حسن دادخواه

ایران و مصر در زمینه های گوناگون، مشترکات فراوانی با یکدیگر دارند. این مشترکات، مشابهت های زیادی را در مسیر تحولات این دو سرزمین ایجاد نموده که مهم ترین آن، زمینه های ایجاد تحولات فکری و علمی در هر دو کشور است. دو شخصیتی که در عصر نوین، نقش برجسته ای در بیداری مردم و تحولات فکری و علمی این دو کشور بر عهده داشتند؛ عبدالرحیم طالبوف تبریزی در ایران و رفاعه طهطاوی در مصر است. این دو اندیشمند، بحران عقب ماندگی علمی را در جامعه خود به خوبی احساس کردند و در پی یافتن راه برون رفت از آن و نجات کشور خویش، کوشش های فراوانی نمودند. این نوشته می کوشد تا نگرش و عملکرد این دو روشنفکر را درباره ضرورت تحول و نوگرایی فکری و علمی در جامعه خویش، مورد بررسی و مقایسه قرار دهد.

شعر همواره با حوادث روزگار و دگرگونی های جامعه همراه و وسیله ای برای بازتاب آن بوده است؛ از جمله شعر عربی که سند ثبت تمام وقایع تاریخی از زمان پیدایش آن تا دوره کنونی بوده است. جنگ از جمله حوادثی است که جلوه ویژه ای در شعر و ادبیّات دارد. در این میان، جنگ های صلیبی نسبت به دیگر جنگ های صورت گرفته در تاریخ و سرزمین های اسلامی، مدّت زمان بیشتری به درازا کشید و آثار فراوانی از خود در سروده های عربی به جا گذاشت. در این مقاله با نگاهی کوتاه به تاریخ شکل گیری جنگ های صلیبی در سرزمین های عربی، شاعران برجسته ای که اشعارشان از این رخداد تاثیر گرفته است؛ معرّفی شده اند؛ سپس، آن دسته از اغراض شعری که اثر این جنگ ها را بازتاب داده اند، مورد بررسی قرار گرفته اند و برای درون مایه هایی مانند مدایح نبوی، دعوت به جنگ، توصیف جنگ ها، رثای قهرمانان فاتح و مدح آنان نمونه ای از سروده های عربی آورده شده است.

زنان در نخستین سال های تاریخ معاصر مصر، در زمینه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نه تنها قدرت برابری با مردان را نداشتند، بلکه از حقوق اولیه، مانند تحصیلات مقدماتی نیز محروم بودند. بنابراین، ادیبان نواندیش مصری، با نگاهی متناسب با جهان نوین به مسائل زنان،کوشیدند در راستای دفاع از حقوق زنان، مانند طلاق، پوشش، شغل، آموزش و مشارکت های اجتماعی راه کارهایی بیابند. تلاش نگارندگان این مقاله بر آن بوده است که با کاوش های کتابخانه ای و اینترنتی، به این پرسش پاسخ دهند که ادیبان نواندیش در رهایی بخشی زنان از بند بردگی و جهالت چه نقشی داشته اند. پژوهش حاضر، ما را به این امر رهنمون می کند که کوشش های آنان، اگرچه در مواردی با واکنش تند اسلام گرایان سنتی روبرو شد، ولی سرانجام به تصویب قوانین عادلانه به سود زنان منجر شد و از این رهگذر، برای رشد و توسعة جامعة مصر و بهره گیری از توان زنان، زمینه های دیگری فراهم شد.

أبوالفرج الإصفهانی مـن کبار العلماء وأعیان الأدباء فی القـرن الثالث الهجری، وکان عالمـاً بأیام النّاس والأنساب والسیر. تطرّقنا فی هذا المقال إلی حیاته العلمیّة والثقافیّة ودرسنا شخصیته بما فیها من الغموض؛ إذ نراه ینتمی إلی التشیّع مع أنّه أمویّ النسب، وعرضنا بعض ما وصل إلینا من آراء العلماء حول شخصیته. ورأینا أنه رغم غزارته العلمیّـة والأدبیّة لایخلو من بعض الإساءات والهفوات. وعمدنا إلی کتابه الأغانی، ذلک الکتاب الشهیر الذی اعتبر من أهم مصادر فی اللغة العربیة وتاریخها والذی یغلب علیه صحة النقل؛ فعالجناه وعثرنا علی بعض الأخطاء والروایات الضعیفة. واعترف الکثیر من العلماء بمکانة أبی الفرج العلمیّة والأدبیة؛ وکتابه الأغانی یعتبر موسوعة أدبیّة وتاریخیة؛ إذ یحمل بین دفّتیه ترجمة لحیاة معظم الجاهلیین والمخضرمین والإسلامیین والمحدثین، کما یتضمن بعض الأحداث التاریخیة.

گرایش سیاسی با رنگ و بوی ادبیات مقاومت در شعر بعضی از شعرای عرب معاصر نمود بیشتری دارد، تا جایی که به شعرای مقاومت شناخته شدند. مظفر النواب ـ شاعر معاصر عراقی ـ یکی از این شعراست. وی در یک خانواده شیعیِ عراقی اصیل زاده شد و پرورش یافت که از آن ، ادبیات و موسیقی و گرایش سیاسی ضد ستم و استعمار را به ارث برد. همچنین وی تحت تأثیر گرایش های انقلابی شیعی ـ که بر محور امام علی 4 و فداکاری های امام حسین 4 متمرکز است ـ قرار گرفت. مظفر النواب در جوانی به حزب کمونیست گروید که شعارهایش با اهداف او ـ یعنی: رسیدن به عدالت و آزادی و نابودی ستم و فساد ـ هماهنگ بود. نوّاب بارها زندانی و شکنجه شد؛ امری که وی را ناچار به ترک عراق و مهاجرت به کشورهای مختلف کرد. نوّاب شعرش را به زبان فصیح و عامیانه می سرود ، اما پس از اشغال فلسطین و شکست عرب ها از اسرائیل، به شعر فصیح روی آورد و شعر او رنگ و بوی انقلابی و ادبیات مقاومت یافت، تا جایی که شاعر فلسطین لقب گرفت. نواب غالباً نقدی گزنده از رهبران و حکومت های عربی به خصوص کشورهای خلیج فارس دارد. این نقد به سبب ناتوانی و عقب نشینی آنها در مسأله فلسطین و اوضاع نابسامان کشورهایشان است، که سبب شد اشعارش در این کشورها ممنوع شود. در مقابل، شعر وی سرشار از تمجید و ستایش انقلابیون و ایثارگران و شهدا و دعوت به دنبال کردن راه و روش آنها در مقاومت مسلّحانه برای آزادی و عدالت و بیرون راندن اشغالگران و رویارویی با استعمار است.

گرایش سیاسی با رنگ و بوی ادبیات مقاومت در شعر بعضی از شعرای عرب معاصر نمود بیشتری دارد، تا جایی که به شعرای مقاومت شناخته شدند. مظفر النواب ـ شاعر معاصر عراقی ـ یکی از این شعراست. وی در یک خانواده شیعیِ عراقی اصیل زاده شد و پرورش یافت که از آن ، ادبیات و موسیقی و گرایش سیاسی ضد ستم و استعمار را به ارث برد. همچنین وی تحت تأثیر گرایش های انقلابی شیعی ـ که بر محور امام علی 4 و فداکاری های امام حسین 4 متمرکز است ـ قرار گرفت. مظفر النواب در جوانی به حزب کمونیست گروید که شعارهایش با اهداف او ـ یعنی: رسیدن به عدالت و آزادی و نابودی ستم و فساد ـ هماهنگ بود. نوّاب بارها زندانی و شکنجه شد؛ امری که وی را ناچار به ترک عراق و مهاجرت به کشورهای مختلف کرد. نوّاب شعرش را به زبان فصیح و عامیانه می سرود ، اما پس از اشغال فلسطین و شکست عرب ها از اسرائیل، به شعر فصیح روی آورد و شعر او رنگ و بوی انقلابی و ادبیات مقاومت یافت، تا جایی که شاعر فلسطین لقب گرفت. نواب غالباً نقدی گزنده از رهبران و حکومت های عربی به خصوص کشورهای خلیج فارس دارد. این نقد به سبب ناتوانی و عقب نشینی آنها در مسأله فلسطین و اوضاع نابسامان کشورهایشان است، که سبب شد اشعارش در این کشورها ممنوع شود. در مقابل، شعر وی سرشار از تمجید و ستایش انقلابیون و ایثارگران و شهدا و دعوت به دنبال کردن راه و روش آنها در مقاومت مسلّحانه برای آزادی و عدالت و بیرون راندن اشغالگران و رویارویی با استعمار است.

در این نوشتار، با گذری بر مطالب و موضوعات موجود در کتاب های دسته ای از خاور شناسان پیرامون ادبیات عربی ؛ سبک تاریخ ادبیات نویسی وگرایش فکری و شیوه کار آنان، مورد بررسی وارزیابی قرار گرفته است.شناخت روش کار آنان در این زمینه، به ما کمک می کند تا دیدگاه های ویژه ایشان را بهتر بشناسیم و ضمن درک جایگاه « تاریخ ادب عربی» در مطالعات خاورشناسان؛ سهم و نقش آنان را در شناخت درست از گذشته ادب عربی ارج بگذاریم. مهم ترین نکته قابل توجه در این باره، شیوه خاور شناسان در تقسیم بندی دوره های ادب عربی می باشد. برای نمونه کارل بروکلمان، تنها به بیان دوره های ادبی و آوردن نام شاعران و نویسندگان و آثار آنان بسنده نکرده است؛ بلکه به بررسی علوم رایج در این دوره ها مانند فقه، فلسفه، حکمت، طب، تاریخ اسلام نیز پرداخته است . در حالی که خاور شناسانی مانند گنزالس، تنها به مطالعه وتحقیق آثار آدبی در یک دوره پرداخته اند و کوشش خود را بر روشن کردن جزیی ترین نکات ادبی در دوره مورد نظر متمرکز کرده اند.

پژوهش های شرق شناسان در کشورهای شرقی ـ اسلامی با اهداف و انگیزه­های گوناگونی همراه بوده است. آنان مطالعاتشان را در کشورهای عربی با تحقیق در آثار و دست نوشته­های نویسندگان و شاعران قدیم عرب ـ که سال ها حتی از دید خود شرقیان هم پنهان بود ـ آغاز کردند. مهم ترین عامل و پشتوانه خاورشناسان برای مطالعه و تحقیق در این آثار علمی و ادبی، از یک سو داشتن وقت و علاقه و از سوی دیگر توجه دولت مردان و مسؤولان مراکز علمی آنان به این مهم بوده است. برخی از خاورشناسان کتاب­های زیادی را از زبان عربی به زبان های دیگر ترجمه نمودند و برخی دیگر کتاب های ارزشمندی را درباره دین اسلام، قرآن و ادبیات عربی تألیف کردند. چاپ و انتشار این نسخه های خطی و آثاری که شرق شناسان درباره آنها نوشتند، روش پژوهش را برای نویسندگان و دانشمندان معاصر عرب در زمینه های گوناگون آسان تر کرد. افزون بر این، بررسی های علمی برخی شرق شناسان از جهت دقت و نظم در شاخه های مختلف ادبیات عربی و به ویژه تاریخ ادبیات، به عنوان یک الگو مورد توجه نویسندگان و محققان در کشورهای عربی قرار گرفت؛ به گونه ای که بیشتر آنان کتاب های تاریخی ـ ادبی خود را بر اساس تقسیم بندی دوره های ادبی که در کتاب های تاریخ ادبیات شرق شناسان به چشم می خورد تدوین نمودند.

نمایشنامه های توفیق الحکیم، پدر نمایشنامه نویسی عرب، افزون بر اینکه از ژرف ترین مضامین انسانی برخوردار است، در قالب زیبایی هم نوشته شده است. وی با بهره گیری از عناصری مانند گفت و گو، اسطوره، طنز، اقتباس از داستان های قرآنی و آوردن نثری موزون و روان، کوشش کرده است تا نمایشنامه های خود را به شکلی دلنشین و جذاب ارایه کند. طبعا شناخت بیشتر از سبک ادبی ایشان، می تواند برای دستیابی به فهم بهتر مضامین نمایشنامه های او به خوانندگان کمک کند. برای آماده سازی این مقاله، نمایشنامه های توفیق الحکیم مورد مطالعه قرار گرفت، سپس ویژگیهای سبک شناسی هریک، در انتقال محتوی و تاثیر گذاری بر خوانندگان استخراج شد و در پایان بررسی با جمع بندی و تحلیل آن ویژگیها، سبک ادبی و بیانی ایشان در نگارش نمایشنامه ها، روشن گردید

توفیق الحکیم، نمایشنامه نویس معاصر مصری، که به عنوان پدر نمایشنامه نویسی عربی شناخته شده است، با درک نیاز عصر حاضر به لزوم جستجوی بیشتر در شناخت ابعاد وجودی انسان و کوشش برای پرورش او، درونمایه اصلی نمایشنامه های خود را پرداختن به شخصیت انسان قرار داده است. وی با بهره گیری از نظریه های انسان گرایی در برخی مکاتب ادبی- فلسفی غرب و آمیختن آن با آموزه های دینی و اسطوره های شرقی، بر آن بود تا به طور غیرمستقیم، الگوی مطلوبی از یک انسان را به خوانندگان آثار خود معرفی نماید و بر آنان تاثیر گذارد. در این نوشتار درونمایه های انسانی نمایشنامه های وی مورد بررسی قرار گرفته و کوشش شده تا آن دسته از ابعاد وجودی انسان که مورد توجه توفیق الحکیم بوده است، مورد بازخوانی قرار گیرد.

" مقامات حریری و حمیدی، به عنوان دو اثر منثور و ارزشمند، جزو ادبیات داستانی کهن در ادب عربی و ادب فارسی به حساب می آیند. «گفت و گو» میان شخصیت های داستانی، یکی از عناصر داستان است که در شناساندن حوادث و شخصیت های داستان به خوانندگان نقشی مهم بر عهده دارد. نویسندگان این مقامات به ویژه حریری با تبحر کامل توانسته اند از ظرفیت عنصر «گفت و گو» در داستان های خود استفاده نمایند. مقایسه ی میان شیوه های بهره برداری حریری و حمیدی از عنصر «گفت و گو» جنبه ای مهم از ارتباط دو ادب فارسی و عربی را روشن می سازد. در این مقاله، با بررسی و دقت نظر در انواع و شیوه های گفت و گو در مقامات حریری و حمیدی و تطبیق میان آن دو، به برجستگی ها و کاستی های موجود در بهره برداری هر کدام از این عنصر اشاره شده است و نتیجه گیری شده که حریری توانسته است از این عنصر برای جذاب نمودن مقامات خود، بهتر بهره برداری کند. "

الشعراء الجاهلیّون قد وصفوا اللیل وصفاً حسیاً، صادقاً جمیلاً، ورسموا حالهم، وعبّروا عن أحاسیسهم وعواطفهم فیه، کماصرّحوا بأعمالهم اللیلیه. فالمقاله هذه تناولت کلَّ ذلک من خلال المواضیع التالیه: 1- المغازله 2- المسامره 3- لیالی السرور 4- التلهّف والتحسّر على اللیالی 5- الضیافه 6- ذکر الأحّبه 7- لیالی الهموم والغموم 8- لیالی الشدائد والمصائب 9- اللیالی القرات 10- السواری 11- التهیّو للرحیل لیلاً 12- السفر لیلاً 13- لیالی الصحراء 14- الغاره فی اللیل 15- اللیل الطویل الثقیل والتضجر منه 16- ظلام اللیل 17- القرب 18- اللیالی المضیئه.

ولد میخائیل نعیمه الأدیب اللبنانی الکبیر عام 1889 م، فی «بسکنتا» ودرس المرحله الإبتدائیه بهذا البلد، وبما أن بلده لم یکن قادراً على أن یلبی حاجات روحه المتعطشه للعلم والمعرفه، راح یجوب البلدان المختلفه من فلسطین وروسیا إلى أن وصل إلى أمریکا؛ وهناک انضم إلى أدباء المهجر الشمالی وساهم فی تأسیس جماعه أدبیه تُدعى الرابطه القلمیه وعاد إلى لبنان عام 1932 م حیث وافته المنیه عام 1976 م. ترک نعیمه آثاراً قیمه فی الفنون المختلفه من المقاله والروایه والشعر وسائر الفنون والأدب تربو على ثلاثین أثراً وأبدى من خلالها آراءه العقائدیه والفلسفیه والاجتماعیه والسیاسیه إلى غیر ذلک، نعم إنّ آراءه هذه أضحت ذات قیمه بالغه، لکنه قد اشتهر بآراء أدلى بها فی مجال النقد الأدبی فی کتابه «الغربال» الّذی ذاع صیته فی عالم النقد. حیث اعتبر النقاد وأصحاب الرأی نعیمه واحداً من طلائع نقاد الأدب الحدیث الذین أحدثوا تطوراً هائلاً فی الأدب وکما یعتقدون أنّه لعب دوراً هاماً فی مسار النقد الأدبیّ.