محمدرضا شریف زاده

خوشنویسی هنر زیبانویسی و ایجاد هماهنگی بصری با حروف است و خط نستعلیق، به عنوان «عروس خطوط اسلامی»، ترکیبی ظریف و روان از خطوط نسخ و تعلیق محسوب می شود. این خط تحولات فرمی و زیبایی شناختی متنوعی را از سر گذرانده است که تحت تاثیر عواملی ذیل عنوان پیش متن از آنها یاد می شود. هدف پژوهش پیش رو، بررسی چگونگی، شرایط و نوع اثرگذاری پیش متن ها بر این تحولات، با استفاده از متن رساله صراط الخط، به عنوان نمونه موردی است از این رو با استفاده از روش بیش متنیت ژرار ژنت مواردی از پیش متن های مذهبی، گرایشات به تصوف، اهمیت حامیان هنری و حلقه فرهنگی هرات در رساله صراط الخط سلطانعلی مشهدی مورد بررسی قرار گرفته است . بیش متنیت روشی است ابداع «ژراژ ژنت» که خود، یکی از پنج شاخه ترامنیت است و به رابطه برگرفتگی متون می پردازد و پیش متن های اثرگذار در به وجود آمدن یک بیش متن را بررسی می کند. ترامتنیت روابط نظام یافته یک متن را با متن های دیگر مورد واکاوی قرار می دهد خواه، متن کلامی و خواه، متن تصویری و غیرکلامی باشد. این پژوهش یکی از آثار اصیل خوشنویسی ایرانی را به مثابه یک بیش متن در رابطه با جامعه فرهنگی- هنری هرات عصر تیمور، از راه بررسی پیش متن هایی که موجب برساختگی آن شده است، در چارچوب بیش متنیت ژنت مورد واکاوی قرار می دهد و سعی دارد به دو پرسش پاسخ گوید: 1)کدام پیش متن ها در ایجاد صراط الخط دخیل بوده اند؟ 2) انواع برگرفتگی پیش متن های موثر چگونه در متن صراط الخط نمود یافته است؟ این پژوهش با استفاده از داده های کتابخانه ای و الکترونیک، به روش کیفی انجام شده؛ بررسی داده ها بصورت تصیفی، تحلیلی و تاریخی بوده و از منظر هدفمندی، بنیادین است. برمبنای یافته های این مقاله، بیش متن تشیع به گونه ای تثبیت شده و در تلفیق با گرایشات صوفیانه در متن صراط الخط بروز و ظهور کرده؛ نیز برخی عناصر همچون تأکید بر عزلت و خلوت گزینی، چشم باطن، تعلیم نزد استاد و اهمیت مشق و تمرین، که خود یادآور اصول و مبانی تصوف است، در بیش متن صراط الخط بر پایه همانگونگی نشان داده شده است. اما مواردی همچون چگونگی تراشیدن قلم، نوع کاغذ، مهره کشیدن، آهار زدن و ... نیز پیش متن کارگاه های هنری هرات در قالب تراگونگی در متن صراط الخط حضور دارند.