ارزیابى معجم ‏هاى موضوعى قرآن (مقاله پژوهشی حوزه)

قرآن کریم سخن خداى سبحان است که در آن هیچ باطلى نه وارد شده و نه وارد خواهد شد «لایاتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه تنزیل من حکیم حمید» (فصّلت/42) کسى که با آن سخن گوید راست و صادق و کسى که به آن حکم کند، حکمش نافذ و عدل است. کسانى که به آن متمسک شوند راه یافته‏اند و آنان که از آن اعراض و دورى کنند زیانکار خواهند بود؛ که راه قرآن تنها راه مستقیم است. قرآن میزان و دلیل محکم و روشنگرى متین و کلام و سخنى فصل است. کسانى که طالب عصمت و راه مستقیم هستند به آن راه جویند و این کتاب سرچشمه همه معارف است. تمام معارف بشرى از عقاید، اخلاق، احکام، اخبار گذشتگان و علوم طبیعى در آیات به ظاهر محدود قرآن گنجانده شده است. بر ماست که با تدبر در قرآن، حقایق، احکام، مواعظ و معارف و علوم آن را فهم کنیم «کتاب انزلنه الیک مبارک لیدّبّروا آیاته و لیتذکّر اولواالألباب». (ص /29) پس از جمع آورى و وحدت بخشى به نسخه هاى قرآن در عصر نزول، تلاش‏هاى علمى درباره قرآن مراحل مختلفى را طى کرد، در آغاز مسئله قرائت و فهم کلمات غریب قرآن، نقطه گذارى، اعراب و شماره گذارى آیات مطرح بود. ولى به تدریج مباحثى چون تفسیر قرآن و سبک‏هاى مختلف آن از نقل اقوال (مأثور) تا بحث هاى اجتهادى و استنباطى قرآن مطرح گشت. همچنین موضوعات ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، قرائت هاى هفتگانه و دهگانه مطرح شد، و روز به روز موضوعات علوم قرآنى، گسترش و تکامل یافت به گونه‏اى که هر یک از مباحث علوم قرآنى تبدیل به رشته هاى گوناگونى گردید و در هر زمینه مباحث تخصصى به وجود آمد.
ضرورت معجم موضوعى
از آنجا که این کتاب مقدس، دستور و راهنماى زندگى مسلمانان است و اصول دین، معیارهاى اخلاقى، روابط اجتماعى، سیاسى، قضایى و برنامه هاى اقتصادى مسلمانان بر این کتاب استوار است، نباید به این اندازه بسنده کرد، بلکه باید همراه با تحولات اجتماعى به پیش رفت و نیازمندى هاى جدید، پرسش ها و موضوعات نو را تبیین کرد و پاسخ گفت؛ اما این همه حاصل نمى گردد مگر آنکه قرآن را به سخن گفتن آوریم و پاسخ پرسش‏ها و رفع نیازها را از قرآن بگیریم. و از آن جا که پرسش‏ها، گوناگون و موضوعات متنوع است پاسخ قرآن جز در قالب طبقه‏بندى و فهرست کردن موضوعات و تفسیر و نتیجه‏گیرى ممکن نخواهد بود. از این‏رو در آغاز باید به استخراج موضوعات و مباحث دست یازید تا موضوعات طبقه‏بندى شده، راه را براى تفسیر موضوعى هموار کند و دسترسى به پاسخ و دیدگاه قرآن آسان گردد. معجم‏هاى موضوعى قرآن براى رسیدن به چنین مقصودى مورد توجه قرار گرفت و محققان به طبقه بندى و فهرست کردن آیات قرآن، متناسب با موضوعات گوناگون و ذوق و گرایش‏شان، عنایت ورزیدند. و کتاب هاى بسیارى در این زمینه با عناوین گوناگون همچون: تصنیف الآیات، تفصیل الآیات، کشف المطالب تبویب الآى طبقات الآیات، فهرست المطالب فرهنگ موضوعى، المعجم الموضوعى، الفهرس الموضوعى کشاف موضوعى دلیل الموضوعات و... نام گذارى و منتشر شده است.
اهداف معجم‏هاى موضوعى
هدف از تهیه معجم هاى موضوعى، اطلاع رسانى به محققان و دانشورانى است که در باره موضوعى خاص پژوهش مى کنند از این رو جایگاه معجم موضوعى با معجم الفاظ و یا تفسیر موضوعى متفاوت است. در معجم لفظى، هدف امکان دستیابى به واژه مورد نظر در قرآن است، در صورتى که معجم موضوعى به تمام مباحثى که به گونه‏اى (به دلالت تطابقى یا تضمنى یا التزامى) با موضوع ارتباط دارد، مى‏پردازد. از این رو معجم موضوعى در قالب الفاظ یک متن قرار نمى‏گیرد بلکه دائره خدمات پژوهشى و اطلاع رسانى آن بسى گسترده تر و وسیع تر است. از سوى دیگر معجم موضوعى با تفسیر موضوعى نیز تفاوت دارد زیرا در تفسیر موضوعى ابتدا عنوانى گزینش مى‏شود، آن گاه بر اساس ترتیب منطقى مباحث به جمع‏بندى و تحلیل موضوع در پرتوى آیات خاص پرداخته مى شود در حالى که معجم موضوعى تنها جنبه اطلاع رسانى داشته و راهنماى محقق و زمینه‏ساز پژوهش و تحلیل مى‏باشد.
پیشینه معجم‏هاى موضوعى
فهرست یا فرهنگ موضوعى پیشینه زیاد دورى ندارد. در گذشته چنین مرسوم بود که هرگاه علماى اسلامى مى خواستند در باره مطلبى بحث کنند در آغاز، آیات قرآن را راجع به آن مطلب نقل مى کردند و سپس وارد بحث مى شدند بدین سان طبقه بندى موضوعى قرآن در میان پژوهشگران اسلامى شکل گرفت. از نخستین کسانى که در جهان تشیع، قرآن را به شکل معجم موضوعى تنظیم کرد مرحوم علامه محمد باقر مجلسى بود. این محقق بزرگ گرچه کتاب «بحارالانوار» را به عنوان مجموعه احادیث مربوط به موضوعات گوناگون اسلامى در باب‏ها و فصل‏هاى مختلف تنظیم نمود اما در آغاز هر باب و فصلى، آیات مربوط به آن فصل و موضوع را گردآورى کرد به گونه اى که در مجموع این کتاب 90 موضوع اصلى و 1400 موضوع فرعى از عناوین قرآن وجود دارد و اگر کسى از این دیدگاه به کتاب بحارالانوار بنگرد، آن را نوعى معجم موضوعى قرآن خواهد یافت که موضوعات و مباحث قرآنى را به شکل معجم قاموسى طبقه‏بندى کرده است. پس از آن، کتاب «تفصیل الآیات» ژول لابوم مستشرق فرانسوى نخستین کار جدى در معجم موضوعى قرآن است که موضوعات را همراه آیات آورده است و بر مبناى ترجمه فرانسوى کازیمیرسکى از قرآن تدوین شده است. و محمد فؤاد عبدالباقى از فهرست‏سازان قرآن و حدیث این فهرست را تحت عنوان «تفصیل آیات القرآن الکریم» به عربى درآورد. در ایران فهرست ژول لابوم توسط محمد حسن خان صنیع الدوله با ترجمه فارسى و با توسعه و بازسازى تحت عنوان «کشف المطالب» به چاپ رسید. پس از این کار، «تفصیل الآیات» کیکاوس ملک منصور و «طبقات آیات» خلیل صبرى به رشته تحریر درآمد و بدین ترتیب روند نگارش معجم‏ها و فرهنگ‏هاى موضوعى ادامه یافت که ما پس از این مقدمه به معرفى اجمالى آثار پدید آمده مى پردازیم و ویژگى هاى هر یک را برمى‏شماریم و در ضمن به مقایسه این آثار با «فرهنگ قرآن» که اثرى نو و کارى شگرف در این زمینه است خواهیم پرداخت تا ابعاد تمایز و برجستگى هاى آن روشن گردد.
معرفى معجم‏هاى موضوعى قرآن
معرفى معجم‏ها و فهرست‏هاى موضوعى قرآن کریم به ترتیب حروف الفبا و بدون لحاظ الف و لام مى باشد.
آیه‏هاى زندگى 1
5 جلد فارسى / چاپ اول 1381/ انتشارات سروش (انتشارات صدا و سیما)، تهران. ××× حسین اسکندرى این مجموعه که هر جلدى براى هدف ویژه تهیه شده است، بدین ترتیب سامان یافته است که ذیل هر مطلب آیه اى را مطرح و با توضیح اجمالى به تبیین مباحث مى پردازد مثلا جلد اول آن طرحى سراسرى براى حفظ و درک مفاهیم 313 موضوع اعتقادى اخلاقى اجتماعى اقتصادى از قرآن کریم است که شامل شناخت، خداشناسى، جهان شناسى مرگ و برزخ و قیامت، قرآن شناسى، پیامبران، امامت و ولایت امام مهدى، حکومت اسلامى، انسان شناسى انسان و دشمنان مى باشد. این مجموعه کامل نیست بلکه از هر موضوعى، بحثى و آیه اى را آورده است . جلد دوم آن تحت عنوان «تا آسمان» بحث دعا و نیایش و آداب و موارد آن در قرآن است. جلد سوم تحت عنوان «شکوه آفرینش» به 30 آیه قرآن که حاکى از نشانه هاى قدرت و حکمت خدا در آفرینش است اشاره کرده و توضیحاتى آورده است. جلد چهارم تحت عنوان «نگین هستى» بحث انسان از آغاز تا انجام و ویژگى‏ها و جنبه‏هاى مثبت و آسیب پذیرى او و وظایف اش را در بر مى‏گیرد. جلد پنجم تحت عنوان «براى بیدارى» طرح حفظ و درک مفاهیم 165 موضوع قرآنى در مورد معاد مى باشد که ماهیت دنیا و سنّت‏هاى الهى، مرگ و برزخ و قیامت شناسى را مورد بحث قرار داده است.
اصول العلوم الانسانیة من القرآن2
کشاف موضوعى/ زینب عطیه محمد / السنن الالهیه فى الآفاق و الانفس و الامم/ 2 جلد عربى/ اشراف: الدکتور جمال الدین عطیه محمد / چاپ اول 1416ه/ نشر - دارالوفاء للطباعة و النشر قطر ××× زینب عطیه محمد در این کتاب به سنت‏هاى الهى در آفاق و انفس و امّت‏ها بر اساس واژه ها پرداخته است و به ترتیب تهجى به 90 واژه اشاره کرده است. در هر واژه نیز دسته بندى ارائه داده و آیاتى را با توضیح مختصر از تفاسیرى همچون تفسیر «سید قطب» و «قشیرى» و «المنتخب» ابن عاشور و «فخر رازى» و ... با آن همراه ساخته است. با توجه به توضیحات تفسیرى این کتاب و دسته بندى پراکنده آن، اطلاع رسانى آن رسا نبوده و نسبت به مطالب آیات نیز جامع نیست. اما به هرحال کتاب قابل استفاده‏اى مى‏باشد.
پیام وحى3
1 جلد فارسى ××× دکتر محمد کریمى براساس گفته مؤلف، این مجموعه چکیده مهمّ‏ترین مسائل و موضوعات مورد بحث در قرآن است که به صورت فشرده فراهم آمده است. مطالب در 15 بخش مطرح شده است که در هر بخش به صورت اجمال عناوینى ذکر مى شود و سپس آیاتى پیرامون آن بیان گردد. محورها از این قرار است: اول - خدا دوم - جهان سوم - شناخت و معرفت چهارم - انسان پنجم - شیطان دشمن خدا و خلق ششم - نهضت انبیاء هفتم - تاریخ (تقدیر تاریخ) هشتم - جهاد و مبارزه نهم - ابتلاء و آزمایش دهم - معاد و قیامت یازدهم - انسان‏هاى ویژه یا طراز مکتب (مؤمنین - متقین - اولوالالباب) دوازدهم - اقتصاد سیزدهم - حکومت و سیاست چهاردهم - حقوق زن پانزدهم - متفرقه این مجموعه بیشتر به جنبه اعتقادى نظر دارد و از مباحث احکام و اخلاق در آن چیزى نیامده است.
الترتیب و البیان عن تفصیل آى القرآن4
2 جلد عربى / چاپ دوم 1399 ه 1979 میلادى ××× محمد زکى صالح ترتیب مطالب کتاب از این قرار است: توحید، اسماءاللَّه الحسنى، مفاتح الغیب، علم الساعة، الروح و النفس، ملائکه، خلق السماوات و الارض، خلق انسان، جن، حیوان، آدم و ابلیس، لوح محفوظ، قضا و قدر، کسب نفس، غرایز الانسان، القرآن...، حکم قرآنیه، محمد رسول اللَّه و ... این موضوعات همراه با تفسیر موجزى از آیات، در کتاب گردآورى شده و مطالب آیات مورد بحث قرار گرفته است. در این مجموعه هر چند دسته بندى منطقى ارائه نشده اما نسبت به موضوعات فرعى کار خوبى عرضه شده است. این معجم موضوعى (و گاه تفسیرى) مشتمل بر 130 مدخل اصلى و برخى عناوین فرعى است که ترتیب موضوعات، غیرالفبائى مى‏باشد. جلد اول آن از مباحث توحید و آفرینش آسمان و زمین شروع شده و در جلد دوم از موضوعات وحى و زندگى انبیاء، آغاز و در نهایت به احکام عبادى و جزائى اسلام خاتمه یافته است. گزینش موضوعات در این اثر تنها متکى به عبارات قرآن نیست به موضوعات جدید همانند دموکراسى، علوم تجربى و عناوین اقتصادى نیز توجه شده است. در این کتاب از سیستم ارجاعات استفاده نشده و جاى فهرست الفبایى مدخل‏ها در آن خالى است.
تصنیف آیات القرآن الکریم5
2 جلد عربى/ نشر شرکت سهامى چاپ گوتنبرگ تهران / چاپ اول 1334 / چاپ دوم 1348 ××× محمد محمود اسماعیل مباحث این کتاب در یازده بخش زیردسته بندى شده است؛ ارکان اسلام، الهیات، غیبیات، نعم الهى، انبیاء، تشریعات (شئون حاکم، معاملات مالیه و اجتماعیه)، الاجتماعیات، سیاسیة و الحروب، محاورات المختلفة، مقارنة بین الاضداد، امثال و تشبیهات. ویژگى‏هاى این اثر عبارت است از: اوّلاً دسته بندى خوبى نسبت به فصول کتاب انجام نگرفته است ثانیاً آیات را به ترتیب نزول و به ترتیب مصحف مشخص کرده است. ثالثاً جامعیت نداشته و برخى از مباحث مثل مباحث اخلاقى و علمى در آن نیامده و رابعاً ترتیب منطقى مباحث نیز رعایت نشده است.
تفصیل آیات القرآن الحکیم6
1 جلد فارسى / چاپ دوم 1389 هجرى قمرى - 1348 ه ش/ تهران: انتشارات سهامى چاپ گوتنبرگ. ××× کیکاوس ملک منصور این کتاب که ترجمه فارسى کتاب «تفصیل آیات القرآن» از «ژول لابوم» فرانسوى است با ترتیب موضوعى نگارش یافته و در 17 باب تنظیم گردیده است. که ابواب آن به قرار زیر است: 1 - تاریخ 2 - محمدصلى الله علیه وآله وسلم 3 - تبلیغ 4 - بنى اسرائیل 5 - تورات 6 - نصارى 7 - ماوراء الطبیعه 8 - توحید 9 - قرآن 10 - دین 11 - عقاید 12 - عبادات 13 - شریعت 14 - نظام اجتماعى 15 - علوم و فنون 16 - تجارت 17 - علم تهذیب اخلاق در این اثر نیز ترتیب ابواب، منطقى نیست. امّا دسته بندى جامع و استقرایى صورت گرفته است. در بعضى از ابواب، موضوعاتى بحث شده است که بهتر بود در باب دیگر بحث مى شد. مثلا در باب «عقاید» بحث توبه و استغفار و گناه مطرح شده است که اگر در بحث تهذیب اخلاق مطرح مى شد بهتر بود. و یا سلسله آیاتى در ذیل موضوعى آورده شده که تنها یک آیه از آنها شاهد موضوع است.
تفصیل‏الآیات 7
1 جلد اصل فرانسوى مستدرک: ادوارد مونتیه مقدمه شعرانى/ انتشارات کتابفروشى اسلامیه/ چاپ 1360 ه. ش. ××× ژول لابوم این اثر نخستین معجم موضوعى قرآن است که موضوعات مطرح شده در قرآن را همراه آیات آن آورده است. این فهرست در هجده باب به ترتیب زیر تنظیم شده است. تاریخ، محمدصلى الله علیه وآله وسلم تبلیغ، بنى اسرائیل، تورات، نصارا، مابعدالطبیعه، توحید، قرآن، دین، عقاید، عبادات، شریعت، نظام اجتماعى، علوم و فنون، تجارت، علم تهذیب اخلاق، سعادت. سپس ذیل هر بابى، عناوین فرعى همان باب مطرح شده که در مجموع به 350 موضوع مى رسد. زیر هر موضوع آیات مربوطه، با آدرس سوره و آیه آورده شده که حجم کتاب را زیاد کرده است. از امتیازات کتاب، فهرست الفبایى موضوعات و ارجاعات اندک آن است گرچه این ارجاعات اندک نمى تواند مشکل تداخل موضوعات و مترادفات را حل کند و محقق را راهنمایى نماید اما تفطن نویسنده به روش ارجاعات در علوم اسلامى ستایش برانگیز است محمد فؤاد عبدالباقى، این اثر را به عربى ترجمه و تکمیل کرده است.
تنویر الأذهان لمواضیع القرآن8
مع التفسیر و التبیان/ 1 جلد عربى / نشر شرکة دار الارقم بن ابى الارقم/ بیروت - لبنان/ ص 464 ××× عبود احمد الخزرجى مؤلف، این مجموعه را در سال 1412 هجرى قمرى به اتمام رسانده است و از کتاب‏هاى تفسیرى طبرى، ابن کثیر، جلالین، زبدة التفسیر من فتح القدیر و کفایة اهل الایمان فى تفسیر القرآن و نیز کتاب‏هاى ریاض الصالحین امام نووى، کتاب الکبائر امام ذهبى و فهرست موضوعى آیات قرآن کریم××× 9 الفهرس الموضوعى لآیات القرآن الکریم/ چاپ چهارم 1409 / دار عمار - عمان و دارالجیل - بیروت/ ص 558 ××× اثر سید محمد مصطفى محمد که مبناى کار اوست در این مجموعه استفاده کرده است. در این اثر دسته بندى منسجم و منطقى ارائه نشده است هر چند نسبت به موضوعات تا حدودى پرداخته و از متفرعات آن سخن گفته است و به صورت تفسیر و پیام آیات، عنوانى آورده است اما تنها به یکى دو آیه بسنده کرده و استقراء کامل ننموده است. مباحث زیر زنجیر وار بدین ترتیب مطرح شده است که نخست به صورت مجمل به ظواهر و پدیده هاى مادى و معنوى اشاره مى کند سپس به مباحث توحید و صفات و اسماء خدا مى پردازد و بعد به صورت مفصل به آیات کونى و به دنبال آن بصورت پراکنده به مسئله نبوت و معاد و مسائل غیبت و دعوت اسلامى و غزوات پیامبر و نیز احکام اسلامى و گناهان کبیره اشاره مى کند و براى هر مورد، تنها یک آیه مى آورد. برداشت هاى عنوانى در مطلع هر آیه از ویژگى‏هاى این اثر مى باشد.
الجامع لمواضیع آیات القرآن الکریم10
1 جلد عربى/ نشر دار قتیبة/ بیروت - لبنان/ چاپ 1405 ه/ ص 660 ××× محمد فارس برکات این کتاب که در سال 1378 قمرى در دمشق منتشر شد، فهرست موضوعى متشکّل از 22 باب و 432 مدخل فرعى از مباحث قرآنى است که ذیل هر موضوع آیات قرآن با ذکر نام سوره و شماره آیه آمده است. فهرست باب هاى کتاب به ترتیب زیر است: الهیات، عبادات، ایمان، جهاد و هجرت، رسالت، یوم القیامة، محرمات، احکام و حدود، قصص و تاریخ، بنى اسرائیل، نصارا، اجتماعیات، کفر، فساد و جرم و فسق، امثال، علم، انسان، ابلیس و شیطان، جن، شعرا، اخلاق حمیده، اخلاق ذمیمه. عناوین فرعى عموما مرکب و ترتیب موضوعات ذوقى مى باشد. این کتاب با توجه به کاستى هاى تفصیل الآیات ژول لابوم و جبران آن کاستى ها به تنظیم موضوعات قرآنى اقدام کرده است. در برخى از باب‏ها توضیح کوتاهى در باره چگونگى دلالت آیه به موضوع مورد نظر آمده است و سیستم ارجاع دهى نیز در برخى از مدخل‏ها اعمال شده است. فهرست و ترتیب الفبایى مدخل‏ها یکى از کمبودهاى این مجموعه است که مناسب بود فهرست نمایه اى از موضوعات ابواب در پایان کتاب آورده شود.
دلیل الباحثین فى الموضوعات القرآنیه11
1 جلد عربى ××× محمد محمود محمد این کتاب بر اساس حروف تهجى، واژه ها و موضوعات قرآنى را مطرح و آدرس آیات مربوطه را آورده است. نمایه هاى انتخابى چندان استاندارد نیست و موضوعات ارجاعى آن مشخص نشده است مثلا «اکل در رمضان» که هم در «رمضان» مى‏آید و هم در «اکل» تنها در «اکل» آورده شده است و نسبت به استخراج آیات پژوهش جامع انجام نگرفته است. به هر حال این کتاب با اصطلاحات قرآنى و با گستردگى اطلاعات نسبتا خوب، قابل استفاده مى باشد. همه عناوین به شکل مرکب تنظیم شده که مجموع آنها 1433 مدخل و تعداد آیاتى که در این قسمت معجم آورده 18010 آیه است. اعلام فهرست شده 103 مدخل و آیات آن 706 آیه است. مؤلف خود را محدود به موضوعات تصریح شده در الفاظ قرآن نکرده بلکه به استنباط و انتزاع موضوعات از محتواى آیات نیز پرداخته است، از این‏رو دایره موضوعات گسترده تر است. متن آیه، ذیل مدخل و عناوین نیامده است بلکه به نام سوره و شماره آیه بسنده شده است، از سوى دیگر سیستم ارجاع در آن لحاظ نشده است و عناوین مرکب، نظم و ترتیب خاصى ندارد.
دلیل مباحث علوم القرآن المجید12
1 جلد عربى / ناشر دارالاضواء/ وزیرى، ص 256 / چاپ اول 1362 ××× محمد العربى الغروزى در این کتاب به مباحث زیر پرداخته شده است: توحید، ایمان، علوم تخصصى، اعتصام، طهارت، صلاة، زکات، نکاح، حج، صیام، طلاق، نفقات، یمین، مزارعه، فرائض، خلافة و امارة، قضا و شهادات و حدود، طب، جهاد، رؤیا، حقایق و رقائق، اخلاق، ترهیب، منافقان و کافران و مشرکان، مواعظ، محاسن اللسان، آفات اللسان، قصص تاریخ، سیدنا محمد، قیامت، فتن و اشراط الساعة. مجموعه مباحث در 28 فصل اصلى تقسیم شده است و در هر مبحث، عناوین ریز آن با ذکر نام سوره و شماره سوره و آیه آمده است بدون این که متن آیه ذکر شود. چینش مباحث کتاب ذوقى است زیرا نه براساس ترتیب منطقى موضوعات عمل شده است و نه ترتیب الفبائى. البته از فهرست کتاب مى توان عناوین اصلى و فرعى موضوعات و سیر مباحث را به دست آورد. در مجموع بیش از هزار عنوان فرعى مناسب با مباحث کلى در این کتاب طبقه بندى شده. اما از ساختار درختى و طبقه‏بندى نظام‏وار موضوعات و بهره‏گیرى از سیستم ارجاعات خبرى نیست.
دلیل الموضوعات فى آیات القرآن الکریم13
1 جلد عربى/ تقدیم دکتور هشام نشابة/ ص 1230/ نشر مؤسسة الریات- بیروت لبنان/ چاپ اول جمادى الاخرى 1422 ××× اسامة کامل ابو شقراء این کتاب شامل ده جزء است هر جزء شامل باب‏ها و هر باب شامل فصلهایى مى‏باشد:
جزء اول ارکان الایمان
باب اول ایمان باللَّه، باب دوم ایمان بالملائکه، سوم ایمان بالکتب و قرآن، چهارم ایمان بالانبیاء والرسل، پنجم ایمان به یوم الاخر، ششم امور متعلقة بالایمان.
جزء دوم الفرائض
باب اول الصلاة، باب دوم صیام، باب سوم الزکاة و الصدقات، باب چهارم حج والعمرة، باب پنجم امور متعلقة بالفرائض.
جزء سوم المحرمات و النواهى
باب اول من الأکل و الشرب، باب دوم مشترکة فى الایمانیات والاعمال الدنیویه، باب سوم محرمات و نواه فى المعتقدات، باب چهارم محرمات و نواه فى الامور الدنیویه، باب پنجم محرمات و نواه فى اوقات محددة.
جزء چهارم اخلاقیات المسلم
باب اول فى سلوکیات المسلم باب دوم فى صفات المسلم، باب سوم فى اعمال المسلم،
جزء پنجم اسس القوانین
باب اول القانون الدستورى، باب دوم القانون المدنى، باب سوم اجتماعیات، جزء ششم الخلق و المخلوقات (در این جزء مباحث جن و ابلیس و خلق انسان و حیوان و نبات آمده است.)
جزء هفتم اهل الکتاب
جزء هشتم العلوم فى القرآن
جزء نهم بیت اللَّه الحرام
جزء دهم خیرالدعاء ما جاء فى کتاب اللَّه
موضوعات آورده شده بسیار کلى است مثلا در جزء «فرایض» باب اول صلاة است که دو فصل دارد یکى عنوان صلاة و دیگر وضوء و تیمم یا در فصل «ایمان به ملائکه» آیات بسیارى راجع به ملائکه آمده که موضوع ایمان در آنها نیست و تنها آیات را به ترتیب سوره‏هاى قرآن ردیف کرده است. اما نسبت به دسته‏بندى کلى که ارائه داده است ذوق خوبى به کار برده است. ساختار این معجم موضوعى است و انتخاب موضوعات نیز گزینشى بوده است نه استقرائى. سیستم ارجاع و توضیحات در این مجموعه لحاظ نشده است و در آوردن آیه نسبت به موضوع مورد نظر دقت لازم صورت نگرفته است. نسبت به بعضى از مدخل ها تنها به آوردن آیات اکتفا شده و هیچ دسته بندى هم ارائه نشده است مثلا راجع به آدم‏علیه السلام و ابراهیم‏علیه السلام و سایر پیامبران از ابتداء هر آیه‏اى که مربوط به آنها بوده را آورده بدون اینکه موضوعات فرعى آنرا مشخص کند.
راهنماى کشف موضوعى آیات قرآن14
1 جلد فارسى/ انتشارات کتاب یوسف - تهران: ناصر خسرو/ چاپ اول 1378/ ص 223 ××× احمد مخملى مؤلف محترم با توجه به ضرورت مراجعه به قرآن در حل مشکلات اجتماعى، تربیتى و سیاسى جامعه و مسائل روز به موضوعاتى که در راستاى هدایت و روشنگرى قرار مى گیرد پرداخته است. در این کتاب متن آیات نیامده و تنها نام سوره و شماره آیه به همراه فیش موضوعى در ذیل موضوعات کلى آورده شده است مثلا اداى زکات به فقیران نشان رستگارى (لقمان/5) را تحت موضوع زکات در فصل فروع دین آورده است. دسته بندى آیات در موضوعات خود تحت 18 فصل به قرار زیر ارائه گردیده: 1 - اصول دین 2 - فروع دین 3 - مسائل اقتصادى 4 - مسائل تربیتى 5 - مسائل حقوقى 6 - مسائل خانواده 7 - مسائل فرهنگى 8 - اجل معین مرگ 9 - امتحان و آزمایش مرگ 10 - آمرزش، استغفار، توبه، عبادت 11 - ایمان و دین 12 - خدا 13 - خلقت 14 - دنیا، مکنت 15 - سرنوشت 16 - سوگند، نذر 17 - قرآن 18 - گمراهى ها در این اثر به رغم اینکه دسته‏بندى خوبى ارائه شده است، اما در آوردن آیات استقراء کامل صورت نگرفته است چنانکه نسبت به موضوعات نیز جامع نیست. مثلا مسائل طبیعى نیامده است. این کتاب در حد خود قابل استفاده و در اطلاع رسانى مفید خواهد بود.
زادالمؤلفین من کتاب رب العالمین15
1 جلد فارسى ××× عبداللَّه محمد الدرویش مؤلف با دسته‏بندى موضوعى خاصى، به آیات همراه با آدرس و کلمه کلیدى در آیه، اشاره مى‏کند و تقسیم‏بندى را در بخش اول به مباحث توحید اختصاص مى‏دهد که شامل مباحث پیرامون اللَّه، عبادات و ایمان است. بخش دوم دعوت الى اللَّه تعالى است که شامل مباحث جهاد، هجرت، غزوات و رسالت قرآن مى باشد. بخش سوم وحى است که شامل مباحث انبیاء و پیامبران مى باشد. و در ذیل آن به مبحث ملائکه و صفات آنها نیز اشاره شده است. بخش دیگر ساعت و آخر زمان است و بدنبال آن روز قیامت مى آید که مباحث حشر و بعث و جنت و نار و اصحاب اعراف را ذکر کرده است. در مرحله بعد بحث محرمات همراه با آیات الاحکام و مباحث متنوع آورده شده است. بخش‏هاى دیگر عبارتند از: امثال و صور که شامل قصص و تاریخ در قرآن است. اهل کتاب و بنى اسرائیل و نصارى، اخلاق، تهذیب اخلاق، اخلاق سیئى، کفر و شرک و نفاق و در نهایت بحث علم و انسان و علوم طبیعى و ریاضى و آیات الهى در قرآن. در این مجموعه ترتیب و دسته‏بندى مناسبى میان موضوعات ارائه نشده است و گاهى مباحث تکرار گردیده است
سبیل الهدى (تبویب موضوعى الآیات) 16
دراسة تاریخیة و تبویب موضوعى الآیات من القرآن الکریم/ 1 جلد عربى/ نشر جمعیة الدعوة الاسلامیه العالمیه/ چاپ دوم 1428 من میلاد الرسول محمد/ طرابلس - الجماهیریة العربیة اللیبیة الاشتراکیه العظمى / ص 364 ××× السایح على حسین مؤلف این کتاب در آغاز مقدمه جالبى در مورد قرآن، چگونگى جمع‏آورى، قرائت و حفظ آن آورده است و سبب اختلاف قراءات را با بیان قرائت مقبول متذکر شده است. در این کتاب که به عنوان فهرست موضوعى آیات مى باشد مباحث در سه باب (عقیده - شریعت - القرآن فى الحیاة) آمده است و هر بابى داراى فصولى است در باب عقیده به مباحث اللَّه و فنا (که همان مباحث قیامت و معاد است) و بحث پیامبران و کتاب‏هاى آسمانى پرداخته است، در باب شریعت به فصل‏هاى عبادات، احوال شخصیه مثل نکاح و طلاق و مبحث عقوبات و فصل حلال و حرام و در باب آخر نیز به فصل‏هاى علاقات اجتماعیه، قضاء و اصول الحکم، علاقات الانسانیه و الدولیه و بحث جهاد و مال در قرآن مى‏پردازد؛ در آخرین فصل به مباحث علم پرداخته است. شیوه ارائه آیات بدین صورت است که ذیل هر موضوع، آیات به صورت کامل همراه با شاهد مى‏آید. در این مجموعه مدخل کمتر مطرح شده و بیشتر موضوعات، ترکیبى است بعضى از موضوعات در فهرست‏هاى دیگر کمتر مشاهده مى شود مثل «محمد على لسان عیسى» و یا «السعى فى سبیل الرزق». موضوعات این مجموعه متنوع و کافى نیست و ملاک تقسیم بندى نیز چندان منطقى نمى‏نماید. این کتاب در سه باب تنظیم شده است: باب اول - عقیده - شامل چهار فصل مى‏باشد 1 - اللَّه خالق هستى، انسان، سجده و تسبیح ملائکه 2 - فنا و مرگ، روز حساب و جزاى اعمال و توبه 3 - رسالت و داستان انبیاء 4 - کتب آسمانى، قرآن و دین. باب دوم - شریعت - نیز چهار فصل دارد. 1 - عبادات 2 - نکاح و طلاق... احوال شخصیه 3 - عقوبات، قصاص، حدود 4 - حلال و حرام باب سوم - قرآن در زندگى - داراى شش فصل مى‏باشد. 1 - ارتباطات اجتماعى، حقوق فرزند، علاقه بین زوجین 2 - قضاء و اصول حکم و شورى 3 - ارتباط انسان با ملل دیگر، اهل کتاب و کفار 4 - جهاد، جنگ و صلح 5 - ثروت در قرآن، بخل‏ورزى، میراث، ربا ... و انفاق 6 - العلم، علم انسان، صاحبان علم.
طبقات آیات17
طبقه بندى آیات قرآن بر اساس موضوع/ 1 جلد فارسى/ چاپ اول 1344 / چاپ سوم 1362 / انتشارات امیرکبیر تهران / ص 1102 ××× خلیل‏اللَّه صبرى این کتاب در 26 فصل تنظیم شده است. و دسته بندى آنها به صورت استقرایى و ذوقى مى‏باشد. فصل‏هاى کتاب از قرار زیر است: صفات خدا، مناجات ها و ادعیه، محمدصلى الله علیه وآله وسلم، معراج، ملامت و عتاب به او، اهل بیت و یاران محمدصلى الله علیه وآله وسلم، مهاجر و انصار، قرآن، مطالعه و اسرار خلقت، آزادى، فرهنگ، آب، کار و کوشش، شب و روز، آداب اجتماعى و وظایف اخلاقى، اخلاق ذمیمه، جنگ و تبلیغات اسلامى، خلقت آسمان، آفتاب و ماه، آدم و فرشتگان و شیطان، تکالیف انسان، عقود و ایقاعات، احکام ارث و وصیت، ازدواج و طلاق، داستان‏هاى قرآنى، موسى‏علیه السلام و فرعون و تورات و بنى اسرائیل، عیسى و مریم‏علیه السلام و انجیل و سایر انبیاء، قیامت و دلایل آن، حالت روحى بشر، هدایت و اراده خدایى، یتیم و مال یتیم، غنائم و صدقات، جرایم، فضیلت و امتیاز اسلام، آیات مشکل قرآن. در این اثر آیات با ترجمه و آدرس، ذیل موضوعات مى‏آید و از سیستم ارجاع استفاده نشده است.
فروغ بى‏پایان (فهرست تفصیلى مفاهیم) 18
فهرست تفصیلى مفاهیم قرآن/ 1 جلد فارسى/ چاپ اول 1378/ نشر ذره - تهران / ص 864 ××× عبدالمجید معادیخواه موضوعات این کتاب بر اساس الفباى مدخل تنظیم شده است که همراه با موضوعات آیات مى‏آید. ارجاعات مدخل‏ها خوب انجام گرفته است، اما نسبت به استخراج آیات پژوهش کامل صورت نگرفته است هر چند جامعیت مطالب خوب است. در مورد انتخاب واژه‏ها ملاک مشخص نیست؛ مثلا در مورد «تفکر» و «اندیشه» واژه «اندیشه» پذیرفته شده است.
فرهنگ قرآن 19
کلید راهیابى به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم / اکبر هاشمى رفسنجانى و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن/ 8 جلد فارسى / ناشر موسسه بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) ××× مرکز فرهنگ و معارف قرآن ضرورت سامان یابى اطلاعات و اطلاع رسانى دقیق از موضوعات قرآن بر کسى پوشیده نیست. تلاشهاى خوبى در این راستا صورت گرفته است امّا با این همه، آنچه انجام گرفته است در خور معارف ژرف و آموزه‏هاى بلند قرآن کریم نیست. از این‏رو پى‏ریزى روش نو که بتواند بیانگر لطایف و حقایق عمیق قرآن باشد؛ ضرورى مى‏نمود. قرآن پژوه معاصر «آیت اللَّه هاشمى رفسنجانى» با توجه به این ضرورت، سنگ بناى چنین طرحى را نهادند و کار عظیم براى تهیّه معجم موضوعى جامع و گسترده و در عین حال از نظر دستیابى به موضوعات سهل و آسان را شروع کردند. این کار یک فعالیت گروهى و سازمان یافته است که طى مراحل و با تقسیم وظایف خاص انجام گرفته است. استخراج مدخل ها نخستین مرحله تدوین معجم بوده است که اساسى‏ترین رکن در معجم نویسى و نگارش دائرةالمعارف مى‏باشد. در این مرحله ملاک‏ها و شرایطى در نظر گرفته شده است مثل : قرآنى بودن، بار اطلاعاتى داشتن، از جنبه عربى و یا فارسى شناخته بودن و شهرت داشتن، گزینش مفرد، بساطت و کوتاهى واژه، اعلام مصرح و غیر مصرح که شامل نام اشخاص، اشیاء، مکان ها و زمان ها و گروه‏ها مى‏شود. مرحله بعدى و اساسى مرحله برداشت از آیات است که پژوهشگران طبق اصول و ضوابطى و با مراجعه به پرونده علمى مدخل که از منابع مختلف مثل تفسیر راهنما، معجم هاى لفظى، تک‏نگارى‏ها و منابع تفسیرى مختلف تهیه شده و نیز با مراجعه مکرر به آیات، به استنباط از آنها مى پرداختند. و سپس آنها را در قالب فیش و در نهایت به طبقه‏بندى اطلاعات آنها اقدام مى کردند. در مرحله بعد اطلاعات توسط گروهى کارشناس ارزیابى شده و طى مراحلى، کنترل و بازبینى مى گردید تا از اتقان و انضباط خاص و روانى و شیوایى برخوردار باشد. بدین ترتیب کارى عظیمى سامان یافت که مى‏تواند گام بلندى براى عرضه و اکتشاف معارف قرآنى به شمار آید. ساختار این مجموعه که احتمالا تا 30 جلد خواهد رسید به ترتیب حروف الفبا از مدخل آب شروع شده و تا یهود ختم خواهد شد. از ویژگى‏ها و اختصاصات این فرهنگ، ترتیب الفبایى - موضوعى آن است که به شکلى منسجم اطلاعات را طبقه بندى مى‏کند به گونه‏اى که مى توان از هر موضوع یا مدخلى، طرحى سازمان یافته استخراج نمود. ویژگى دیگر آن جامعیت و گستردگى و نیز استشهاد به آیات است، که در کمتر معجمى پیدا مى شود. برداشت‏هاى قرآنى ذیل موضوعاتى که ممکن است کمتر به آن توجه شود، توضیحات لازم در جایى که ممکن است آیه به ظاهر ناظر بر موضوع نباشد. و چینش موضوعات و گزینش مدخل هاى مفید در تمام زمینه هاى مختلف معارف اقتصادى اخلاقى اعتقادى طبیعى و... برجستگى‏هاى دیگر این اثر گرانسنگ است.