مریم خسروآبادی

مهمترین ویژگی نهضت اسماعیلی، دیرپایی و طول عمر آن بوده است. نهضتی که از نیمه های سده ی دوم هجری شروع شد و تا سقوط قلعه های اسماعیلی توسط مغولان (سده ی هفتم هجری) ادامه یافت. در تمام این مدت، «اسماعیلی بودن» به مفهومِ چالش با جهان اسلام بود و از جانب دولت های سنی و نیز سایر گروه های شیعه، فرقه ای ضاله، ملحد، بی دین و نامسلمان خوانده می شد. باقی مانده ی جوامع اسماعیلی از عصر مغول تا صفوی هم، رستاخیز خود را در چالش با دولت های بعدی آغاز نمودند. پس از سقوط الموت در کرمان شاهد همزیستی مسالمت آمیز میان جامعه ی اسماعیلی با دولت های پس از صفوی هستیم که به عقیده ی برخی، دولت های مزبور، خود، علاقه ای به درگیری با بازماندگان اسماعیلی نداشتند. از منظر این نوشتار ائمه ی اسماعیلی، ابتدا خود مروج همزیستی و مسالمت با جامعه ی مسلمان ایرانی در کرمان شدند و آنگاه دولت های مزبور، مجبور به مصالحه جویی با آنها گردیدند. سئوال اصلی پژوهش این است که این همزیستی به چه شکل صورت گرفت و زمینه ها و عوامل آن چه بود؟ نتایج نشان می دهد که شرایط جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی کرمان، بستری بوجود آورد که بتدریج رهبران اسماعیلی با درک شرایط مکانی و زمانی، بدون اشاعه ی مذهب، بتوانند به عنوان سادات حسینی و  اولاد پیامبر(ص)، مورد پذیرش اهالی کرمان قرار گیرند و حکومت های زند و قاجار را موظف به رعایت حال آنان کنند. سادات حسینی و اولاد پیامبر(ص)، واژه ی اسماعیلی بودن را در خود هضم کرد و گفتمان مسالمت و همزیستی را جایگزین آن نمود. پژوهش حاضر می کوشد کرمان را بسترساز حیات مجدد اسماعیلیان پس از زوال دوره ی الموت برای راه یافتن به جهان امروزی معرفی نماید.

مناره ها، میراث معنوی فرهنگ های متعدد و متنوع با کارکردهای مختلف مسیریابی، اذان گویی، زیبایی، عظمت بخشی به بناها و نیز کارکردهای اقتصادی و تجاری، هزاران سال است که به حیات خود ادامه می دهند. این بناهای باستانی و اسلامی، دارای کارکردهای نظامی و امنیتی نیز بوده که تاکنون چندان مورد توجه قرار نگرفته است. بررسی نقش مناره ها، در امنیت داخلی و عرصه نظامی، مساله مورد نظر این پژوهش است. حاصل این پژوهش که ضمن بررسی متون تاریخی صورت گرفته، گویای این است که مناره ها در جنگ ها و فتوحات، تسخیر قلعه یا دفاع از آنها و امنیت شاهراه های تجاری نقش مهمی ایفا کرده اند. همچنین احداث منار_ نوشته های نظامی در کنار کله مناره های انسانی، به قصد ارائه گزارش لشکرکشی ها و علت ساخت کله مناره ها که خود نوعی تاریخ نگاری محسوب می شده، تنها بخشی از کارکردهای امنیتی و نظامی مناره هاست که در این پژوهش مورد بحث قرار گرفته است.

این مقاله به بررسی ظهور بورژوازی در ایران دوره صفوی می پردازد و سعی می کند به این فرضیه پاسخ دهد: در دوره صفویه، به ویژه دوران شاه عباس یکم، یعنی اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم میلادی، به موازات کشورهای اروپایی، ایران نیز دارای روندی از شکل گیری بورژوازی ملی و سرمایه داری تاریخی بوده است. طبق مطالعات انجام شده، این موضوع تاکنون مورد تحقیق قرار نگرفته است و اکثر نظریه پردازان و محققان در زمینه های اقتصاد سیاسی، جامعه شناسی و علوم سیاسی، از نظر صنعت و شیوه تولید، به ظهور بورژوازی تاریخی در ایران اعتقادی نداشته اند یا برخی آغاز آن را از اواخر دوره قاجار و پس از مشروطه می دانند. اما بر اساس بسیاری از داده های تاریخی، که بیشتر آنها برگرفته از سفرنامه های سیاحان غربی و در مرتبه بعد، سایر متون تاریخی است، ایران در دوره صفویه، بویژه در دوره شاه عباس اول، شاهد ظهور شیوه ای از تولید و نظام تجاری بود که می توان آن را مصداق بورژوازی تاریخی دانست. تعریف بورژوازی تاریخی که تحولات و ویژگی های اقتصاد زمان شاه عباس با آن سنجیده شده، از امانوئل والرشتاین است. تمرکز این تحقیق، بیشتر در زمان شاه عباس یکم بوده است. همچنین با نگاهی به هنر عصر صفویه، مشخص می شود که ایران در آن دوره، از نظر فکری و فرهنگی و صرفاً در جوامع شهری، حرکت به سمت نوعی ماتریالیسم را آغاز کرده بود.

قم، محل تلاقی راه های ایران مرکزی و منزلگاه کاروانیان بود و به دلیل ویژگی هم مرز بودن با کویر، طیّ سده های اوّل و دوم هجری، استقلال سیاسی، اقتصادی و فکری خود را در برابر خلافت و والیان آن حفظ کرد و به عنوان پناهگاه مهاجرانِ مخالف حکومت اموی و شهری شیعه مذهب، از راه دادن والیان اموی و بعدها عباسی به داخل شهر امتناع ورزید. این شهر، در سده های بعد و در دوره حکومت های ایرانی، از منظر اقتصادی و فکری، به حاشیه رانده شد و به تدریج استقلال خود را از دست داد. بررسی نقش جنبش های ایرانی مانند خرمدینان و حکومت های نیمه مستقل ایرانی بر تحولات سیاسی شهر قم، مسئله مورد نظر این پژوهش است. نتایج این پژوهش که با روش وصفی تحلیلی و با استناد به متون تاریخی نگاشته شده، نشان می دهد مجاورت با شهرهایی مانند ری که در سده سوم و چهارم از اهمیت بسیاری برخوردار شده بود، مهاجرت علما و شکل گیری حکومت شیعی مذهب آل بویه که پایتخت های خود نظیر ری و بغداد را مرکز بحث های کلامی و معتزلی مورد علاقه علمای شیعه قم ساخته بود، باعث افول و به حاشیه راندن این شهر از سده چهارم به بعد گردید.

شهر بندری ترمذ در تمام دوران حیات خود حلقه اتصال سیاسی اقتصادی خراسان و آسیای مرکزی بوده و از دوران باستان تا معاصر، بر روند تحولات تاریخی این منطقه تأثیر گذاشته است. در این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر داده های تاریخی و جغرافیایی دست اول گردآوری شده است، ضمن توصیف موقعیت جغرافیایی شهر ترمذ، به بررسی فراز و نشیب های تاریخی این شهر در زمان سلسله های مختلف حاکم بر ایران و خراسان بزرگ (خراسان و آسیای میانه) می پردازیم. بررسی اهمیت اقتصادی و ژئوپولتیکی ترمذ نیز بخشی از اهداف پژوهش حاضر است. نتایج بررسی ها نشان می دهد این گذرگاه تاریخی که امروزه در جنوبی ترین نقطه ازبکستان قرار دارد، بسته به رویکرد سیاسی حاکمان، نقش مهمی در حفظ یا به مخاطره افکندن تمامیت ارضی ایران و نیز رونق یا عدم رونق اقتصادی خراسان بزرگ داشته است. ترمذ در سطح منطقه ای نیز به عنوان پل اقتصادی مهمی در مسیر جاده بزرگ معروف به جاده خراسان، و یا جاده ابریشم، در اتصال ایران به آسیای مرکزی و چین و هند نقش بسزایی داشته است.

چاق ها که تا قرن سوم و چهارم به زحمت در منابع تاریخی و جغرافیایی نامی از آنها دیده می شد، در قرن ششم هجری در قالب لشکرهای خوارزمشاهی به جهان اسلام معرفی شدند. این امر موجب شد در تحولاتی که در داخل ایران طی ربع آخر قرن ششم و ربع اول قرن هفتم رخ داد، نقش مهمی بازی کنند. قپچاقها با حفظ موقعیت سرزمینی خود در استپ اوراسیا یعنی بدون اقدام به مهاجرت، به صورت لشکرهای خوارزمی وارد ایران شدند و در فرآیند قدرت گیری خوارزمشاهیان در سراسر ایران نقش مهمی داشتند. اینان تا پایان کار جلال الدین خوارزمشاه (628 ه )، نیروی عمده و اصلی در برابر مغولان مهاجم به ایران به شمار می آمدند اما در آغاز قرن هفتم هجری، سخت مورد تعقیب مغولان چنگیزی قرار گرفته، کشته و یا برده گردیدند. قپچاق ها چگونه با این شرایط مجددا در صحنه تاریخ ظاهر می شوند؟ از منظر این مقاله، کشمکش ها و منازعات درونی مغولان، موجبات احیای نقش تاریخی قپچاق ها را فراهم کرد. مقاله حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحقیق تحلیل تاریخی، این مساله را مورد واکاوی قرار دهد.