سخن تاریخ

عمامه یکی از وجوه تمایز پوشش علمای دینی شیعیان در ایران به حساب می آید که روزگاری پوشش مشترک مردانه در کلیت این سرزمین بود. معمولاً زمینه تفکیک این نوع پوشش از عامه مردم به دوره پهلوی نسبت داده می شود درحالیکه بایست پیدایی این تحدید را در اعصار پیش تر بازجست. هدف این مقاله، واکاوی در زمینه های انحصار عمامه به پوشش روحانیت شیعه است. بنابراین پرسش آن خواهد بود که «در مطالعه روند تاریخی پوشش مردانه، چگونه و از چه زمان، عمامه، به عنوان سرجامه خاص روحانیت شیعه در ایران شناخته شد و به وجه تمایز پوشش ایشان بدل گردید؟» فرضیه آنکه شالوده این انفکاک در عصر قاجار پا می گیرد و با رواج انواع دیگر سرجامه در این دوره، عمامه به عنوان وجه ممیز با روحانیت شیعه نسبت پیدا می کند. نتیجه این پژوهش با مطالعه سفرنامه ها، مدارک و اسناد تاریخی، به صورت توصیفی - تحلیلی نشان می دهد که در عصر قاجار، روحانیون دینی شیعه به رغم عامه مردم با عدول از شیوه تبلیغی دربار و با حفظ پوشش سنتی خود؛ ازجمله عمامه درمقابل روند قدرتمند مدرنیزاسیون ایستادگی می کنند و با حفظ سرپوش عمامه، به آن جنبه نمادین می بخشند.

زندگی امام رضا(ع) در ساحت های مختلف از جمله در حیات اقتصادی قابل مطالعه و بررسی است. امام(ع) از یک سو مانند سایر مردم در زندگی عادی خود مصارف، مخارج و منابع درآمد مالی داشت و از سوی دیگر دارای منصب امامت و رهبری جامعه شیعی بود؛ ازاین رو به منابع درآمد مالی زیاد نیازمند بود. در این باره پژوهشی روشمند، علمی، دقیق و تاریخی صورت نگرفته است. تحقیق حاضر در پی پاسخ گویی به این پرسش است که منابع درآمد مالی و هزینه های امام رضا (ع) در زندگی شخصی و به سبب دارا بودن جایگاه امامت چه بوده است؟ این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی به فرجام رسیده، درآمد مالی و هزینه های امام(ع) را در دو بُعد زندگی شخصی و در جایگاه امامت، مورد بررسی قرار داده و به نتایج ذیل دست یافته است:منابع درآمد مالی امام (ع) در زندگی شخصی از طریق موقوفات، کشاورزی، ارث و هدایا بوده و اموری چون هزینه های شخصی، خانواده، خویشاوندان، غلامان و مهمانان از این منابع تأمین می شده است؛ چنان که در جایگاه امامت از منابعی چون خمس، زکات و وجوهات دریافتی غیر معین استفاده می نموده و هزینه هایی چون صدقات به فقراء و مستمندان، هدایایی به شیعیان، به شعرا و تأمین حقوق وکلا از این منابع پرداخت می شده است.

از میان برنامه های نوسازی و نوگرایانه امیرکبیر، اصلاحات نظامی او از جایگاه ممتازی برخوردار بودند. این اصلاحات که ریشه در تجربیات وی از ارتش های مدرن اروپایی داشت، از مهم ترین دغدغه های اصلاحی او به شمار می رود. بدین ترتیب سوال اصلی مقاله حاضر این است که گفتمان نظامی امیرکبیر دارای چه رویکردی بود؟ و چه تاثیری بر اندیشه شکل گیری ارتش مدرن ملی در ایران داشته است؟ به نظر می رسد که گفتمان نظامی امیرکبیر در راستای تحقق استقلال ایران از بیگانگان و برقراری نظم و امنیت داخلی بروز و ظهور کرد. یافته های این بررسی نشان می دهد که امیرکبیر وجود ارتش مدرن و قدرتمند را بستر و زمینه اصلی برای نوسازی و ترقی ایران می پنداشت. به همین دلیل با برنامه ها و اقداماتی از جمله برقراری نظم و امنیت داخلی، مقابله با نفوذ بیگانگان در امور نظامی ایران، اصلاح ساختار نیروهای مسلح، تجهیز ارتش به آموزش ها، امکانات و سلاح های نوین، تاسیس نیروی دریایی و...تلاش کرد ارتش مدرن قدرتمندی را برای ایران شکل دهد. هر چند با کشته شدن امیر ادامه این اصلاحات توسط او ناکام ماند. ولی گفتمان نظامی وی در دوره بعدی همچون مشروطه و پهلوی اول دنبال شد تا اینکه منجر به شکل گیری ارتش نوین در ایران گردید.

یکی از مهمترین وقایع دوران حکومت امیرالمؤمنین (ع) واقعه حکمیت می باشد که در مقطع پایانی جنگ صفین مطرح شد و مدتی پس از آن به وقوع پیوست. شایسته است این واقعه با توجه به مؤلفه های مختلف تاریخی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد بررسی شخصیتهای تأثیر گذار از میان یاران آن حضرت از مهمترین آن مؤلفه ها می باشد. یکی از آن شخصیتها «عبد الله بن عباس» است. از جمله نکات قابل توجه درباره وی آنست که او در مرحله انتخاب حَکَمین، گزینه پیشنهادی امیرالمؤمنین (ع) به عنوان حَکَم (داور) می باشد. سؤال اصلی این مقاله، چرایی انتخاب این شخصیت از جانب آن حضرت می باشد. پاسخ به این سؤال با وجود برخی از ویژگیهایی که در نوع نگاه عبد الله بن عباس به حکومت داری امیرالمؤمنین × و برخی از اختلاف نظرهای وی با آن حضرت و همچنین شبهاتی مانند اتهام جانب داری امام و یا چگونگی جمع بین اعتماد امام و اخبار مربوط به خیانت او در بیت المال بصره در تحلیل واقعه حکمیت اهمیت ویژه ای دارد. این پژوهش با محوریت نهج البلاغه و با استفاده از منابع تاریخی به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است. مدعای این پژوهش آنست که هیچ گونه جانب داری قبیلگی و مذموم در این انتخاب دخیل نبوده بلکه معیارهای منطقی و معقول در این گزینش نقش داشته است. ضمنا اخبار مربوط به بیت المال بصره بر فرض صحت، توجیه قابل قبولی دارد که خللی به درستی تصمیم امام وارد نمی کند. نتیجه این پژوهش آنست که با وجود برخی اختلاف نظرها بین ابن عباس و امیرالمؤمنین× با توجه به ویژگیهایی از قبیل بهره مندی وی از معارف قرآنی، جایگاه اجتماعی و قبیلگی، توانمندی در مناظره، صلابت و پایداری و امانتداری شایسته ترین فرد در میان یاران آن حضرت، عبد الله بن عباس بوده است.

عالمان شیعی بر قطعی بودن رویداد غدیر خم و حتمی بودن دلالت آن بر ولایت و خلافت بلافصل امیرالمؤمنین(علیه السلام) تأکید کرده اند اما در مقابل دانشمندان اهل سنت درباره حدیث غدیر موضع یکسانی ندارند، لذا بررسی آثار دانشمندان به ویژه مورخان اهل سنت در میزان و نحوه ی نقل حدیث غدیر و گزارش واقعه بسیار مهم است و در تبیین این حادثه اهمیت دارد. شمس الدین ذهبی(748ه ) صاحب کتاب پرحجم و مشهور "تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام" از جمله عالمان پرآوازه ی اهل سنت است که این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی و بهره گیری از منابع کتابخانه ای، در صدد کشف نحوه ی چگونگی گزارش ذهبی از حادثه غدیر و رویکرد و موضع وی، در بیان گزارش غدیر است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که ذهبی در موارد متعدد، افزون بر نقل آیه اکمال و تأیید صحت آن، حدیث غدیر را نقل و حادثه روز غدیر را گزارش و سه رویکرد تحریف غدیر، تضعیف راویان حدیث غدیر و تأیید واقعه غدیر اتخاذ نموده است. وی به سبب گرایش مذهبی و تمایل به مکتب تاریخنگاری شام با دلالت حدیث غدیر بر عقاید شیعی موافق نبوده و آن را نقد کرده است.

ابن حبیب مورخ نیمهٔ نخست قرن سوم هجری گاه با گردآوری آثار دیگران در مجموعه ای واحد و گاه با تألیف تک نگاشت هایی نوآورانه آثاری در تاریخ عرب عصر جاهلی و سده های نخستین هجری پدید آورده است. تألیفات ابن حبیب به سبب احتوا بر انبوهی از مواد و مطالب در تاریخ فرهنگی و اجتماعی عرب، که غالبا نیز در منابع دیگر یافت نمی شود، درخور توجه اند و بررسی داده های وی برای شناخت مطابق با واقع از فضای فکری و فرهنگی عصر نخست عباسیان، ضرورت دارد. تحلیل آثار ابن حبیب به سبب ایجاز داده ها، به ویژه عرضه صرف نام شماری از افراد در موضوعات متنوع بسیار دشوار است؛ بدین روی این پژوهش برآن است که بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و روش تاریخی با روی کرد توصیفی تحلیلی، با مقایسهٔ داده های ابن حبیب با تألیفات و تک نگاشت های مشایخ و مورخان هم عصرش دریابد که چرا ابن حبیب که خود در زمرهٔ موالی است در صدد برآمده تا آثاری با محوریت عرب در جاهلیت و اسلام تدوین نماید؟ یافته هاحاکی از آن است که ابن حبیب در پاسخ به مسائل مورد مناقشه در احکام عرفی و فقهی زمانه اش به تألیف چنین آثاری همت گماشته است؛ افزون بر این او از مطاعن شعوبیه و نیز نظرات مسیحیان در تشکیک عقاید مسلمانان غافل نبوده و در دفاع از منزلت عرب و مقابله با شبهات مسیحیان پیرامون اسلام، شواهدی از تاریخ و فرهنگ عرب در جاهلیت و صدر اسلام عرضه کرده است.