پژوهش در آموزش زبان و ادبیات عرب

ترجمه یکی از مهم ترین شیوه های انتقال پیام و برقراری ارتباط بین زبان ها، است. ارائه ترجمه مناسب و پیام دقیق نیازمند اصول و قواعدی است که در برخی موارد پایبندی دقیق به اصل زبان مبدأ، غیر از زیان هایی که به زبان مقصد وارد می آورد، نوعی پیچیدگی، ناآشنایی و ابهام در نثر ترجمه به بار می آورد و سبب می شود تا متن مبدأ زیبایی و حلاوت خود را از دست بدهد. برای رفع این مشکل، یکی از فنون کاربردی استفاده از شیوه های مختلف معادل یابی است؛ اما علیرغم وجود استفاده از این فن، در برخی موارد مترجمان زبان ها و مخصوصاً مترجمان زبان عربی و فارسی با چالش هایی مواجه می شوند که امر ترجمه را بر آن ها بسیار سخت و دشوار می کند. وجود اشتراک لفظی، واژگان دخیل، تفاوت در خانواده زبانی و ابهام های دستوری بین دو زبان، یکی از عمده ترین دلایلی است که در صورت عدم آگاهی مترجمان و مخصوصاً بیگانگان با این زبان، از آن رنج خواهند برد. در این مقاله با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، کوشش شده است، ضمن ارائه تعریفی کوتاه از مفهوم معادل یابی و فنون آن، به بررسی مهم ترین این چالش ها و موانع پیش روی مترجمان، پرداخته شود و در پایان مشخص شد: تفاوت ساختاری زبان فارسی و عربی، ابهام واژگانی، ابهام دستوری، تعدد بافت معنایی، وجود واژگان دخیل، اختلاف در خانواده زبانی یکی از مهم ترین عوامل ایجاد مانع در انتقال معنای دقیق و تمام رخ از زبان مبدأ است که آگاهی مترجمان از این مقوله ها، می تواند راهگشایی مناسب پیش روی آن ها باشد.

امروزه بزرگ ترین مسئله ای که جهان را تهدید می کند شیوع و گسترش ویروس کووید 19 (کرونا) است. اگرچه شیوع ناگهانی کووید 19، سیستم های بهداشتی درمانی دنیا را با چالش های متعددی روبرو کرد، اما سایر حوزه ها از جمله حوزه تعلیم و تربیت را نیز تحت تأثیر خود قرار داد که از درس زبان عربی با تمام چالش های آموزشی آن می توان به عنوان نمونه یاد کرد. با شروع اپیدمی کووید 19 در سراسر جهان، پروتکل های بهداشتی بر رعایت فاصله گذاری اجتماعی تأکید کردند. در این راستا در بسیاری از کشورها از جمله کشور ما، برای کاهش شیوع ویروس کرونا آموزش های حضوری در مدارس و دانشگاه ها تعطیل شدند. همه گیری این ویروس تمام جنبه های زندگی اعم از فرهنگ، صنعت، اقتصاد و گردشگری را در برگرفته و همچنین حوزه آموزش زبان عربی را که یکی از مهم ترین دروس در کشور است، با چالش جدی مواجه ساخت. لذا نظام آموزشی به آموزش از راه دور از طریق فضای مجازی روی آورده است. هدف از این پژوهش پرداختن به آموزش مجازی درس عربی و نیز چالش های این نوع آموزش در درس مذکور است. ویروس کرونا علاوه بر ایجاد مشکلات برای دانش آموزان و والدین آن ها، فشار زیادی به معلمان، مخصوصاً دبیران محترم عربی وارد کرده است و بر کیفیت آموزش و نحوه تدریس درس زبان عربی نیز تأثیر گذاشته است. شایان ذکر است روش تحقیقی که در این مقاله از آن استفاده شده، روش توصیفی با استناد به منابع کتابخانه ای است.

آموزش زبان عربی به جهت پیوند آن با مسائل ایدئولوژیک، فراتر از کشوری معین است و اروپا نیز از همان دوره های نخست تحت تأثیر آن بوده است. از قرن هشتم تا دوازدهم میلادی، عربی زبان علمی دنیا بود. از آن زمان تاکنون اروپاییان همیشه با زبان عربی روابط علمی و سیاسی داشتند. در حال حاضر نیز زبان عربی در اروپا همچنان طرفدارانی دارد و تدریس می شود، فقط در فرانسه شش میلیون عرب زندگی می کنند. در آلمان و هلند بخش قابل توجهی از شهروندان را مسلمانان و یا افرادی که رگ و ریشه عربی دارند و یا عرب مهاجر هستند، تشکیل می دهند و ازآنجایی که عربی زبان اسلام است در آینده هم پررونق خواهد بود و با توجه به اهمیت آن در این پژوهش با استفاده از روش جمع آوری و توصیفی-تحلیلی به بررسی فرایند آموزش زبان عربی در اروپا خواهیم پرداخت و در پی بررسی وضعیت کنونی آموزش عربی، مشکلات موانع و چالش های آن در کشورهای اروپایی و ارائه راه حل هستیم. چالش هایی همچون: ناهماهنگی مؤسسات آموزش زبان عربی در کشورهای اروپایی، نبود مرجع قوی و مورد تأیید همگان، تجاری بودن کتاب های درسی و پایین تر بودن سطح مواد درسی آموزش این زبان نسبت به کتاب های آموزشی دیگر اروپایی. استانداردسازی برنامه های درسی، تدرج و رعایت ترتیب در مراحل آموزشی، در نظر داشتن شرایط و نیازهای زبان آموز و همسان سازی آموزش زبان عربی با چهارچوب مشترک اروپایی آموزش زبان ها، می تواند در برطرف کردن این چالش ها تأثیر بسزایی داشته باشد.

عشق به وطن و میهن دوستی در دوره ی معاصر، حوزه ی گسترده ای از تأملات شاعرانه را برانگیخته و در سروده شاعران بروز خاصی داشته است. در دوره ی معاصر پیرامون وطن و مسائل وابسته به پیرامون آن دیدگاه های متفاوتی ارائه شده است. مقاله ی حاضر به بررسی دیدگاه أحمد محرّم (1877- 1945) شاعر معاصر مصر در مورد وطن و آزادی خواهی در اشعار وی می پردازد. با توجه به شرایط و زمینه های سیاسی و اجتماعی ای که این شاعر در آن به سر می برده است، میهن دوستی و آزادیخواهی در اشعار وی تراوش جدیدی به خود گرفته است. این پژوهش براساس سبک و متد تحقیق وصفی - تحلیلی داده های مفهوم میهن دوستی و آزادی خواهی را در چند بخش مورد بررسی قرار می دهد. در این راستا جلوه هایی چون عشق به میهن در قالب افتخار به تاریخ گذشته و اهتمام به فرهنگ و تمدن کشور و توجه به مفاخر قومی و ملّی، دعوت به اتّحاد و همبستگی، مخالفت با حاکمان مستبد، مقابله با استعمارگران و... در دیوان این شاعر مورد بررسی قرار گرفته است.

عنصر شخصیت یکی از عناصر مهم و اساسی در ادبیات داستانی است که نویسنده از طریق آن اندیشه ها و عواطف خود را به نمایش می گذارد. شخصیت ها بار اصلی داستان را بر دوش می کشند و با کنش ها و گفتگو هایشان روایت داستانی را به پیش می برند. شخصیت در اثر روایتی یا نمایشی، فردی است که کیفیت روانی و اخلاقی او در عمل و آنچه می گوید و انجام می دهد، وجود داشته باشد. خلق چنین شخصیت هایی به وسیله نویسنده برای معرفی و شناخت به خواننده در حیطه داستان را شخصیت پردازی می گویند. مقاله حاضر کوشیده است با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی شخصیت و شخصیت پردازی در رمان ذاکره الجسد اثر احلام مستغانمی پرداخته تا چگونگی پردازش شخصیت ها و انعکاس و نمود واقعیت را در شخصیت های این رمان نمایان سازد. این بررسی نشان می دهد، شخصیت های رمان بیشتر به صورت مستقیم (بیان و ارائه صریح شخصیت ها) پردازش شده اند. همچنین، استفاده نویسنده از روش شخصیت پردازی غیرمستقیم، در کنار شیوه مستقیم و ارتباط منسجمی که میان شخصیت با دیگر عناصر داستان ایجاد کرده در استحکام بنای داستان نقش ویژه ای ایفا کرده است

فهد العسکر «1917-1951 م» و پروین اعتصامی «1285-1320 ش» ازجمله شاعرانی هستند که مضامین اجتماعی را به گونه اش شعری درآورده اند. از مضامین اجتماعی موجود در اشعار این دو شاعر نابرابری های اجتماعی، آزادی خواهی، توجه به جایگاه زنان می توان اشاره کرد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و براساس مکتب فرانسه باهدف بررسی تطبیقی مضامین اجتماعی در شعر فهد العسکر و پروین اعتصامی نگارش شده است. از وجوه اختلاف در موضوع نابرابرهای اجتماعی این هست که فهد طبقه ضعیف را دعوت به عزت نفس می کند تا فقر از بین برود اما پروین طبقه ضعیف را برای برقراری عدالت به قیام و انقلاب فرامی خواند. در موضوع آزادی زنان نیز دو شاعر بر این باور هستند که زنان در جامعه مردم سالاری گرفتار شدند و در موضوع آزادی فهد را به برده ای تشبیه کرده که توان انجام کاری را ندارد و پروین آزادی چون چاهی دانسته است.

تحلیل گفتمان انتقادی رویکردی بین رشته ای در نظریه های نقد نوین محسوب می شود که اصل آن به مباحث زبان شناسی بازمی گردد. نظریه های گفتمان در سیرتکاملی خود به نظریه تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف می رسد که اساس تحلیل متن را در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین و بر سه محور زبان، ایدئولوژی و قدرت بنا می نهد. این نظریه در حوزه های اندیشگانی مختلفی ازجمله تحلیل و تبیین متون ادبی کاربرد یافته است. در این میان قصیده أنشوده المطر سروده بدر شاکرالسیاب به سبب برخورداری از جایگاهی ویژه و مؤثر در شعر معاصر عربی و نیز وجود عوامل فرامتنی گوناگون اجتماعی، سیاسی و ادبی، نگارندگان را بران داشته تا با خوانشی تازه از این قصیده در چارچوب نظریه گفتمان انتقادی فرکلاف به تبیین لایه های گوناگون زبانی، ادبی و فکری سیاب در این قصیده بپردازند. هدف این پژوهش که به شیوه توصیفی-تحلیلی فراهم آمده است، خلق دیدگاه تازه ای در شناخت شعر معاصر عربی است و آن را با پاسخگویی به این پرسش پی می گیرد که اساساً انطباق این قصیده بر چارچوب نظریه فرکلاف چگونه و تا چه اندازه قادر است دلالت های تازه و عمیق تری در شناخت شعر معاصر عربی ایجاد کند. نتایج تحقیق نشان می دهد که انطباق نظریه فرکلاف بر این سروده می تواند مخاطب را به درک لایه های معنایی عمیق تری در آن رسانده و درعین حال به ابعاد اندیشگانی مؤثر سیاب در شعر معاصر عربی وضوح بیشتری ببخشد.    

لیت" ازحروف مشبهه بالفعل است که بر سرجمله ی اسمیه وارد شده، اسم را منصوب و خبر را مرفوع می نماید واصلی ترین و رایج ترین کاربرد آن برای تمنّی است. تمنّی آرزویی است که دست یابی به آن محال، یا دور از انتظار است لذا معانی"لیت" کاش و ای کاش است. در قرآن کریم 14 مرتبه واژه ی "لیت" استعمال شده است، پژوهش حاضر با شیوه ی توصیفی-تحلیلی بر آن است تا به بررسی آیات حاوی "لیت" ازنظر ساختاری و معنای بلاغی آن از دید مفسّران و نحویان بپردازد و علت بیان "لیت" و ای کاش های قرآنی و گویندگان و زمان بیان آن را نیز بررسی کند. برآیند این پژوهش نشان می دهد که در هر 14 مورد"لیت"در معنای اصلی یعنی تمنّی (غیرممکن یا دور از انتظار) به کاررفته است و غرض بلاغی آن در اکثر موارد اظهار حسرت و ندامت از کاری است که زمان آن پایان یافته است و اغلب آن ها نیز در آخرت و از زبان کسانی جاری می شود که از قوانین الهی سرباز زده و هوی و هوس و آرزوهای شخصی و غریزی خود را دنبال کرده اند و از نظر ساختار نیز غالباً به صورت یا+ لیت + ضمیربارزمنصوبی+ جمله ی فعلیه با فعل ماضی بیان شده است.

تقابل شهر و روستا در شعر معاصر عربی بازتاب گسترده ای داشته و بسیاری از شاعران معاصر عربی در آثار خود بدان پرداخته اند. محمد الماغوط شاعر معاصر سوری نیز از این قافله عقب نمانده و در قصاید متعددی بدان پرداخته است. رنجش خاطر از فضای شهر که غالباً زاییده روابط انسانی، اجتماعی و سیاسی حاکم بر آن است، نمود ملموسی در شعر او دارد؛ به گونه ای که شهر در فضای شعر او چهره زشت و غبارآلودی دارد. حس غربت، غم و اندوه، گوشه نشینی و انزوا محصول شکل تعامل او با شهر است. در جستار حاضر موضوع تقابل شهر و روستا در شعر ماغوط با رویکرد تحلیلی توصیفی مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. از نتایج حاصله می توان به این اشاره نمود که شهر بسان زندانی برای ماغوط است که مدام در حال مهیا کردن شرایط برای فرار از آن و پناه بردن به روستاست. شهر گاهی در شعر ماغوط مصداق واقعی دارد و گاهی مطلق شهر است. نتیجه دیگر اینکه، بدبینی به شهر و تمایل به روستا و دیگر نمادهای روستایی، ناشی از سبک رمانتیسمی ماغوط نیست، اگرچه تا حدّی تحت تأثیر ادبای پیرو این سبک ازجمله جبران خلیل بوده است. بازگشت به کودکی، صحرا، مادر و آرمان شهر نمادهای اشتیاق به روستا و نفرت از شهر در شعر اوست.

بنیاد ارتباط انسان با دیگران بر اساس زبان است. آموزش زبان در مدارس بستر مناسبی جهت تقویت مهارت‌های چهارگانه زبانی و توانش ارتباطی است. علاوه بر اینکه برنامه درسی ملی، طراحی، تدوین، اجرا و ارزشیابی برنامه‌های درسی در سطوح ملی تا محلی را عهده‌دار است تا مبتنی بر فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، مفاهیم آموزشی را به دانش‌آموزان در سطوح مختلف منتقل کند. رویکرد راهنمای برنامه درسی عربی پرورش مهارت‌های زبانی به‌منظور تقویت فهم متون دینی بیان شده است. در این پژوهش با روش تحلیل محتوای کتاب «عربی زبان قرآن» پایه هفتم در سطح تمارین میزان انطباق آن را از یکسو با اهداف برنامه درسی عربی و از سویی دیگر با معیارهای رویکرد ارتباطی ارزیابی شده است. یافته‌ها حاکی از آن است اهداف تمارین منحصر به تقویت ترجمه، قواعد، واژه‌شناسی، درک مطلب و پرسش و پاسخ‌های کوتاه شده است. درمجموع %34 ترجمه، %22 قواعد، %18 واژه‌شناسی، %14 درک مطلب و %12 پرسش و پاسخ‌های کوتاه بدون بافت هستند. درنتیجه تمارین کتاب «عربی زبان قرآن» پایه هفتم همسو با برنامه درسی ملی طراحی‌شده و مجموع 50 تمرین کتاب نتوانسته معیارهای رویکرد ارتباطی جهت تقویت توانش ارتباطی و مهارت‌های چهارگانه زبانی را پوشش دهد.

محمدحسن علوان داستان نویس معاصر سعودى است که در داستان هایش به اوضاع اجتماعى این سرزمین توجه داشته است. ازجمله آثار او «طوق الطهاره» است که قهرمان اصلى آن شخصیت جوانى به نام «حسان» بوده که دچار پارادوکس های عاطفی بوده و فلسفه خویش را درباره عشق و رابطه با جنس مؤنث در چهارچوب آسیب های روانی برجا مانده از محیط اجتماعی امتحان می نماید. مهارت علوان در استفاده از تکنیک هاى روایت و زاویه دید مناسب موجب شده تا عنصر روایت بتواند نقش مؤثری در پیشبرد داستان، شخصیت پردازى، توصیف صحنه ها و وقایع و باورپذیرى داستان داشته باشد. تجربه و زندگى جوان سعودى و حادثه آزار جنسى وى در دوره مدرسه که منجر به ارتباط وى با زنان شده بود در کنار بیان اوضاع اجتماعى جامعه عربستان سعودى در داستان مذکور مشهود است. هدف از این اثر، تحلیل فرهنگی و اجتماعی عناصر داستانى به ویژه تکنیک های روایت و زاویه دیدِ داستان «طوقُ الطهاره» اثر محمدحسن علوان است که توانسته در داستان نویسى معاصر سهمى داشته باشد. این پژوهش عناصر داستانى را در داستان مذکور با روش مطالعه کتابخانه ای و توصیفی – تحلیلى بررسى می نماید. صریح، ساده و شفاف بودن زبان نویسنده و دور بودن از پیچیدگى و ابهام، رئالیست بودن داستان را به مخاطب مى نمایاند. نویسنده در آن، نظام حاکم بر عربستان سعودى را موردانتقاد قرار داده و از وضعیت حاکم بر سرزمینش سخن مى گوید. عناصر بارز داستان نویسى وى عبارت اند از: مقدمه یا شروع داستان، درون مایه، پیرنگ، گره افکنى، کشمکش، هول و ولا، بحران و نقطه اوج، شخصیت، زاویه دید، زمان، مکان و گفتگو.

 یادگیری زبان همواره برای دانش آموزان در محیط های آموزشی با چالش همراه بوده تا جایی که فارغ التحصیلان ما با اتکا به آنچه در مدارس آموخته اند اکثراً نمی توانند یک جمله انگلیسی یا عربی صحبت کنند، اگر یک صفحه متن از این دو زبان را هم ببینند بعید است بتوانند معنی روشنی از آن ارائه کنند؛ اما درس عربی مشکل خاص خود را دارد، علت تدریس آن نزدیکی به زبان فارسی و جایگاه دینی آن ذکر شده، اینجاست که موضوع پیچیده می شود چراکه جایگاه علمی یک درس تبدیل به جایگاه معرفتی و معنوی می شود. نوجوانی که باید با تکان های شدید دوران بلوغ، دشواری های زندگی و سختی حفظ و یادگیری حجم بالای درس ها روبرو شود، درعین حال با نظام آموزشیِ تبلیغی همراه می شود که تلاش دارد در کنار دروس شیمی، فیزیک، زیست و ریاضی، بخش روحانی و معنوی وجود او را هم رشد دهد. شاید اشکال این بوده که مؤلفان کتاب های درسی به جای آن که در پشت میزهای مدارس کتاب ها را بنویسند تلاش کرده اند تا با ترسیم چارچوب هایی تعیین کنند که دانش آموز باید چه بشود! این چه باید شدن، جای چه هست و چه می تواند باشد را گرفته است. برای همین به نظر می رسد درصحنه عمل آنچه واقع می شود خلاف نظریه پردازی های نگارندگان کتاب های عربی است. پژوهش حاضر سعی بر آن دارد که با روش تحلیل محتوا چالش های آموزش زبان عربی در مدارس ایران را مورد واکاوی قرار دهد.

المحظور اللغوی أو المناهی اللفظیه هی أسماء أو صفات أو أفعال ذات دلاله جنسیه أو مرضی  أو حیاتیه غیر ذلک من الدلالات التی یثیر التعبیر عنها بألفاظها المعهوده فی اللغه نوعا من الحرج أو الخجل و الإستحیاء عند مستعملها و متلقیها، و السخریه تعنی طریقه فی الکلام یعبر بها الشخص عن عکس ما رأی الشخص على نفسه أو أنها الهزء بشیء ما لا ینسجم مع القناعه ّ یقصده بالفعل و هی التعبیر عن تحس العقلیه و لا یستقیم مع المفاهیم المنتظمه فی عرف الفرد و الجماعه، و حاول البحث أن یبین الألفاظها و أن یبین دلالات المعنى فی المناهی ّ المنهیه عنها فی شعر مظفر النواب و التی تحمل البذائه و الخنا فی طی اللفظیه و تداعیاتها و ضروره إستخدامها و  کما یشیر إلى الدلاله اللغویه لتلک الألفاظ عبر الدلالات المعجمیه و الدلالات الصرفیه و أیضا تبیین العبارات التی أخذت معانی مختلفه على مر العصور و کذلک درسنا أنواع السخریه فی شعر النواب، لأن السخریه فی شعر النواب تقطن فی المناهی اللفظیه أیضا و إنه دائما ما یسخر من الحکام و ینعتهم بألفاظ دنیئه، و مما جعل شعره ینفذ إلى القلوب، سهوله لفظه و معناه و صدق معتقده و کانت النتیجه أنه أکثر فی شعره من الألفاظ الجنسیه و القبیحه و تنسیب العهر للحاکم العربی و بطانته و کذلک سخریته لم تکن من أجل اللهو و الإضحاک و إنما هو شعر ساخر و المتأمل فی أسلوب النواب فی ،یحمل فی مجمله قضیه سیاسیه و إنسانیه عاشها شعب محروم و مضظهد النقد یجده لیس مجرد شتم أو سب سوقی، بل هو مشروع خلق إشمئزاز و فوره غضب عارمه لدى الناس و قمنا بدراسه هذا الموضوع على منهج وصفی تحلیلی. ولکن ما یمیز شعره هی روح السخریه فی توظیف المناهی اللفظیه التی یستخدمها و انه دائما ما یسخر من الحکام و ینعتهم بالفاظ دنیئه، ، و انه یجهر بما فی القلوب و ناسیا بما یحیط به من مخاطر من اعدائه الذی نفوه من بلدانهم ،غالبیه شعر النواب السیاسی نقد لاذع و هجوم على الحکام فی الدول العربیه و قممهم و اجتماعاتهم.

هر اثری با توجه به موضوع و ساختار، زبان ویژه ای دارد. زبان برخی از آثار با توجه به عاطفه و تخیّل به کاررفته در اثر، ساده و همه فهم و برخی نیز به دلیل برخی لغات، اصطلاحات، نیاز به تأمل و توجه بسیاری دارد. کتاب های عربی دوره دوم متوسطه از مهم ترین و در دسترسی ترین منابع آموزشی در زمینه یادگیری عربی و به تبع آن آشنایی با مفاهیم دینی و قرآنی و احادیث و ... برای فراگیران است. تحقیق حاضر با روش کتابخانه ای و توصیفی در پی نقد و بررسی کتب عربی دوره دوم متوسطه از منظر زبان شناسی است. واکاوی کتب عربی موردبحث مبین آن است که مؤلفین با دقت زبانی و ظرافت خاصی موضوعات کتب درسی را انتخاب کرده اند و با توجه به سطح علمی فراگیران و مقتضای حالشان، متون را بر مبنای ابعاد زبانی دسته بندی کرده اند.