اسلام و مطالعات اجتماعی

دولت ها در اداره عمومی نیازمند تعریف نقش و جایگاهی جدی برای مردم و نهادینه نمودن آن هستند. نقش مردم در حوزه فرهنگ به دلیل ماهیّت و ویژگی های آن از ضرورتی دوچندان برخوردار است که جمهوری اسلامی ایران به دلیل فرهنگی بودن ذات انقلاب، بیشتر به آن نیازمند است. بر این اساس باید برای اداره فرهنگ کشور به ساختاری کارآمد دست یافت که دولت شبکه ای در این خصوص الگویی قابل بررسی است. ازآنجاکه این مقاله در پی بررسی، توصیف، تحلیل و ارائه است، فاقد فرضیه بوده و در پی پاسخ به این پرسش است که «چرا تا به حال و به رغم جنس مردمی فرهنگ و خواست سیاست گذاران اصلی انقلاب اسلامی، نقشی جدی برای مردم در این عرصه تعریف نشده است؟» «اگر بخواهیم به این مهم جامه عمل بپوشانیم باید به چه اصول و سیاست هایی توجه کنیم؟» تبیین سیاست نامه ای برای تعریف و تقویت جایگاه مردم در اداره فرهنگ کشور از جمله دستاوردهای این پژوهش است. این سیاست نامه در شش ساحت قوانین، ساختارها، مدیران، برنامه ریزی، نیروی انسانی و عملیات تدوین شده است و در هر ساحت نیز به سه سطح  ملی، بخشی و اجرایی آن توجه شده و مجری، مدت زمان اجرایی شدن و خروجی و نتیجه مورد نظر سیاست تبیین شده است.

«الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» گفتمانی است متعلق به انقلاب اسلامی در دهه چهارم که درصدد جای گزینی با «گفتمان توسعه» است. اگر زیرساخت مهم گفتمان توسعه «جامعه شناسی سکولار» است، الگوی پیشرفت و نظام سازی اسلامی نیازمند دانشی اصیل ملهم از منابع و روش شیعی در موضوع شناسی اجتماعی است که البته، تأخیر و نیز موانعی جهت تحقق آن در شرایط فعلی به چشم می خورد. مقاله با این نگاه در سه بخش کلی، لوازم و مفردات و ماهیت جامعه شناسی مطلوب را بیان کرده و سپس در گذری بر تاریخ اجتماعی ایران ظرفیت شناخت و تبیین روابط اجتماعی از منظر عالمان دین، بررسی و در نهایت، موانعی که رفع آنها (در عین توانمندی های متنی و منبعی) برای تأسیس جامعه شناسی از نوعی دیگر، لازم است معرفی و شرح شده اند.

یکی از دغدغه های علوم اجتماعی تجزیه و تحلیل مسئله تغییرات اجتماعی در کنار توجه به نظم اجتماعی است و از این رهگذر اندیشمندان در پی ارائه الگوهای توسعه اجتماعی هستند. پس از انقلاب اسلامی ایران برای جامعه شناسان، مدیران دولتی و سیاست گذاران عمومی این پرسش مطرح شده که آیا جمهوری اسلامی ایران الگوی نوینی برای رشد و توسعه اجتماعی متناسب با آرمان های خود دارد یا در این زمینه از الگوهای سایر جوامع بشری بهره می گیرد؟ طرح بحث الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت از سوی مقام معظم رهبری فرصت خوبی به وجود آورده است تا این مسئله به شکل جدی تر مورد توجه مجامع علمی قرا گیرد. در این مقاله در گام نخست، به نظریه ها و مکاتب توسعه اشاره شده و در ادامه دیدگاه امام خمینی(ره) در باب الگوی توسعه ایرانی-اسلامی با عنوان طرح «تمدن گرایی اسلامی» بررسی شده و اهداف، سیاست ها و راهبردهای اصلی این الگو از بیانات ایشان استخراج شده و اثرات این طرح بر تولید الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت پیش بینی شده است.

فضای اطلاع رسانی در ایران، پس از سپری کردن دوره ای طولانی و انحصاری تا اواخر دهه هفتاد، در 10 سال گذشته با دو موج بزرگ خبرگزاری سازی روبه رو شده است؛ موج اول تا سال ۱۳۸۴ با تولد 1۵ خبرگزاری و موج دوم تا سال ۱۳۹۱ با ظهور 12 خبرگزاری دیگر. از آنجا که ظهور خبرگزاری های نوپدید، نظام اطلاع رسانی کشور را دست خوش تغییراتی کرده است، می توان از حیث تأثیر و تأثر دوسویه و واکنشی که محیط بیرونی نسبت به این خبرگزاری ها داشته و یا خبرگزاری ها در قبال محیط داشته اند، مسائل آن ها را بررسی کرد. بدین ترتیب هدف اصلی در تحقیق حاضر مسئله شناسی ابعاد محتوایی (محیطی) خبرگزاری های ایران (با تاکید بر خبرگزاری سازی های انجام گرفته در دهه اخیر) و ارائه سیاست های کاربردی در راستای حل مشکلات این حوزه است. از این رو، ضمن نگاهی کوتاه به ابعاد محتوایی مسائل خبرگزاری ها یعنی اندازه، فناوری، اهداف و استراتژی ها، محیط و فرهنگ سازمانی، تلاش شده تا با تکیه بر الگوی فرآیندی سیاست گذاری، برای هر کدام از مسائل، راه حل هایی ارائه شود.

هویت زنانگی و مردانگی در حاشیه فلسفه ها و رویکردهای مختلف بررسی و تحلیل شده است. هر یک از این تحلیل ها، دلالت هایی را در زمینه طراحی نظریه ای درباره تحکیم خانواده به دنبال داشته اند. در این پژوهش جنسیت بر اساس مبانی حکمت اسلامی واکاوی شده و آهنگ آن دارد تا به نظریه پردازی در باب تحکیم خانواده کمک نماید. این مقاله با اشراب دیدگاه تفهمی واقع گرایی صدرایی زوایای مختلف تحکیم را تبیین نموده است. و این معنا را بررسی کرده است که انسان در مراتب نازل نباتی و حیوانی، جنسیتی است و لکن صورت انسانی، فراجنسیتی است. لذا بر این نکته تاکید دارد که اگر بخواهیم روابط زن و مرد را در حریم خانواده مستحکم سازیم، بایستی سپهر معنایی توحیدی را مورد توجه قرار دهیم و بی شک، به میزانی که انسان به «قاب قوسَین او ادنی» نزدیک تر شود، روابط زن و مرد مستحکم تر خواهد بود.

فرهنگ و سازمان های فرهنگی پس از انقلاب اسلامی ایران همواره با نگاهی هزینه ای و نه سرمایه ای مورد توجه قرارگرفته اند. این در حالی است که فرهنگ همواره از جایگاهی راهبردی برای نظام جمهوری اسلامی ایران برخوردار بوده است. نخستین گام برای تغییر چنین رویکردی، تدوین سیاست هایی جهت اصلاح نظام سازمانی در سطح کلان است. با چنین نگاهی، مقاله حاضر مجموعه ویژگی های مدیر شایسته فرهنگی را برشمرده و به مدل سازی در این حوزه پرداخته است. مقاله شامل سه بخش اصلیِ بررسی و صورت بندی مسئله در ایران، بررسی و نقد سیاست های موجود و در نهایت، پیشنهاد سیاست های مطلوب است. در واقع، نگارنده برای دستیابی به سیاست های مطلوب به دلیل کلاژگونه بودن یافته های تحقیقات پیشینی و نداشتن مدلی جامع، به بررسی مدل های شایستگی پرداخته و از میان مدل های موجود مرتبط، از مدل نقش های مدیریتی کویین و مهارت های مدیریتی کاتز - به عنوان اصلی ترین مدل ها - استفاده شده است. در نهایت، شایستگی های مدیریتی ناظر بر سه بعد اصلی شخصیت، مهارت و دانش، شاخص سازی شده و بر اساس مؤلفه هایی چون گستره جغرافیایی، سطح های سازمانی، نقش های درون سازمانی و نوع مأموریت سازمانی، سطح بندی شده اند. در پایان، آسیب های مراحل گوناگون نظام شایسته سالاری بررسی و با تکیه بر پارادایم مدیریت اسلامی، راه حل های کلی و سیاست هایی برای برون رفت از این آسیب ها ارائه شدند.

میان نظریه و روش، یک بار در مقام تولید نظریه و بار دیگر در مقام کاربست آن، دو نقطه تماس متصور است. در مقام کاربست نظریه، یعنی شناخت و چاره جویی برای مسائل فرهنگی و اجتماعی جوامع (که تحت عنوان کارویژه سیاست گذاری فرهنگی معنا می یابد)، مراجعه به نظریه های علوم اجتماعی (به عنوان ظرفیت حوزه نظر) انکارناپذیر است. ترجمه و تدریس این نظریه ها در مراکز دانشگاهی کشور و به تبع آن کاربست آن ها در فرآیند مسئله شناسی، تصمیم گیری و اجرا، از واقعیت های امروز جامعه ما نیز هست. امّا در این رهگذر، مسئله این است که نظریه های علوم اجتماعی برون زا، غالباً برای حل مسائل جوامع مبدأ عرضه شده اند که با مسائل فرهنگی و اجتماعی جامعه ما ناهمگونی های (معرفتی و غیرمعرفتی) بسیاری دارند. بنابراین شایسته است شیوه برخورد و مواجهه با این نظریه ها، هوشمندانه باشد. مقاله حاضر، «شناخت چالش های مکاتب روشی موجود»، «اتکا به مبانی معرفتی درون زا» و «لحاظ نیازها و زمینه های فرهنگی و اجتماعی درونی» را از الزامات این هوشمندی دانسته و تلاش کرده تا با بازخوانی اصول و مبانی اندیشهٔ صدرایی، خطوط راهنمایی را برای استفاده ازاین گونه نظریه ها در عرصه سیاست گذاری فرهنگی پیشنهاد نماید.