پژوهشنامه ایرانی سیاست بین الملل

قانون صلاحیت دادگستری جمهوری اسلامی ایران برای رسیدگی به دعاوی مدنی علیه دولت های خارجی در واکنش به تصمیمات محاکم آمریکایی علیه دولت جمهوری اسلامی و ارگان های وابسته به آن و نقض مصونیت آنها وضع شد. مستند محاکم مزبور در صدور این تصمیمات، قانون مصونیت دولت های خارجی آن کشور مصوب 1976 بوده است. صرف نظر از اعتبار آرای صادره، اکنون محاکم هریک از دو کشور ایالات متحده ی آمریکا و جمهوری اسلامی ایران آراء متعددی را بر اساس قوانین داخلی علیه دولت مقابل صادر کرده اند و اشخاصی ذی نفع آراء صادره هستند. بر اساس مقررات جاری ایالات متحده، پیش شرط عادی سازی روابط میان دو کشور، حل وفصل اختلافات ناشی از این دعاوی است. از دیرباز راه حل های مختلفی برای حل و فصل اختلافاتی مشابه این قبیل اختلافات میان دولت ها وجود داشته است که ازجمله آنها می توان به شیوه ی حل وفصل از طریق انعقاد موافقت نامه های مقطوع و تأسیس کمیسیون های دعاوی خارجی و دیگری دادرسی دعاوی گسترده ی بین المللی اشاره کرد. هرکدام از این راهکارها، ظرفیت ها ومحدودیت های خاص خود را دارا هستند. به نظر می رسد شرط حل وفصل اختلافات موجود در عهدنامه ی مودّت بین ایران وآمریکا (1955) به عنوان تنها مکانیسم موجود حل وفصل اختلافات میان طرفین، مبنای حقوقی لازم برای حل وفصل این قبیل دعاوی از طریق ارجاع به دیوان بین المللی دادگستری یا داوری را فراهم می سازد.

باگذشت بیش از یک دهه از مناقشه ی هسته ای ایران، نهایتاً عاقبت این پرونده با توافق هسته ای ایران با اعضای 1+5 به سرانجام رسید. روسیه، چین و آمریکا از بازیگران مهم در موضوع پرونده ی هسته ای به شمار می روند که نقش آنها در قبال این پرونده غیرقابل انکار است. آمریکا با اعمال فشارها، تهدیدها و تحریم ها سعی داشت که از دستیابی ایران به انرژی هسته ای ممانعت به عمل آورد. معرفی این پرونده به عنوان خطری برای صلح و امنیت جهانی از سیاست های واشنگتن برای مشروع جلوه دادن اقداماتش علیه ایران است؛ اما رویکرد روسیه و چین دارای ماهیت متفاوتی است. دو کشور از یک سو در هماهنگی با نگرانی های غرب از قدرت هسته ای ایران و از سوی دیگر با معرفی خود به عنوان حامی ایران به اتخاذ مواضعی مبهم دست زده اند. یافته ها نشان می دهد که مهم ترین عنصر تأثیرگذار در سیاست های مسکو و پکن در برخورد با این بحران، روابط استراتژیک روسیه و چین با ایالات متحده است. لذا سؤال مقاله این است که راهبرد سیاست خارجی این سه کشور در برخورد با پرونده ی هسته ای تحت تأثیر چه عواملی بوده است؟ فرضیه مقاله این است که روسیه و چین در مخالفت خود به مبانی حقوقی تکیه دارند و در تعاملات خود با ایران راهبردی مصلحت اندیشانه و تاکتیکی در جهت تأمین منافع خویش به کار گرفته اند؛ اما آمریکا علاوه بر سختگیری های حقوقی- سیاسی به تنش های ایدئولوژیک با ایران می پردازد، ولی هرسه باهم رابطه ی استراتژیک دارند؛ اما با ایران رابطه ی تاکتیکی دارند و مخالف قدرتمندشدن یک ایران هسته ای هستند. در این مقاله با روش پژوهش مقایسه ای کیفی به تحلیل داده های پژوهش پرداخته می شود.

گذار دموکراتیک از بالا به پایین، یکی از گذارهایی است که توسط حکومت ها در واکنش به الزامات و ضرورت های داخلی و بین المللی روی می دهد. این نوع گذار، با آزادسازی سیاسی یا دموکراسی حداقلی شروع می شود و با فراهم شدن شرایط مطلوب و مسئولیت پذیری در حکومت، مردم و نهادهای مدنی در گذر زمان می تواند به تحکیم دموکراسی بینجامد. با اتخاذ رویکرد جامعه شناختی سیاسی و با روش تبیینی علی- تحلیلی، هدف مهم از انجام این پژوهش، پاسخ به این پرسش اصلی است که: مهم ترین ریشه ها یا عوامل مؤثر بر آغاز آزادسازی و دموکراسی تدریجی در کویت از دهه ی 1990 به این سو چه بوده اند؟ فرضیه ی پژوهش: مهم ترین عوامل مؤثر بر آزادسازی سیاسی یا دموکراسی تدریجی از بالا به پایین در کویت از دهه ی 1990 به این سو عبارت اند از: تهاجم عراق به کویت به مثابه فرصت ساز مهم خارجی، تشدید دموکراسی خواهی از سوی نهادها و فعالان مدنی و جنبش های اجتماعی، اختلافات سیاسی در بلوک قدرت یا هیئت حاکمه و تأثیرات فکری- نگرشی و بسیجی مطبوعات و اینترنت. یافته های تحقیق حاکی از آن هستند که حکومت کویت در تمایز با سایر کشورهای عربی منطقه، در بستر الزامات و ضرورت های یادشده به سمت نوعی واقع بینی و زمان شناسی مصلحت جویانه حرکت کرد و آزادسازی سیاسی تدریجی را آغاز کرده و به صورت کنترل شده ادامه داده است. این گذار عمدتاً جنبه ی تاکتیکی برای حفظ حکومت و بقای سیاسی بوده است، تا ماهوی و در آینده با چالش های مهمی مواجه خواهد بود.

این پژوهش در پی بررسی و مقایسه ی نحوه ی بازتاب اخبار و مطالب توافق هسته ای ژنو در روزنامه های شرق و کیهان از شهریور تا اسفند 1392 است. اهمیت این بازه زمانی از این جهت است که هم زمان با روی کارآمدن دولت یازدهم، دور جدیدی از مذاکرات و تعامل با کشورهای 1+5 آغاز شد. روش به کارگرفته شده در این تحقیق، «تحلیل محتوای کمّی» و واحد تحلیل نیز «مضمون» است که با استفاده از روش نمونه گیری سیستماتیک، هفت ماه آماری و در مجموع 530 مطلب به عنوان نمونه مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. در تحلیل محتوای مطالب روزنامه ها، از نظریه های برجسته سازی و انگاره سازی به عنوان مبانی نظری تحقیق بهره گرفته شد؛ همچنین ضریب پایایی تحقیق نیز بر اساس آزمون کای اسکوئر محاسبه شد. یافته های تحقیق نشان می دهد که در این مدت، تفاوت معناداری بین دیدگاه روزنامه های شرق و کیهان وجود دارد. به این ترتیب که «شرق» با دیدی واقع گرایانه تر به انعکاس مطالب پرداخته و جهت گیری همراه با تأیید به انجام مذاکرات و نتایج حاصله دارد؛ در مقابل «کیهان» رویکردی انتقادی و ایدئولوژیکی را در پیش گرفته است.

دیپلماسی و مذاکره میان واحدهای دولتی و غیردولتی در ابعاد مختلف داخلی، منطقه ای و جهانی سابقه ای به درازای عمر بشری دارد و همواره در طول تاریخ برقرار بوده است. واژگان و مفاهیم دیپلماسی، دیپلمات، دیپلماتیک و مذاکره در ادبیات روابط بین الملل کاربرد فراوانی دارند و اغلب برای بیان رابطه بین دو یا چند کشور و یا چند بازیگر غیردولتی به کار می روند. ازاین رو، سؤال اصلی آن است که تحول در مفهوم دیپلماسی چه ارتباطی با تئوری های روابط بین الملل دارد؟ مقاله ی حاضر به تحلیل تحول دیپلماسی در روابط بین الملل می پردازد و برای این منظور، تحول تاریخی دیپلماسی را از اواسط قرن پانزدهم تا قرن حاضر بازخوانی می کند. درواقع مسئله ی اصلی موردتوجه در این مقاله آن است که تحول در مفهوم دیپلماسی را با توجه به نظریه های واقع گرایی، لیبرالیسم و سازه انگاری تشریح نماید. یافته های پژوهش حاکی از آن است که با تقسیم بندی دیپلماسی به سه دوره ی مختلف (سنتی، غیرمتعارف، دووجهی در این پژوهش) می توان آن را بر اساس نظریه های مطرح شده تحلیل و تبیین نمود. بااین وجود باید این نکته را نیز مدّنظر داشت که همه ی ابعاد و کلیت تحول مفهوم دیپلماسی با این سه نظریه قابل تحلیل و بررسی نیست. شیوه ی پژوهش تحلیلی- توصیفی بوده و گردآوری اطلاعات بر مبنای روش کتابخانه ای و استفاده از منابع اینترنتی است.

با تغییر ماهیت درگیری های بین المللی در دوران پسا دوقطبی، مأموریت های حفظ صلح در نقاط بحرانی جهان ازجمله آفریقا افزایش یافته است. بحران سودان را می توان یکی از بزرگ ترین فاجعه های بشردوستانه در جهان نامید. شورای امنیتِ سازمان ملل در مقام حفظ صلح و امنیت بین المللی با صدور قطعنامه های متعدد در کامیابی یا ناکامی این مأموریت ها نقشی اساسی ایفا می کند. مقاله ی پیشِ رو ضمن ارزیابی عملیات های حفظ صلح در آفریقا در پی پاسخ به این سؤال است که چرا شورای امنیت در عملیات های صلح بانی در سه منطقه ی دارفور، سودان جنوبی و ابیه موفق نبوده است؟ «رعایت نکردن مؤلفه های تأثیرگذار در عملیات های صلح بانی عامل شکست شورای امنیت در این مأموریت ها بوده است.» مؤلفه های مذکور شامل موارد زیر است: رضایت و حسن نیت طرفین، عدم جانب داری، همکاری بازیگران مهم خارجی، احساس امنیت طرفین درگیر، شفافیت در اختیارت مأموریت، استقرار به موقع عملیات حفظ صلح، هماهنگی داخلی و خارجی، فرماندهی شایسته ی مأموریت صلح بانی و توجه به دلایل جنگ.