رضا سربخش

هدف این پژوهش دستیابی به ویژگی های یک انیمیشن تلویزیونی موفق با محتوای آیین های نمایشی برای اثرگذاری روی کودکان است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی ویژگی های متمایز انیمیشن های تلویزیونی و دریافت مفاهیم آیینی توسط مخاطبان کودک می پردازد. در این راستا، نگارندگان با بررسی سه انیمیشن اسکوبی دو، چارلی براون و میکی ماوس که از شبکه های کودک آمریکا پخش شده است و تحلیل آنها، مهم ترین ویژگی های انیمیشن های تلویزیونی آیینی را به دست آوردند. یافته ها حاکی از آن است که انیمیشن های موفق آیینی با استفاده از روایت غیرمستقیم، ایجاد الگوهای تقلیدی با شخصیت پردازی مناسب، تأکید بر حرکت (به جای گفت وگومحوری)، فضای بصری جذاب و تعدد و تکرار، توانسته اند در شکل دهی آیین ها در ذهن کودکان تأثیری مهم داشته باشند. طبق نظریه یادگیری اجتماعی، کودک با جذب شدن به انیمیشن، از رفتار شخصیت های موردعلاقه خود در تلویزیون، تقلید می کند و این روند، در نهایت- به دلیل تکرار در زمان های مختلف- به یک الگوی رفتاری تبدیل می شود. باتوجه به الگوپذیری کودکان و علاقه مندی آنها به انیمیشن، سیاست تولیدی مدیران و هنرمندان عرصه انیمیشن تلویزیونی باید در این حوزه تغییر کرده و شاهد تولید انیمیشن های جذاب تری با موضوع آیین های نمایشی باشیم.

پرمخاطب ترین اثر مرتضی مطهری، مجموعه کتب «داستان راستان» است. داستان این کتاب ها با استناد به احادیث و روایت های اسلامی، با زبانی ساده در قالب روایتی جذاب بازنویسی شده و توانسته مفاهیم موجود در دین اسلام را به مخاطبان- خصوصاً کودکان و نوجوانان- به خوبی معرفی کند. باتوجه به اهمیت این مجموعه در بین کتب اسلامی، هدف این پژوهش، دستیابی به مؤلفه های اصلی دراماتیک مجموعه داستان های این کتاب برای اقتباس در حوزه سینمای زنده و انیمیشن است. به این منظور، نگارندگان به روش توصیفی- تحلیلی، با گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و تحلیل کیفی یکی از داستان های کتاب به نام «دعای مستجاب» براساس مؤلفه های ساختار درام ارسطویی، به تحقیق در این زمینه پرداختند. درام تراژدی از نظر ارسطو در نهایت باعث تزکیه می شود و هدف یک اثر هنری دینی همچون «داستان راستان» به عقیده مطهری نیز این است که خواننده درباره آن فکر کند و از فکر خود چیزی بر آن بیفزاید و این امر در نهایت، منجر به یک عمل شود. یافته های پژوهش حاکی از آن اس ت ک ه کتاب «داستان راستان» با بهره گیری از الگوی موفق دراماتیک ارسطویی و ویژگی های بارزی همچون کشمکش، زب ان و لح ن، اوج، زم ان و مک ان، گره افکنی، تعلی ق، شخصیت های کنشگر و ... امکان هرگون ه اقتب اس و برداش ت تازه را ب رای نگارش فیلم نامه انیمیشن و دیگرگونه های نمایشی برای نویسندگان فراهم می آورد؛ ظرفیتی که باید موردتوجه بیشتر هنرمندان قرار بگیرد تا این روایت های جذاب اسلامی، در قالب تصویری، برای مخاطبین تلویزیون به بهترین نحو اثرگذار باشند.

شخصیت پردازی در گونه فانتزی تمام خصوصیت های شخصیت پردازی در روایت های رئالیستی را داراست، شخصیت ها در فانتزی همانند دیگر گونه ها دارای پیشینه، محیط اولیه و حتی عناصری مانند وراثت و خصوصیات فیزیکی هستند؛ عواملی که اثری را به سمت فانتزی پیش می برد، لزوماً جنبه های فیزیکی شخصیت ها نیست. ذهنیات شخصیت اول یک روایت فانتزی معمولاً مهم ترین نقش را در شکل گرفتن شخصیت و حتی فانتزی ایفاء می کند. در داستان های کلاسیک فانتزی مربوط به اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم چه در سینما و چه در ادبیات شاهد این هستیم که شخصیت با دغدغه ای از پیش شکل گرفته خود را به ورطه ناشناخته ها سوق می دهد که این امر روان شناختی در قیاس با فانتزی اسطوره ای در قرن های گذشته بسیار متفاوت است. هدف شخصیت در فانتزی مدرن غربی رسیدن به وجود درونی خود است و فانتزی صرفاً مانند یک مرشد نقش گذرگاهی میان خیال و واقعیت را برای شخصیت ایفاء می کند تا شخصیت از این گذرگاه عبور کند. حال سؤال مطرح شده این است که شخصیت های فانتزی چه تأثیری در روند شکل گیری شخصیت های انیمیشن دارند. این پژوهش با هدف شناخت خصوصیات و چگونگی طراحی شخصیت در دنیای فانتزی و با روش تحقیقِ مبتنی بر تحلیل روایت صورت پذیرفته است که از این طریق به چگونگی شخصیت پردازی در دو انیمیشن سریالی به نام آریو قهرمان کوچک (محصول کشور ایران) و آن سوی دیوار باغ (محصول کشور امریکا) پرداخته می شود و عناصری که سازنده یک شخصیت است در این دو سریال فانتزی موردبررسی قرار می گیرد.

«تئاتر برادوی» در آمریکا، سال ها است با بهره گیری از انیمیشن های موفق و تبدیل آن ها به موزیکال های صحنه ای، راهی جدید را نزد تهیه کنندگان تئاتر  خصوصاً در حوزه تجاری  گشوده است. استقبال چشمگیر تماشاگران از موزیکال های برجسته ای چون شیرشاه، دیو و دلبر، یخ زده، ماداگاسکار، شرک و... در اقصی نقاط جهان، بسیاری از تئاترهای بزرگ را ترغیب نموده تا این روش را در پی گیرند. این امر، طی چند دهه اخیر در برخی از کشورهای آسیایی -خصوصاً ژاپن- نیز متداول شده و توانسته است رونق چشمگیری را برای هنر تئاتر - که پس از گسترش دامنه فعالیت تلویزیون و هنر-صنعت «سینما» و دیگرگونه های هنری جدید تا حدی با بحران مخاطب رو به رو شده بود - به بار آورد. مقاله حاضر به روش توصیفی می کوشد با ارائه تصویری دقیق از فرایند تبدیل انیمیشن به تئاتر صحنه ای، زمینه ساز توجه سیاست گذاران، تهیه کنندگان، کارگردانان، و دیگر هنرمندان تئاتر کشور به این موضوع مهم و جدید باشد. برای مطالعه موردی این پژوهش، موزیکال شیرشاه، به عنوان پرفروش ترین انیمیشن و تئاتر موزیکال تاریخ، انتخاب شده است، تا بتواند مثالی روشن از اهمیت این مسیر باشد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که تبدیل انیمیشن به تئاتر، امروزه دارای یک چهارچوب کاملاً علمی، هنری، و فرهنگی بوده و عوامل نمایش شیرشاه با وفاداری کامل به متن انیمیشن، تمام عناصر را به شکل آوانگارد به روی صحنه اجرا کرده و مخاطبان را برای تبدیل عناصر فانتزی به واقعی هیجان زده کردند. روند تبدیل انیمیشن به نمایش علاوه بر جذب بسیاری از تئاترهای بزرگ و هنرمندان برجسته جهان، ثمرات ارزنده ای را نیز برای هر دو هنر به ارمغان آورده است. این روند تنها مختص به کودکان نبوده و می توان فضای فانتزی موجود در انیمیشن های موفق کشور را با عناصر تئاتری، عینی کرد و همچون شیرشاه یک تئاتر هنری-تجاری موفق را در کشور تولید کرده و انواع مخاطبین را به سمت این نوع تئاتر جدید جذب کرد.

ژیل دلوز را بدون شک می توان یکی از مهم ترین فیلسوفان و نظریه پردازان سینما دانست. دلوز در دهه هشتاد میلادی دو جلد کتاب سینمایی نگاشت که مسیرهای اصلی فلسفه سینما را به عنوان رشته ای مجزا در دانشگاه پایه گذاری کرد. در بین فیلسوفان مختلف، برگسون بیشترین تأثیر را بر نظریات دلوز دارد. هر دو در خصوص زمان اعتقاد دارند که زمان امری خطی و کمی نیست و کیفی و غیرمکان مند می باشد. امتداد این فلسفه باعث شکل گیری دیرند زمانی به عنوان پایه اصلی زمان و سینما در آثار دلوز شد. دلوز در جلد اول کتاب خود به سینمای کلاسیک حرکت- محور و در جلد دوم به آثار مدرن زمان محور می پردازد. زمان، عنصر اصلی روایت های مدرن دلوز است و تصاویر را به آینه ها و کریستال های زمانی تقسیم می کند. دلوز اعتقاد زیادی به هم زمانی زمان ها و رویدادهای غیرخطی در آثار مدرن داشت. سینمای مدرن ایران نیز در سال های اخیر بیش ازپیش به فلسفه دلوز روی آورده و عناصر زمانی زیادی در آثار مختلف قابل رؤیت است. این پژوهش با نظریات سینمای مدرن دلوز با بررسی فیلم های ماهی و گربه ساخته شهرام مکری، اژدها وارد می شود! اثر مانی حقیقی و مسخره باز همایون غنی زاده، به این نتیجه می رسد که فیلم سازان نسل جوان ایران به رویدادهای غیرخطی با ابزارهایی مثل گذشته نما و آینده نما و همچنین تداعی زمان های گذشته و حال و آینده در یک صحنه علاقه بیشتری پیدا کردند. دراین بین، مکری به شدت تحت تأثیر روند زمانی دورانی است و مانی حقیقی به عنوان تحصیل کرده فلسفه، عناصر زیادی را از دلوز در آثارش وام می گیرد.

قرآن به عنوان معجزه خاتم پیامبران (ص) برای هدایت بشر ارسال شده است. خداوند متعال برای عبرت گیری مخاطبان، بسیاری از نکات را در قالب قصه نازل کرده تا خوانندگان با تفکر در آنها با مسائل مختلفی آشنا شوند. فیلمنامه نویسان در بسیاری از موارد، شناخت کافی به قصه های قرآنی پیدا نکرده و ازاین رو با تعداد زیادی اقتباس ناموفق از قرآن روبرو می شویم. باتوجه به اهمیت قصص قرآن در درک برخی پیام های خداوند و فرایند پیچیده اقتباس از این داستان ها، مؤلفان به سراغ درک موقعیت های نمایشی قصه ها بر اساس نظریه ژرژ پولتی رفتند. هدف این بررسی تشبیهی و تنزیهی با روش تحلیل محتوا، شناسایی و تبیین این وضعیت ها در قصص قرآن بر اساس رویکرد دینی و روایت شناسی برای هدایت نویسندگان است. نتایج نشان می دهد که تمامی وضعیت های نمایشی پولتی قابل ردیابی در قصه های قرآن کریم هستند، اما داستان های قرآنی، ظرفیت های بیشتری نسبت به این پیرنگ ها دارند. موقعیت های نمایشی رهایی، بلا، رقابت فرادست و فرودست، جاه طلبی، تعارض با یک خدا و رقابت های خویشاوندان، پرتکرارترین وضعیت های نمایشی در قصص قرآنی هستند. در ادامه پژوهش، چهار موقعیت نمایشی پیچیده و پرتکرار روایت ها یعنی تعقیب، جاه طلبی، معما و ماجراهای خویشاوندان مورد تحلیل و واکاوی در قصص قرآنی قرار گرفتند و تمام عناصر داستان نویسی در این روایت ها به طور کامل قابلیت ردیابی و اقتباس را داشتند. رویکرد یک جانبه دینی یا دراماتیک هیچ کدام به تولید هنر دینی منجر نمی شود. نویسندگان نه تنها باید تسلط بیشتری به عناصر دراماتیک قصه های قرآن داشته بلکه با رویکرد بینارشته ای با سازوکار تشبیهی و تنزیهی تفاوت درام رایج و درام دینی را در امر اقتباس لحاظ کنند.

یکی از بهترین راه های انتقال اندیشه ها و مفاهیم فرهنگی موجود در ادبیات غنی هر کشوری برای مخاطبین، اقتباس در هنرهای نمایشی است. از بین هنرهای نمایشی، انیمیشن به عنوان یکی از خیال انگیزترین هنرهای شکل گرفته در قرن بیستم موفق شده محبوبیت زیادی را بین مخاطبان به دست آورد. تولیدات انیمیشنی دنیا به سه دسته کوتاه، سینمایی و تلویزیونی تقسیم می شوند که ازاین بین، آثار کوتاه زیادی در حوزه اقتباس تولید می شوند. نگارنده در پی این هدف است که ظرفیت های موجود در انیمیشن کوتاه برای اقتباس چه بوده و چه الگوهایی نزد هنرمندان تولیدکننده وجود دارد؟ این پژوهش با ماهیت توصیفی تحلیلی و ابزار مطالعه و گردآوری منابع مختلف (آرای اقتباس سندرز، واگنر و دادلی اندرو) و تحلیل انیمیشن های برگزیده چهار جشنواره معتبر ژاپن، تهران، فرانسه و آمریکا در طی ده سال اخیر به مهم ترین انیمیشن های کوتاه اقتباسی می پردازد و الگوهای شکل گرفته در بین هنرمندان را مورد واکاوی قرار می دهد. یافته ها نشان از آن است که انیمیشن های کوتاه، ظرفیت های منحصربه فردی را برای ارتباط با مخاطب عصر حاضر در مسیر انتقال ادبیات دارند. چهار الگوی اصلی اقتباس انیمیشن های کوتاه عبارت اند از: انیمیشن کتاب، انیمیشن وابسته، انیمیشن نیمه وابسته و انیمیشن الهام گرفته. وفادارترین نوع اقتباس در نوع انیمیشن کتاب مطرح شده و تجربی ترین نوع انیمیشن کوتاه چه از لحاظ فرم و چه محتوا در حوزه انیمیشن های الهام گرفته خلاصه می شوند. بهتر است سیاست گذاران و مدیران در دو مسیر اول به سراغ اقتباس از منابع مختلف در حوزه انیمیشن کوتاه رفته تا مخاطبین بیشتری به ویژه کودکان و نوجوانان را با ادبیات ایران آشتی دهند.

گرافیک متحرک هنر توالی عناصر گرافیکی با بهره گیری از قوانین انیمیشن و امکانات سینمایی است. هزینه مناسب و سرعت  بالای گرافیک متحرک برای تولید، این قالب  را به یکی از مناسب ترین قالب های پیام بازرگانی در تلویزیون تبدیل کرده است. مخاطب نیز به علت جذابیت عناصر گرافیکی در مرحله دریافت اثر، به سرعت جذب این دسته از تبلیغات می شود و قدرت تاثیر گذاری یک پیام با تکنیک های بصری گرافیک متحرک به مراتب بالاتر از یک پیام ساده است. با توجه به روند صعودی گرافیک متحرک در پیام های بازرگانی، این پژوهش قصد دارد به مهم ترین ویژگی های پیام های بازرگانی گرافیک متحرک پخش شده از شبکه های سیما بپردازد. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی در گروهی منتخب از موشن گرافیک های پخش شده از شبکه های سیما در سال نود و هشت، به تحلیل و بررسی شصت و شش پیام بازرگانی جدید با تکنیک گرافیک متحرک پرداخته است. در بین این پیام ها بیشترین آثار گرافیک متحرک در حوزه های مؤسسات خدماتی و محصولات خوراکی می باشد. تکنیک دوبعدی، بیشترین آمار در بین تولیدات گرافیک متحرک پیام های بازرگانی را داشت. تولیدکنندگان پیام های بازرگانی برخلاف روند کیفی به سراغ آثار دوبعدی کمی رفتند تا هزینه های مالی تولید خود را کاهش دهند؛ به طوری که تکنیک های تجربی پرکار در آثار بررسی شده هیچ جایگاهی نداشتند. میزان تولید لوگوموشن نیز که یکی از پرکارترین قالب های آرم آگهی ها در سایر کشورهاست، در ایران به شدت کم بود. صداوسیما متولی اصلی این امر می تواند با آموزش و جهت دهی هنرمندان، صنعت گرافیک متحرک کشور را در حوزه پیام های بازرگانی اعتلا بخشد.