دل بستگی مکانی

تضعیف سطح دل بستگی به محل سکونت در محلات معاصر شهری به واسطه استفاده از الگوها و سبک های شهرسازی و معماری غیربومی طی دهه های اخیر آن هم به شکلی متمرکز بر مؤلفه های صرفاً کالبدی منجر به بروز سکونتگاه ها و محیط هایی با کمترین میزان برخورداری از حضور پذیری در فضاهای جمعی، تعاملات و مراودات اجتماعی شده است. حال آنکه به نظر می رسد درگذشته یکی از اصلی ترین ویژگی های هر محله وجود ارتباط تنگاتنگی میان مؤلفه های سازنده محیط و حس دل بستگی به مکان بوده است. محله شهرک دانشگاه یزد یکی از محلات جدید در بافت معاصر این شهر است که به نظر می رسد در شکل دادن به ارتباط بین ساکنین و محیط مسکونی ناکام مانده و با مشکلاتی نظیر کاهش ارتباط ساکنین، شکل نگرفتن خاطرات جمعی و رویدادهای گروهی، کاهش حس تعلق و وابستگی و همچنین افول حس دل بستگی ساکنین به محیط سکونت خود درگیر است. هدف اصلی این پژوهش شناسایی و ارزیابی شاخص های مؤثر بر دل بستگی به محله مسکونی در شهرک دانشگاه یزد است. روش پژوهش از نوع پیمایشی و همبستگی بوده و از پرسشنامه جهت جمع آوری اطلاعات و همچنین از منابع کتابخانه ای و مطالعات میدانی به منظور تکمیل داده های موردنیاز بهره گرفته شده است. از روش رگرسیون چند متغیره برای تجزیه وتحلیل داده ها و تبیین شدت تأثیر شاخص ها بر دل بستگی به محله در نرم افزار SPSS استفاده شده است. یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که در بین متغیرهای مطالعه شده، 8 متغیر (ویژگی های سکونتی، تعاملات اجتماعی، حضور پذیری، احساس فردی، احساس جمعی، کالبدی، معنایی و کارکردی) دارای رابطه مستقیم و معنی دار با ارتقای دل بستگی به محله از سوی ساکنین هستند. در میان این متغیر، ویژگی های سکونتی (بتا 463/0)، تعاملات اجتماعی (بتا 431/0) و احساس جمعی (بتا 402/0) به ترتیب از بیشترین سطح معنی داری برخوردارند و تنها متغیر ویژگی های شخصی (بتا 031/0) دارای رابطه معنی داری با ارتقای دل بستگی به محله از سوی ساکنین نمی باشد.

انسان ها در زندگی روزمره با هویت سازی، خود را از دیگران متمایز می سازند و بین خود و دیگری تمییز قائل می شوند. مکان نیز با حضور انسان و فعالیت های وی هویت پیدا می کند. تعلق خاطر و حس مثبت داشتن به مکان و انباشت تجربه ها و خاطرات مبتنی بر مکان نشانه ای از هویت مکان است. در این مقاله تلاش شده است تا با مطالعه تطبیقی میان دو مجتمع مسکونی واقع در مناطق 15 و 1 تهران و با اتخاذ رویکردی کیفی از طریق مصاحبه و مشاهده و با نمونه گیری هدفمند و شبکه ای، به بررسی این مسئله پرداخته شود که سکونت در مجتمع های مسکونی چه تأثیری در هویت مکانی و بی هویتی افراد دارد و شکل گیری و کیفیت هویت مکانی در این دو مجتمع چگونه است. در بحث نظری با استفاده از نظریه های آموس راپاپورت و کوین لینچ هویت مکانی تحلیل می شود. یافته ها نشان می دهد ارتباط مستمر با فضا و گذراندن مدت زمان طولانی در خانه، رابطه مستقیمی با تعلق خاطر و حس مثبت به مکان دارد، چراکه انباشت تجربه ها و خاطرات روزمره در ارتباط با مکان شکل می گیرند؛ به عبارت دیگر، هویت مکانی زمانی بازنمود می یابد که استفاده مستمر از فضا در عادت های روزمره افراد تثبیت شده باشد.

استفاده از فناوری های جدید در شهر هوشمند بالأخص در فضاهای شهری روزبه روز بیشتر می شود؛ بااینکه بیشتر این فناوری ها به عنوان نشانه ای از پیشرفت در زندگی و روشی برای راحتی زندگی در شهرها موردپذیرش و ستایش قرارگرفته اند، بااین حال، برخی چنین تصور می کنند که فناوری ها، اختلالاتی در شهر محل سکونت آن ها ایجاد نموده است. بنابراین در پیاده سازی شهر هوشمند باید نظرات شهروندان و دغدغه های آن ها در نظر گرفته شود. پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی با بهره گیری از ابزارهای پیمایشی در دستیابی به هدف توسعه دل بستگی به مکان های شهری، در پی پاسخ به این سؤال است که چه ارتباطی میان دل بستگی عاطفی- مکانی که در دو بعد سنتی و فعال مطرح می گردد، با پذیرش فناوری های هوشمند بالأخص در نمونه موردی پژوهش و جو دارد؟ برای جامعه آماری جمعیت شهر تبریز که برابر ۱۵۹۳۳۷۳ نفر می باشد، حجم نمونه از طریق فرمول کوکران برابر 384 نفر به دست آمد. پایایی سؤالات با آلفای کرونباخ برابر 88/0 شد. برای تحلیل از نرم افزارهای آماری استفاده شده است. یافته ها نشان داد ابعاد فناوری های نظارتی روزانه، فناوری های توانمند ساز، فناوری های نظارت بر Covid-19 و دل بستگی فعال با ضریب تأثیر 412/0، 385/0، 316/0 و 301/0 بیشترین اثرات را بر دل بستگی مکانی با فناوری های شهر هوشمند داشته است و کمترین تأثیرگذاری مربوط به دل بستگی مکانی سنتی با ارزش 191/0- می باشد. در نتیجه هرچقدر کیفیت فناوری های نظارتی (سلامتی) و توانمندسازی، فناوری نظارت بر Covid-19 ارتقا داده شود، به همان نسبت نیز میزان دل بستگی در شهر تبریز بهبود خواهد یافت.

توسعه شهرنشینی و افزایش بی رویه مهاجرت به مناطق شهری ایران شدت مسائل زیست محیطی را حادتر و جدی تر ساخته است. از طرف دیگر رشد و گسترش شهرها نیز بر معضلات کشور افزوده و آن ها را به کانونی از مسائل زیست محیطی مبدل ساخته است. در این میان سطح پایین رفتارهای شهروندی زیست محیطی در میان شهروندان بر تشدید مسائل زیست محیطی تأثیرگذار بوده است. بنابراین بررسی عوامل تأثیرگذار بر رفتار شهروندی زیست محیطی ساکنان می تواند به اتخاذ تصمیمات بهتر و مؤثرتر جهت کاهش مشکلات زیست محیطی کلان شهرها کمک نماید. مبتنی بر این دیدگاه، تحقیق حاضر نیز با هدف بررسی و تحلیل تأثیر دل بستگی مکانی، اعتماد و تحرک بر رفتار شهروندی زیست محیطی ساکنان در شهر اردبیل انجام شده است. مطالعه حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش توصیفی- تحلیلی است. برای جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه های دل بستگی مکانی، اعتماد، تحرک و رفتار شهروندی زیست محیطی استفاده شده است. جامعه آماری این پژوهش کلیه ساکنان شهر اردبیل بوده و حجم نمونه لازم با استفاده از فرمول کوکران 384 نفر از ساکنان که با روش نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند. همچنین روایی، پایایی مدل تحقیق و تجزیه وتحلیل داده ها با روش مدل سازی معادلات ساختاری در نرم افزار LISREL انجام شد. مطابق ضرایب مثبت به دست آمده از مدل ساختاری پژوهش و نیز مقدار T برای روابط تحقیق بر اساس داده های این مدل که بیشتر از 96/1 بوده اند، متغیرهای اعتماد (B=0/42 و T=5/68)، تحرک (B=0/17 و T=2/47) و دل بستگی (B=0/21 و T=2/99) تأثیر مثبت و معنی داری بر رفتارهای شهروندی زیست محیطی دارند. افزایش اعتماد، تحرک و دل بستگی ساکنان، مشارکت آنان در رفتارهای شهروندی زیست محیطی را بیشتر نموده و به پیاده سازی بهتر برنامه های زیست محیطی کمک می کند.

زمینه و بستر شهری و تغییرات مربوط به آن، از جمله عوامل مؤثر بر دل بستگی مکانی است که خود می تواند بر ویژگی های مختلف فردی و اجتماعی از جمله روابط و احساس افراد تأثیرگذار باشد. با توجه به نحوه تأثیرگذاری تغییرات محیطی و دل بستگی مکانی بر یکدیگر، نحوه درک تغییرات محیطی توسط کاربران با توجه به میزان دل بستگی مکانی آن ها به محیط متفاوت است؛ نحوه ادراک، پیامدها و پاسخ های متفاوتی را از سوی کاربران به همراه دارد. در ارتباط با نحوه ادراک تغییرات محیطیِ متناسب با دل بستگی مکانی، پژوهش های کمی صورت گرفته است. در بیشتر پژوهش ها به رابطه دل بستگی مکانی و نحوه ادراک تغییرات توجه نشده و پژوهش های مذکور، بیشتر از این که در پی تدوین روابط علت و معلول باشند، جنبه توصیفی داشته و تنها به شخص و ویژگی های او توجه کرده اند. پژوهش حاضر به دنبال شناسایی نحوه ادراک، تفسیر، ارزیابی و پاسخ شهروندان به تغییرات مختلف محیط به خصوص کالبدی، متناسب با دل بستگی مکانی افراد است. این مطالعه با استفاده از روش های تحلیل محتوا و نظریه زمینه ای و با استراتژی استقرایی و استفهامی انجام شده و هدف، آن است تا با کشف مفاهیم و مقوله ها و ارتباط میان آن ها، مدلی مرتبط با نحوه ادراک تغییرات محیطی و پاسخ به آن ها براساس دل بستگی مکانی، با بررسی در ساکنان محلات دریان نو و مرزداران شرقی واقع در منطقه 2 شهرداری تهران به دست آید. در نهایت، براساس نحوه ادراک کاربران مشخص شد که دل بستگی مکانی ناشی از تغییرات کالبدی شهری دارای ابعادی شامل: محرک های غیرکالبدی، نوع تغییرات کالبدی و میزان سرعت و وسعت آن، پاسخ های روانی (احساسات و انگیزه های روانی) و پاسخ های عملی است که در قالب زمان و مکانِ مشخص شکل می گیرند. براساس نتایج، پاسخ به تغییرات را می توان در قالب دو دسته ماندن (با ارتباط مؤثر و یا غیرمؤثر با محیط زندگی) و یا نقل مکان (جابه جایی) با اقدام های متفاوت کالبدی تا رفتاری، تعریف نمود.