مهدی کشاورز افشار

دوره صفویه در اوایل قرن یازدهم ه .ق یکی از نقاط عطف تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران است. در حوزه اجتماعی، شهر اصفهان و دربار محل عرضه باز و عمومی برخی از موقعیت های منافی عفت، مانند لذت جنسی زنانه بود؛ و در حوزه هنر نیز شاهد رواج تصاویر تن کامه از جنس زن با مضامین نامتعارف جنسی و اعمال و رفتار زنانه مرتبط با آن هستیم که تا پیش از آن بدین گستردگی در سنت نقاشی ایران رایج نبود.در این مطالعه سعی بر این است تا براساس نظریه بازتاب، علت رواج چنین تصاویری از زنان در مکتب نقاشی اصفهانِ عصر صفوی شناسایی شود؛و هدف از آن ریشه یابی رواج این پدیده در نقاشی مکتب اصفهان است. فرض این مطالعه این است که شرایط اجتماعی برآمده از سیاست ورزی شاهان صفوی در شهر اصفهان، در رواج این گونه تصاویر دخیل بوده است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و مطالعه اسناد تصویری(نقاشی ها)است. نمونه های تحقیق به طور هدفمند از بین نقاشی های این دوره که دربردارنده مضامین و اعمال جنسیِ زنانه هستند،انتخاب شده است.این مطالعه نشان می دهد که شرایط انضمامی و عرفی شده موقعیت جنسی زنانه در بستر اجتماعی اصفهانِ عصر صفوی در رواج چنین تصاویری در هنر آن دوره مؤثر بوده است.رواج هنر تن کامه را باید ناشی از رویکردهای شاه محور حکومت صفوی دانست و دربار به دلیل منفعت طلبی های اقتصادی، سیاسی-نظامی و شخصی شاه، برخی از رفتارهای خلاف عرف را در جامعه ترویج داد.این تن کامگی رایج در جامعه به صورت امری عادی در نقاشی ها بروز یافت و این مؤلفه در ویژگی های مضمونی،تجسمی و نقشی که زنان در نگاره ها دارند، قابل ملاحظه است.

«شتر درون ترکیبی» یکی از انواع نقوش موجودات ترکیبی در هنر ایران است که در آن مجموعه ای از پیکره های انسانی، حیوانی، اشیاء و موجودات غریب درون پیکر یک شتر و در قالب اندام های مختلف او تصویر می شوند. این نقش را می توان در برخی از هنرهای ایران از جمله نقاشی و قالی بافی مشاهده کرد. قالیچه های تصویری دارای این نقش، عمدتاً، متعلّق به دوره قاجار هستند. هدف از این پژوهش، بررسی و تحلیل ویژگی های شکل شناختی و فرمی شتر درون ترکیبی در قالیچه های تصویری دوره قاجار و پیدا کردن منشأ مفهومی و تصویری آن است. برای رسیدن به این هدف، نقش شتر درون ترکیبی علاوه بر قالیچه های تصویری، در هنرهای دیگر نیز جستجو و بررسی شد. سوالات این پژوهش عبارت اند از: 1. منشأ تصویری نقش شتر درون ترکیبی در قالیچه های تصویری چیست؟ 2. منشأ مفهومی و معناشناختی این نقش در قالیچه های تصویری کدام است؟ 3. ویژگی های شکل شناختی و فرمی این نقش در قالیچه های تصویری کدام است؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی و تاریخی است و از روش مطالعه تطبیقی و تجزیه و تحلیل فرمی برای تحلیل داده ها استفاده شده است. اطّلاعات به صورت کتابخانه ای و اینترنتی گردآوری شده است. در این پژوهش با استفاده از آنالیز خطی به تحلیل فرمی نقش شتر درون ترکیبی در قالیچه ها و بررسی قراردادهای بصری تکرارشونده در آنها پرداخته شد. سپس، قالیچه های دارای این نقش علاوه بر یکدیگر، با نمونه هایی از هنرهای چاپ سنگی ایران و نقاشی های ایران و هند مورد تطبیق و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان می دهد منشأ شکلی این نقش به صورت غیرمستقیم از نقاشی های ایرانی و هندی و به صورت مستقیم از چاپ سنگی های دوره قاجار تأثیر گرفته است. منشأ مفهومی این نقش نیز متأثّر از داستان لیلی و مجنون نظامی گنجوی، معراج پیامبر (ص) و همچنین حکایتی از گلستان سعدی و افسانه درخت سخن گو است. از لحاظ شکل شناختی، اجزای تشکیل دهنده پیکره های شتر عبارت اند از: 1. حیوانات؛ 2. انسان ها؛ 3. موجودات ترکیبی-خیالی؛ 4. اشیا. در این میان، گونه های مختلف حیوانی بیشترین عنصر تشکیل دهنده پیکره ها هستند.

آثار هنرفلزکاری در دوره صفوی، به لحاظ زیبایی بصری، نقوش تزیینی و شیوه ساخت قابل توجه است. نظر به اینکه در هنر نگارگری دوره صفوی بیش از هر دوره دیگری به بازنمایی دقیق عناصر و اشیاء توجه می شود، با مطالعه نگاره ها می توان اطلاعات بسیاری درباره هنر فلزکاری در این دوره به دست آورد. از این رو پژوهش حاضر با هدف شناسایی اشیای فلزی در نگاره ها و طبقه بندی آن ها، شناسایی اصل این آثار و تطبیق آن ها با نگاره ها، به گونه شناسی و بررسی کاربرد این اشیا و نحوه بازنمایی این آثار در نگاره ها می پردازد و در صدد پاسخ به این سوالات است که: 1. چه نسبتی میان تصاویر اشیای فلزی در نگاره های عصر صفوی و نمونه های آثار فلزکاری به جای مانده از این عصر وجود دارد؟ 2. شیوه بازنمایی اشیای فلزی در نگاره ها چگونه است؟ و از این رهگذر مسئله کلان نسبت نگارگری با واقع گرایی پی گرفته می شود. در این پژوهش از روش توصیفی- تحلیلی با رویکرد مطالعه تطبیقی استفاده شده و گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای با رجوع به وبسایت موزه ها و منابع اینترنتی انجام شده است. بدین منظور تعداد 23 نمونه به صورت هدفمند از میان تصاویر نسخه نگاره های متعلق به قرن های دهم و یازدهم انتخاب شد و اشیای فلزی موجود در آن ها شناسایی و طبقه بندی شدند. اشیای فلزی مورد نظر پژوهش که در نگاره ها به تصویر در آمده اند عبارت است از: صراحی، ابریق، قندیل، شمعدان، آوند یا دلو حمام و طبل باز شکاری. در نهایت پس از بررسی و تحلیل نمونه ها و مقایسه آن ها با آثار فلزی بازمانده دوره صفوی مشخص شد، شیوه بازنمایی اشیای فلزی در این نگاره ها بر اساس هنر فلزکاری در آن دوره به صورت واقع گرایانه است، به علاوه بسیاری از ویژگی های آثار فلزی نظیر فرم، جنس و تزیینات در نگاره های این دوره قابل مشاهده است.

نادیده گرفتن ارزش و جایگاه اثر هنری و تقلیل ارزش آن صرفاً به عامل انتقال هنجارها و ارزش های جامعه به عنوان یک کانال جامعه پذیری افراد، به منزله خشونت علیه هنر بوده و به مرور زمان باعث از بین رفتن اثر هنری و تبدیل آن به یک کالا می شود. هدف اصلی این تحقیق مطالعه مصادیق خشونت علیه هنر و پیامدهای آن است؛ در خشونت علیه هنر بحث کالایی شدن و استفاده ابزاری از هنر یا بحث سیطره بعد مادی هنر بر بعد معنوی آن قابل شناسایی است. در این پژوهش ضمن مطالعه موضوع خشونت علیه هنر، به مطالعه آسیب های ناشی از آن در زمینه کالای هنری تابلو فرش پرداخته شده است. نگارندگان در این پژوهش در پی پاسخ دهی به این سوالات هستند که چه مواردی را می توان خشونت علیه هنر تلقی کرد؟ آیا در مورد تابلو فرش می توان ثابت کرد که خشونت علیه آن اتفاق می افتد؟ یافته های تحقیق نشان می دهد در عصر حاضر خشونت علیه هنر در عرصه های مختلف رخ داده است. هنر برای لذت بردن و ارزش معنوی آن همواره مد نظر بوده و هنر برای هنر در طول سالیان مورد توجه واقع شده ولی امروزه در اثر برخورد مادی با آن ارزش هنر نادیده انگاشته شده و به نوعی مورد خشونت واقع شده است. ست کردن تابلو فرش ها با سایر لوازم منزل و داشتن دید سرمایه ای به آن و کالایی شدن آن از مصادیق خشونت علیه هنر است که منجر به تحولات معنادار در حوزه مصرف تابلو فرش شده است. به مرور بعد هنری در زمینه تابلو فرش کمرنگ شده و تقدم کالاشدگی بر جنبه فرهنگی تابلو فرش دیده می شود.

رساله موسیقی کرامیه، منسوب به دوره سفره چی، از مکتوبات مهم موسیقی در عصر صفوی است. این اثر تنها یک بار با عنوان متفاوت «در باب معرفت علم موسیقی»، بدون تصحیح انتقادی و توضیح کافی، فقط بر پایه یک نسخه خطی و به کوشش یحیی ذکاء در مجموعه نامه مینوی (۱۳۵۰) در تهران به چاپ رسیده و تاکنون تصحیح و تحلیل کامل و روشمندی روی آن صورت نگرفته است. نسخه چاپی مذکور، به رغم فضل تقدم نسبت به تحقیق حاضر، خالی از خطا و خلل نیست و در موارد متعددی، چه در بدنه اصلی منثور و چه پاره های منظوم آن، اختلافات فاحشی با نسخه های گردآوری شده ما (اعم از کامل و ناقص) دارد؛ تا آنجا که می توان با توجه به جابجایی ها، افزودگی ها و کاستی ها، آن را رساله ای یکسره متفاوت تلقی کرد. در این تحقیق، ضمن برشمردن مشکلات نسخه ذکاء در زمینه های مختلف، از جمله ضبط نادرست اعلام و اصطلاحات فنی، دیباچه منثور و مسجع اثر (که به ابیاتی آراسته است و از منظر نثرپژوهی ادبی نیز قابل اعتناست) به روش «سازواره انتقادی» با مقابله ۱۳ نسخه تصحیح و ارائه شده است. مهم ترین یافته این پژوهش آنکه مقایسه ساده ای میان تصحیح ارائه شده و نسخه چاپی نشان می دهد چاپ زنده یاد ذکاء بر مبنای نسخه ای التقاطی و انتحالی بوده و به هیچ وجه شباهت قابل قبولی با نسخه های مرجّح متعدد رساله کرامیه ندارد. بنابراین، تصحیح تازه ای از این اثر مهم موسیقایی دوره صفوی ضروری به نظر می رسد.

تصویر زن به عنوان نقشی انسانی از نقش های رایج در قالی های عشایری است که در مناطق مختلف کشور در قالب ها و ساختارهای متفاوت بافته شده است و قطعاً مفهومی نمادین و خاص هم دارد. «نُه زن» از نقش هایی است که در آن تصویر زن بافته شده است و در این پژوهش در سه نمونه قالی از سه ایل متفاوت بررسی می شود. پژوهشگران در پی نوع تصویرگری زن در این دسته از فرش های دستباف ایرانی و ارتباط این نوع تصویرپردازی با شکل ظاهری و اجتماعی زنان عشایرند. در واقع، نوع پوشش و آرایش به منزله یکی از هنجارهای اجتماعی برای زنان در این تحقیق بررسی می شود. پرسش اصلی این تحقیق این چنین بیان می شود که: نوع تصویرپردازی زن در این قالی ها با ساختاری که جامعه عشایری برای زنان خود به عنوان هنجار، رسم و سنت در قالب پوشش و پوشاک می پسندد، تا چه میزان در رابطه است؟ این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی و با جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و اینترنتی انجام شد. پوشش زنان در قالی بلوچ به پوشش اجتماعی زنان عشایر بلوچ نزدیک است، پوشش زنان در قالی کرد با پوشش اجتماعی زنان عشایر کرد خراسان شباهت لازم را ندارد و همچنین پوشش زنان در قالی افشار هیچ قرابت و شباهتی با پوشاک زنان در عشایر افشار کرمان ندارد.

دست بافته ها از با   ارزش ترین صنایع دستی کشور محسوب می شوند که برخاسته از فرهنگ جامعه اند. از مهم ترین عرصه های حضور دستبافته ها در زندگی انسان، کاربرد آن در دکوراسیون داخلی است. امروزه به سبب تحول در شیوه ی زندگی نیازهای جدیدی در عرصه طراحی داخلی شکل گرفته است. از این رو خلاقیت و نوآوری در تغییر و هماهنگی این بافته ها با دنیای امروز ضروری است. با علم به اینکه خلاقیت بر نوآوری و کنار گذاشتن اصول جا   افتاده تأکید داشت و این خود آسیب هایی را به عرصه صنایع دستی وارد خواهد کرد، لذا مفهوم خلاقیت در این مقاله در چارچوب نظریه ی توسعه پایدار دنبال شده است. پژوهش حاضر از نوع کاربردی است که با رویکرد توصیفی– تحلیلی به انجام رسیده است. شیوه جمع آوری اطلاعات براساس مطالعات کتابخانه ای و پژوهش های میدانی است که در روش میدانی از شیوه ی مصاحبه و عکسبرداری استفاده شده است. نتایج مذکور حاکی از آن بود که دستبافته ها قدرت و توانمندی بازگشت به طبیعت را دارا بوده و از همین رو بازیافت آنها حائز اهمیت می باشد. لذا قرابت زیادی با اهداف و مؤلفه های توسعه پایدار دارند و نهایتاً اینکه می توان از طریق ایجاد تولیدات خلاقانه ی حاصل از فرش های بازیافتی محصولات متنوعی از جمله کوسن، پاف، مبلمان، نیمک و غیره را وارد طراحی داخلی معاصر کرد.

ایﻦ ﭘﮋوﻫش ﺑﻪ مطالعه شرایط اجتماعی اواخر دهه1370 و بازنمایی آن سینمایی فیلم نفس عمیق(شهبازی، 1380) ﻣیﭘﺮدازد. پرسش اصلی پژوهش، تبیین رابطه ی میان گفتمان مسلط بر جامعه ایران در دوره مزبور و مضامین سینمایی فیلم نفس عمیق است. فرضیه ی پژوهش این است که فیلم نفس عمیق، بازنمایی واقع-گرایانه ای از بستر اجتماعی اش دارد. هدف پژوهش تمرکز بر مضامین این فیلم و شرایط اجتماعی دوره مورد نظر است، تا از این طریق بتوان به ویژگی هایی دست یافت که معنای فیلم را در کنش سیاسی عصر (ساختارهای فرا هنری) نشان داد. پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی است و از روش مطالعه تطبیقی تمثیلی و رویکرد نظریه بازتاب سود می برد. پس از مطالعه فیلم به مثابه یک متن و مرور خوانش های معتبر از شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، اقتصادی زمانه ی مزبور، یافته ها حاکی از آن است که فیلم نفس عمیق کاملاٌ برآمده از شرایط اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و گفتمانی سال تولیدش است. در نتیجه ساز و کار این فیلم فرهنگی اجتماعی اس ت.

مقدمه: با نگاهی به هنر فرش معاصر ایرانبا قالی هاییروبرو می شویم که شکلی کاملاً متفاوت ازاین هنر دیرپای ایران را ارائه می کنند. این قالی ها به جای نقوش انتزاعی و تجریدی گیاهی که نقوش رایج فرش ایرانی را تشکیل می دهند، از «تصویر» به عنوان طرح قالی استفاده کرده اند. این ویژگی سبب شده است که در تاریخ فرش ایران از این قالی ها با عنوان «قالیچه های تصویری» یاد شود. تصویرگرایی در قالی ایرانی به صورت یک جریان عمده از دوره قاجار آغاز شد و تا اوایل دوره پهلوی ادامه یافت. این جریان را می توان پیش درآمد جریان تابلو فرش دانست. این دوره منشأ تحولات گسترده ای در جنبه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... در جامعه ایران بود. تحولاتی که تأثیراتی فراوان بر هنر این سرزمین گذاشت. یکی از تحولات بزرگ و تأثیرگذار این دوره شکل گیری تمایل نسبت به تصویرپردازی در هنر است. تمایلی که در هنر قالی بافی نیز راه یافت و حاصل آن پدید آمدن «قالیچه های تصویری»، یا بهتر بگوئیم قالیچه به مثابه یک تصویر، بود. مرحوم میرزا سیدعلی مدرسی متخلص به عهدی متولد 1293، یزد، از طراحان فرشی است که در این دوره تاریخی و در متن جریان تولید قالیچه های تصویری در ایران، طرح فرش هایی را خلق کرده است. در این مقاله تلاش می شود ضمن معرفی اجمالی قالیچه های تصویری، طرح های تصویری باقی مانده از این طراح یزدی مورد بررسی قرار گیرد.