محمد عشایری منفرد

یکی از مهمترین وقایع دوران حکومت امیرالمؤمنین (ع) واقعه حکمیت می باشد که در مقطع پایانی جنگ صفین مطرح شد و مدتی پس از آن به وقوع پیوست. شایسته است این واقعه با توجه به مؤلفه های مختلف تاریخی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد بررسی شخصیتهای تأثیر گذار از میان یاران آن حضرت از مهمترین آن مؤلفه ها می باشد. یکی از آن شخصیتها «عبد الله بن عباس» است. از جمله نکات قابل توجه درباره وی آنست که او در مرحله انتخاب حَکَمین، گزینه پیشنهادی امیرالمؤمنین (ع) به عنوان حَکَم (داور) می باشد. سؤال اصلی این مقاله، چرایی انتخاب این شخصیت از جانب آن حضرت می باشد. پاسخ به این سؤال با وجود برخی از ویژگیهایی که در نوع نگاه عبد الله بن عباس به حکومت داری امیرالمؤمنین × و برخی از اختلاف نظرهای وی با آن حضرت و همچنین شبهاتی مانند اتهام جانب داری امام و یا چگونگی جمع بین اعتماد امام و اخبار مربوط به خیانت او در بیت المال بصره در تحلیل واقعه حکمیت اهمیت ویژه ای دارد. این پژوهش با محوریت نهج البلاغه و با استفاده از منابع تاریخی به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است. مدعای این پژوهش آنست که هیچ گونه جانب داری قبیلگی و مذموم در این انتخاب دخیل نبوده بلکه معیارهای منطقی و معقول در این گزینش نقش داشته است. ضمنا اخبار مربوط به بیت المال بصره بر فرض صحت، توجیه قابل قبولی دارد که خللی به درستی تصمیم امام وارد نمی کند. نتیجه این پژوهش آنست که با وجود برخی اختلاف نظرها بین ابن عباس و امیرالمؤمنین× با توجه به ویژگیهایی از قبیل بهره مندی وی از معارف قرآنی، جایگاه اجتماعی و قبیلگی، توانمندی در مناظره، صلابت و پایداری و امانتداری شایسته ترین فرد در میان یاران آن حضرت، عبد الله بن عباس بوده است.

روش شناسی اجتهاد فقهی یکی از عناصر نقش آفرین در پیشرفت مطالعات فقهی و اصولی و اجماع به اقسام گوناگون خود، یکی از راه های شناخت روش اجتهاد فقهی است. در میان فقیهان، شیخ اعظم انصاری و محقق خویی دو فقیه صاحب روش، به عنوان دو نماینده اصلی روش تراکم ظنونی بنا به قولی و روش مدرسه ای، در به کارگیری عنصر اجماع در فرآیند اجتهاد، روش متفاوتی دارند. حال با توجه به این که اجماع در دو کارکرد استقلالی (سندی) و مکملی در عرصه استنباط ظاهر می گردد، پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این سؤال است که اجماع به عنوان دلیلی مستقل، چه جایگاهی در استنباط حکم شرعی در روش شیخ انصاری در مقایسه با محقق خویی دارد. تحقیق حاضر، با جست وجو در آثار اصولی و فقهی دو فقیه و با روشی نقلی تاریخی، به توصیف و تحلیل اشتراکات، افتراقات و انفرادات ایشان نسبت به جایگاه سندی و استقلالی نهاد اجماع در اجتهاد پرداخته و به این نتیجه رسیده است که با توجه به تفاوت دیدگاه هر کدام از دو فقیه در بحث حجیت ظنون، مانند حجیت و گستره حجیت اجماع و فتواهای فقیهان ، ظن خاص محوری یا عدم آن در خبر واحد و ...، در کنار برخی اشتراکات، دو فقیه در کمیت و کیفیت بهره گیری از اجماع در استنباط تفاوت قابل توجهی دارند. نگاه روش شناختی به اجماع و بازخوانی ویژگی های روش اجتهاد قناعت محور و صناعت محور با تطبیق موردی بر روش شیخ انصاری و محقق خویی، از امتیازات این پژوهش است.

قرآن کریم گاه موصول واحدی برای چند صله به کار می گیرد، همانند «الَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا» و گاه نیز موصول را با حرف عاطفه تکرار می کند به مانند «الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا». دقیق بودن، اعجاز بیانی و الهی بودن زبان قرآن، اقتضا می کند که در پس هریک از این دو شیوه، معنایی خاص نهفته باشد. برخی مفسران در برداشت های تفسیری خود بین این دو روش فرقی نمی گذارند. برخی دیگر نیز گاه بین این اسلوب ها گسست می افکنند؛ بدین ترتیب مفسران در استظهارات تفسیری شان، نتوانسته اند تفاوت این دو اسلوب را به مثابه قاعده ای ثابت و فراگیر به کار ببندند. مسئله ای که در اینجا رخ می نماید این است که چگونه می توان معنای این اسلوب ها را به قاعده ای عام تبدیل کرد که بر همه آیات قرآن انطباق پذیر باشد. این مقاله به دنبال اثبات این فرضیه است که شیوه نخست (عدم تکرار موصول) همیشه بر وحدت ذات، و شیوه دوم (تکرار موصول با حرف عطف) همیشه بر تعدد و تغایر ذات دلالت می کند؛ البته قاعده انگاری این دو دلالت، با مشکلاتی روبه رو است که این مقاله با رویکرد بینارشته ای و با بهره جستن از روش تفسیری بلاغی این مشکلات را برطرف، و از قاعده انگاری این دلالت دفاع کرده است. این پژوهش با هدف ضابطه بخشی به فرایند اسلوب های موصولی قرآن کریم و با روش کتابخانه ای به انجام رسیده است.

علم معانی یکی از شاخه های سه گانه علوم بلاغی است. حوزه علمیه در طول عمر یکصد ساله خود هماره مشغول آموزش، ترویج و توسعه این علم بوده است. اینکه دانش معانی در بستر پویش یکصدساله حوزه علمیه قم، چه رشد و تغییری کرده مسأله ای است که در این مقاله بررسی شده است. این مقاله برای رسیدگی به این مسأله، تفسیر المیزان را انتخاب کرده و به صورت موردی، تطور علم معانی را در این تفسیر شریف بررسی کرده است. فرضیه تحقیق این است که علامه طباطبایی در تفسیر المیزان در مباحث مقدماتی و سرفصل های داخلی علم معانی نقد، نوآوری و قاعده افزایی قابل توجهی داشته است.