تمنی

یکی از مهم ترین وجوه اعجاز قرآن کریم، فصاحت و بلاغت این کتاب آسمانی است که از زمان نزول آیات الهی تا کنون به شیوه های مختلف مورد بحث قرار گرفته است. یکی از ابعاد بلاغت قرآنی، وسعت و تنوع کاربرد کلمات و اصطلاحات، متناسب با مقتضای حال است. حرف «لَو» یکی از حروف پر کاربرد قرآن کریم است که در ساختارها و قالب های گوناگون، معانی عمیق و متعددی را در بر دارد. حرف «لَو»در قرآن کریم در بیش از ده ساختار، با ظرافت و دلالت های معنایی گوناگون به کار برده شده است. در این مقاله سعی شده تا با بررسی انواع و ساختارهای مختلف حرف «لَو»، معانی و دلالت های نحوی و بلاغی آن در قرآن کریم نیز بررسی و طبقه بندی گردد تا از این طریق بخشی از زیبایی های بلاغی قرآن کریم درباره ی «لو» به تصویر کشیده شود و در این پرتو، شناخت بهتری از این منبع روحانی حاصل گردد.

خداوند به مدد ابزارهای وجودی که در اختیار انسان قرارداده، از انسان با «تعالوا» دعوت می کند. چنان چه انسان از قوّة وهم و خیال گذر کند و رتبة وجودی خویش را به عقل، مزیّن و متعالی نماید، با تکیه بر امید مطلوب که از آن به رحمت الهی تعبیرشده است، پویا و متوکّل، راه تعالی را در پیش می گیرد و به دعوت خداوند لبّیک می گوید. گرچه آرزو و امید، ودیعه های الهی در ضمیر انسان هاست، امّا آرزوهای واهی که بدون پشتوانة عقل و عمل، انسان را به خود مشغول می کنند، نتیجه ای جز حسرت و خسران ابدی در پی نخواهند داشت. در این مقاله، پس از بررسی معنای لغوی آرزو و امید، به ذکر آیات و احادیثی که انواع آرزو را بیان فرموده، نیز افرادی که آرزوی آنها در قرآن آمده، پرداخته شده است. ضمن پرداختن به آثار و نتایج آرزوهای مذموم و بیان آرزوهای برتر، انواع متعلّقِ آرزو و آیات مربوط به هر یک ذکر شده است. در این تحقیق، ابزار مورد استفادة نشریّات، کُتُب و اینترنت می باشد.

چالش تصرف شیطان در پیامبران از شبهاتی است که برخی آن را به آیه 52 سوره حج در داستان غرانیق نسبت دادهاند. این آیه از خواست شیطان برای القا در تمنی پیامبران و نسخ آن توسط خداوند خبر میدهد. پژوهش حاضر در حوزه مطالعات تفسیر قرآن برگرفته از نظرات تفسیری آیتالله جوادی آملی درباره آیات 52 - 54  سوره حج با تأکید بر عبارت «اذا تمنی القی الشیطان فی امنیته» در آیه 52 است و میفرماید باتوجه به تجرد عقلی پیامبران و تجرد وهمی شیطان امکان ندارد شیطان در تمنی پیامبران تصرف کند.

علمای بلاغت همواره سعی بر فهم دریافت دلالت های حقیقی واژه هایی که معنای حقیقی سبک تمنی و ترجی را بیان می کند، داشته اند. در همان زمان مشخص گردید که این سبک بیانی گاهی از معنایی به معنای دیگر مورد استفاده قرار می گیرد؛ و گاهی پیش می آید که این دو سبک بیانی با توجه به نوع متن کاربردشان جابه جا می شود؛ به طوری که این کاربردها به سادگی قابل تشخیص و تعیین نبودند، به گونه ای که نزدیکی کاربرد معانی(تمنی و ترجی) به اندازه ای است که گاهی ادوات این دو به جای یکدیگر به کار می روند، و این کاربرد نزد علمای بلاغت بسیار مشهور است. مسأله اصلی آن است که اهمیت زیباشناختی معانی این واژه ها و ادوات را که در این دو سبک بیانی به کار می روند، تبیین شود، و چگونگی کاربرد آن ها را در متن قرآن روشن شود. روش این مقاله کیفی و تکنیک تحلیل مصداقی در برخی از آیات قرآن است و از مباحث انتزاعی پرهیز شده است. نتیجه این بررسی آن است که ساختار زبانی، یک ساختار بی طرفانه در بیان و ارائه نیست و وقتی که این ساختار از یک ترکیب معنوی کوچک در ادات تمنی یا ترجی به کار می رود، محدود به آن ها نمی شود بلکه می بایست ساختاری معنای تمنی و ترجی را در بر گیرد و معنای مورد نظر با توجه به نیاز ارائه شود.

لیت" ازحروف مشبهه بالفعل است که بر سرجمله ی اسمیه وارد شده، اسم را منصوب و خبر را مرفوع می نماید واصلی ترین و رایج ترین کاربرد آن برای تمنّی است. تمنّی آرزویی است که دست یابی به آن محال، یا دور از انتظار است لذا معانی"لیت" کاش و ای کاش است. در قرآن کریم 14 مرتبه واژه ی "لیت" استعمال شده است، پژوهش حاضر با شیوه ی توصیفی-تحلیلی بر آن است تا به بررسی آیات حاوی "لیت" ازنظر ساختاری و معنای بلاغی آن از دید مفسّران و نحویان بپردازد و علت بیان "لیت" و ای کاش های قرآنی و گویندگان و زمان بیان آن را نیز بررسی کند. برآیند این پژوهش نشان می دهد که در هر 14 مورد"لیت"در معنای اصلی یعنی تمنّی (غیرممکن یا دور از انتظار) به کاررفته است و غرض بلاغی آن در اکثر موارد اظهار حسرت و ندامت از کاری است که زمان آن پایان یافته است و اغلب آن ها نیز در آخرت و از زبان کسانی جاری می شود که از قوانین الهی سرباز زده و هوی و هوس و آرزوهای شخصی و غریزی خود را دنبال کرده اند و از نظر ساختار نیز غالباً به صورت یا+ لیت + ضمیربارزمنصوبی+ جمله ی فعلیه با فعل ماضی بیان شده است.

ترجمه و تفسیر واژگان ازجمله مباحث مهم علم تفسیر است که گاه سبب می شود واژه از معنای اصیل و مراد حقیقی دور گردد و معانی ثانوی، بعید و گاه نوین جای گزین آن شود. توجه به تحول لغت در هنگام بررسی متون کهن از اهمیت شایانی برخوردار است؛ زیرا کلام در متون قدیم با عنایت به معنای اصیل و حاکم در آن برهه زمانی صادرشده است و متأخران با عنایت به معانی غیر از آن معنای اصیل به متن توجه می کنند. واژه مَنَى و دو مشتق آن یعنی تَمَنَّى و أُمْنِیتِهِ در آیه 52 حج از جمله این موارد است. در کتب لغت قدیم معنای اصیل مَنَی را مرگ و تقدیر گرفته اند؛ درحالی که مفسران واژه تَمَنَّى را در معنای آرزو (الأُمْنِیّه) لِحاظ کرده اند. در پی آن پرسش از امکان نفوذ شیطان در ساحت وحی و ماجرای غرانیق در کتب تفاسیر و... در تأملات کلامی مسلمانان ایجاد شده است. در این مطالعه با درنگ و تأمل در معنای این واژگان در کتب لغت قدیم و توجه به سیاق و حقیقت وحی، احتمال حمل واژه تَمَنَّى بر معنای رسیدن و مقدر شدن زمان مرگ پیامبران را مرور خواهیم کرد. فرضیه ما در این مطالعه آن است که تمنا به معنای مرگ، و امنیه نیز به معنای آرزو است. با این روی کرد مرجع ضمیر هاء در کلمه امنیته در آیه 52 سوره حج نیز شیطان خواهد بود.