنادار وجود دارد. ·     در بین حوزه های مورد بررسی، سه حوزه موضوعی مهم در این دانشگاه (کشاورزی، علوم پایه و مهندسی) فراوانی قابل توجهی در تولیدات علمی مشترک اعضای هیئت علمی خود دارند، اما در حوزه وسیع علوم انسانی فراوانی تولیدات مشترک، پایین ترین میزان را در کل دانشگاه به خود اختصاص داده است. بیشترین نسبت همکاری علمی در کل دانشگاه در حوزه کشاورزی، سپس در حوزة علوم پایه و پس از آن در حوزة مهندسی است. کمترین نسبت همکاری علمی نیز به حوزه علوم انسانی تعلق دارد.

سازماندهی اطلاعات همواره از دغدغه ها و کارکردهای اصلی حرفه کتابداری و اطلاع رسانی بوده و نقش زیربنایی در فرایند مدیریت اطلاعات (تولید، توزیع و اشاعه) داشته است. اصول و قواعد تدوین شده در این زمینه در طول زمان تحول و توسعه یافته و هدف آنها ایجاد چارچوبی برای سازماندهی آرمانی اطلاعات بوده است. با وجود این آرمانگرایی، سازماندهی اطلاعات در عمل و بویژه در محیط الکترونیکی و شبکه ای کنونی، با چالشها و دشواریهای اساسی روبه روست. هدف مقاله حاضر، شناسایی و تحلیل این چالشهاست. این نوشته تلاش دارد برخی پرسشهای اساسی ناشی از شرایط جدید را مطرح کند. مهمترین چالشهای مورد بررسی در سازماندهی اطلاعات عبارتند از: افزونگی منابع اطلاعاتی در شکلهای گوناگون، دشواری در تعیین مبنای توصیف منابع، محدودیت سازماندهی در مبدأ تولید منابع، دشواری کنترل مستند نامها و موضوعها در سطح ملی و جهانی، تضاد میان شیوه های پیش همارایی و پس همارایی، کاستیهای فهرستهای رایانه ای در بازیابی و نمایش اطلاعات و تضاد میان فهرستنویسی و نمایه سازی در موتورهای کاوش. در پایان، ضمن دسته بندی این چالشها، راهکارهایی برای فایق آمدن بر آنها ارائه شده است

با توجه به گسترش استفاده از وب سایت به عنوان یک محمل جدید اطلاعاتی در کتابخانه های دانشگاهی، لزوم سازماندهی محتوای اطلاعاتی آنها بیش از پیش آشکار شده است. تحقیق حاضر به منظور مطالعه و ارزیابی شیوه های سازماندهی اطلاعات در وب سایت کتابخانه های دانشگاهی انجام شده است. در مرحله دوم این تحقیق، بر اساس نتایج مرحله اول، پرسشنامه ای برای بررسی نظرهای کتابداران متخصص (کارشناسان ارشد کتابداری و اطلاع رسانی) طراحی و ارسال گردید. نتایج کلی پژوهش بیانگر آن است که در سازماندهی اطلاعات صفحه اول وب سایتها، شیوه دسته بندی بر اساس نوع خدمات بیش از سایر انواع رایج است، در حالی که برای سازماندهی سایر صفحات از شیوه های نسبتاً متنوعی استفاده میشود. همچنین، شیوة الفبایی عنوان و موضوع، بیشترین کاربرد و شیوه دایرکتوری (موضوعی سلسله مراتبی) کمترین کاربرد را برای سازماندهی انواع منابع اطلاعاتی در وب سایت کتابخانه های دانشگاهی دارند. اکثریت کتابداران اعتقاد دارند باید هر یک از انواع منابع در یک صفحه مستقل ارائه و سازماندهی شود و در نمایش نوع آنها، از اصطلاحهای متعارف استفاده گردد.

در این مقاله عملکرد و نقش انجمن کتابداری ایران از دیدگاه اعضای آن، بر مبنای چهار شاخص «هویت، انسجام، مشروعیت و مقبولیت درونی بررسی شد و مشخص گردید که انجمن در این زمینه ها، موفقیت نسبی داشته است». همچنین، روشن گردید که بین آرای اعضای پیوسته، وابسته و دانشجویی دربارة عملکرد انجمن تفاوت محسوسی وجود ندارد و با بهبود عملکرد انجمن در سه شاخص نخست، مقبولیت درونی انجمن افزایش مییابد

هدف از این تحقیق، بررسی و تحلیل عناصر و ویژگیهای مطرح در رابط کاربر نرم افزار سیمرغ و تعیین میزان رضایت کاربران (دانشجویان دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد) از تعامل با این نرم افزار می باشد. از هدفهای دیگر این پژوهش، سنجش تأثیر متغیرهایی چونرشته تحصیلی، مقطع تحصیلی، سواد کتابخانه ای، سواد رایانه ای و سابقه و میزان آشنایی با فهرست رایانه ای بر رضایت کاربران می باشد. جامعه آماری پژوهش شامل کلیة دانشجویان دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی هستند که عضو کتابخانه دانشکده می باشند.از کل جامعه پژوهش که 1308 نفر بودند بر اساس فرمول کرجسی و مورگان نمونه گیری طبقه بندی انجام شد و حجم نمونه 298 نفر تعیین گردید. یافته های پژوهش نشان داد وضعیت مواردی چون صفحه های نمایش اطلاعات نرم افزار، واژگان و پیامهای نرم افزار، یادگیری چگونگی کار با نرم افزار، راهنمای نرم افزار و قابلیتها و امکانات نرم افزار سیمرغ از دیدگاه کاربران شرکت کننده در این پژوهش، در حد متوسط است. همچنین، دانشجویان شرکت کننده در این پژوهش در حد متوسطی از تعامل با نرم افزار سیمرغ رضایت دارند. همچنین، بین میزان رضایت دانشجویان رشته های روانشناسی، علوم تربیتی و علوم کتابداری و اطلاع رسانی از تعامل با نرم افزار سیمرغ، تفاوتی معنادار وجود ندارد. در مقابل، بین میزان رضایت دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد از تعامل با نرم افزار سیمرغ تفاوتی معنادار وجود دارد و میزان رضایت دانشجویان کارشناسی بیشتر است. بین سابقه و میزان آشنایی دانشجویان با نرم افزار سیمرغ و همچنین سواد کتابخانه ای با میزان رضایت آنها از تعامل با این نرم افزار، رابطه ای معنادار وجود ندارد. در مقابل، رابطه ای معنادار میان سواد رایانه ای و میزان رضایت آنها از تعامل با نرم افزار سیمرغ، وجود دارد.

مقالة حاضر گزارش کوتاهی است از یک طرح پژوهشی که به سفارش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری توسط گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد در سال های 1383ـ1382 انجام گرفت. هدف طرح، بررسی برنامة جاری و بازنگری در آن به منظور همخوانکردن محتوای برنامه و سرفصل درس ها با نیازها و شرایط متحول کنونی بود. در این راستا، برنامه های جاری در کشورهای آمریکا، انگلستان، استرالیا، هند و ایران مورد مطالعه و مقایسه قرار گرفتند و بر اساس نقاط مشترک و نیز نیازهای ایران در بخش آموزش کتابداری و اطلاع رسانی، برنامة جدیدی در دو گرایش مدیریت اطلاعات و مدیریت فناوری اطلاعات تدوین شد. این برنامه در دو مرحله برای برخی صاحب نظران و تعدادی از اعضای هیئت علمی گروه های کتابداری و اطلاع رسانی ایران که مجری دورة کارشناسی ارشد بودند ارسال و از آنان خواسته شد تا دیدگاه های خود را دربارة گرایش ها، محتوا و سرفصل درس های پیشنهادی ارائه کنند. سرانجام، برنامة نهایی تدوین و توسط کمیتة بازنگری برنامه های آموزشی دانشگاه فردوسی با اصلاحات جزئی مورد تأیید قرار گرفت. گزارش طرح برای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نیز ارسال شد تا پس از تصویب، به دانشگاه ها ابلاغ شود.

"قضاوت پیرامون میزان ربط نتایج بازیابی با نیاز اطلاعاتی یکی از مهمترین راهکارهای سنجش عملکرد در نظام‌های اطلاعاتی است . از آنجا که قضاوت فرآیندی ذهنی و متاثر از عوامل گوناگون است ، برای سنجش ربط ابتدا لازم است آنچه بر قضاوت کاربر تاثیر می‌گذارد و موجب تفاوت از یک فرد به فرد دیگر می‌شود شناسایی شود . هدف مقاله حاضر شناسایی ، دسته‌بندی و تحلیل عوامل گوناگونی است که موجب نسبی‌بودن قضاوت ربط می‌گردد . ... "

جامعة این پژوهش را کلیة اعضای هیئت علمی رشتة کتابداری (90 نفر) که به طور تمام وقت و رسمی، در یکی از دانشگاه های وابسته به وزارت علوم و فناوری یا دانشگاه آزاد اسلامی شاغل میباشند، تشکیل میدهند.یافته های پژوهش نشان داد که در بسیاری زمینه ها همچون جنسیت مدرسان، حجم فعالیت های علمی پژوهشی، میزان سواد رایانه ای و میزان دسترسی به فناوری اطلاعات، سابقة خدمت در کتابخانه، مقطع تدریس و فعالیت های حرفه ای (عضویت در انجمن های حرفه ای، پذیرش مسئولیت های اجرایی و عضویت در هیئت تحریریة مجلات تخصصی) از یکسو و رضایت شغلی اعضای هیئت علمی رابطه ای وجود ندارد. در مقابل، بین میزان رضایت شغلی مدرسان دانشگاه های دولتی و آزاد اسلامی و همچنین بین میزان رضایت شغلی مدرسان فارغ التحصیل از دانشگاه های مختلف (داخل (دولتی و آزاد اسلامی) و خارج از کشور) تفاوت معناداری وجود دارد.