درخت حوزه‌های تخصصی

تمبر به مثابه رسانه ای ثابت و منبعی اطلاعاتی که جنبه های اجتماعی، تجاری، سیاسی، فرهنگی، تاریخی و هنری جامعه را به روشی بی همتا نشان می دهد، از ارزشی همانند دیگر مواد غیرکتابی مثل اسکناس، سکه، پوستر و نقشه، برخوردار است. بهره گیری از چکیده کوتاه، تصویرهای رنگی و نمادها در سطحی محدود برای انتقال محتوا، ویژگی کلید ی تمبر است که آن را از دیگر مواد غیرکتابی ممتاز می کند. به خاطر همین ویژگی منحصر به فرد، می توان تمبر را هم ابزاری برای برقراری ارتباط و هم اثری هنری پنداشت. اما در ترکیه به تمبر و دیگر مواد نظیر آن، به عنوان مواد کلکسیونی توجه می شود تا منبع اطلاعاتی. این بررسی، بر آن است تا تحلیلی از کمیت و کیفیت مجموعه تمبر در کتابخانه ملی ترکیه و نیز اطلاعاتی درباره فهرست نویسی و حفظ و نگهداری تمبر، پیشاروی خوانندگان قرار دهد؛ باشد که قدری فراتر از مواد کلکسیونی و بلکه از دیدگاه منبعی اطلاع رسانی به موضوع تمبر توجه شود.

گسترش روز افزون آرشیوها با گستره فعالیت و وظایف متفاوت و نیز اهمیت آنها در نزد دولتها و ملل مختلف، باعث شده است تا تربیت کسانی که با دستیابی به دانش آرشیو، مدیریت علمی مراکز آرشیوی را به معنی اعم و نیز فعالیتهای تخصصی آن را به معنی اخص برعهده دارند، بیش از پیش مورد توجه مراکز آموزشی و دانشگاهی قرار گیرد. به طوری که امروزه به عنوان رشته ای پر اهمیت در خیلی از دانشگاههای دنیا، علاقه مندان را در سطوح مختلف به سوی خود جلب کرده و دانش آموختگان آن – که از آنها به عنوان آرشیویست یاد می شود – با دستیابی به توانائی علمی وعملی، فعالیت در گستره مذکور را به صورت هدفمند وجهه همت خود می سازند. اینکه دانش آرشیو چگونه و در چه سطوحی در دانشگاههای مختلف ارائه می گردد و محتوای دروس آن، چه مطالبی را در بر می گیرد و نیز چه مشابهتها و تفاوتهائی با رشته کتابداری دارد، موضوع نوشته حاضر است که به صورت گزینشی و با بررسی وضعیت آموزش این رشته در شماری از دانشگاههای جهان انجام می پذیرد و مهم ترین منابع آن، داده های موجود در وبگاههای اینترنتی مراکز مورد نظر می باشد.

نگارنده، از 22 شهریور لغایت 4 مهر 1385/ 12 لغایت 26 سپتامبر 26م.، در دوره سطح 1 آموزشی «مدیریت اسناد برای کشورهای در حال توسعه» در کشور چین شرکت کرد. مقاله حاضر، برپایه موضوعات مطرح شده در دوره و نیز پاسخهای مدرسان به پرسشهای طرح شده درخصوص مسائل مختلف اسنادی می باشد که به جهت آشنائی بیش از پیش علاقه مندان تهیه شده است. این همایش، به منظور آشنائی کشورهای در حال توسعه با مدیریت اسناد، در شهر کونمینگ ایالت یوننان کشور چین برگزار گردید. گفتنی است که در این هم اندیشی، نمایندگانی از چندین کشور آسیای جنوب شرقی (اندونزی، ویتنام، لائوس و برمه)، قاره آفریقا (توگو، لیبریا وگینه استوائی)، آمریکای جنوبی (اکوادور، کلمبیا، جامائیکا، پرو و بولیوی) و از اروپا، کشور آلبانی و نیز جمهوری مولداوی از جمهوری های استقلال یافته شوروی سابق، شرکت داشتند. کشور چین، دارای تمدنی کهن و همپایه تمدن ایران، هند، مصر و بین النهرین می باشد. ایالت یوننان، در جنوب غربی چین واقع شده است و وسعت آن بالغ بر ،394 کیلومترمربع و جمعیت آن در حدود 44 میلیون نفر می باشد. ایالت یوننان، گذرگاه چین به سمت کشورهای جنوب و جنوب غرب آسیا مانند ویتنام، لائوس و برمه می باشد.

شناخت ما از موزه توپقاپیسرای استانبول، به واسطه دارا بودن مجموعه ای غنی از آلبومهای نگارگری و نسخه های خطی نفیس ایران و بیش تر مربوط به عصر شکوهمند و طلائی نگارگری، می باید برای ما از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد. بررسی، شناسائی و ردیابی آثار باارزش نسخ خطی در موزه توپقاپی از سده های هشتم تا دهم هجری - که مصادف با دوره تیموریان است – می تواند هنرپژوهان، محققان و منتقدان هنری تاریخ ایران را با ویژگیهای تصویری، زیباشناختی و اصول هنرهای تجسمی شماری از آثار آن دوره - که در این مجموعه هنری موجود است - آشنا سازد. در پژوهش پیش رو، با معرفی هیجده نسخه از مکتب هرات در موزه یاد شده، به این مهم پرداخته می شود.

آرشیوها، کتابخانه ها، موزه ها و آرشیوهای دیداری – شنیداری، نهادهائی هستند که با مجموعه سازی، سازماندهی، حفظ و نگهداری و دسترس پذیری منابع اطلاعاتی سروکار دارند. اما تاکنون بویژه در ایران، به وجوه افتراق و اشتراک این چهار نهاد کم تر توجه شده است و در نتیجه، ارتباط این نهادها با هم مبهم است. هر چهار نهاد می توانند هر منبع اطلاعاتی اعم از کتاب، نشریه، سند، و منبع دیداری - شنیداری را در خود جای دهند و از منظر کارکردها و علایق خود به آن بنگرند. کتابخانه، محل گردآوری منابع مکتوب و چاپ شده و ارائه کننده اطلاعات در همه شکلهای آن است. کتابخانه، با موادی سروکار دارد که بخش اعظم آن منتشر شده یا به قصد اشاعه به وجود آمده است. آرشیو، مجموعه ای از پیشینه فعالیتهای سازمانی یا اجتماعی است که غالباً مواد اصلی و منتشر نشده هستند. موزه ها، به جای اسناد یا مواد منتشر شده، با بشر ساخته ها، اشیا و شواهد مادی پیرامون زندگی انسان سروکار دارند. آرشیوهای دیداری - شنیداری نیز ممکن است منابع منتشر شده یا منتشر نشده، تک نسخه ای یا چند نسخه ای را در خود جای دهند. از سوی دیگر، آرشیوهای دیداری - شنیداری با رسانه های فناورانه سروکار دارند و گرایش فنی بیش تری در آنها دیده می شود. اهمیت حفظ و نگهداری در این چهار نهاد، به یک اندازه نیست. هنگامی که منبع اطلاعات تک نسخه است، اهمیت حفظ و نگهداری آن به اوج خود می رسد. نوع دسترسی نیز در این چهار نهاد متفاوت است. این چهار نهاد، دارای مفاهیم و ویژگیهای خاص خود هستند و با در نظر گرفتن ماموریت، جایگاه، جامعه کاربران، منابع مالی، انسانی و دیگر عوامل ترغیب یا محدودکننده، مجموعه ای را گردآوری و سازماندهی می کنند و آن را دسترس پذیر می سازند. پیدایش اینترنت و گسترش فناوریهای جدید، این چهار نهاد را با چالشهائی روبرو کرده است. دیجیتالی سازی منابع و دسترس پذیر کردن آنها در محیطهای مجازی، موجب شده است تا برخی، به این نتیجه گیری برسند که این چهار نهاد بتدریج به هم نزدیک تر می شوند و حتی ممکن است از بین بروند و حوزه های وابسته به فناوریهای نوین جای آنها را بگیرد.

امروزه آرشیوها و کتابخانه ها به عنوان مؤسسه های فرهنگی، اطلاعات موجود در منابع اطلاعاتی خود را در شکلهای مختلف رسانه ای، به نسل حاضر و نسلهای آتی منتقل می کنند. از این رو،به عنوان مؤسسه های اطلاع سانی طبقه بندی گردیده و مؤسسه هائی دانسته شده اند که برای ارتقای دسترسی عمومی به منابع مختلف اطلاعات، فعالیت می کنند. بدین طریق که هر دو مؤسسه، بر اساس مجموعه ای از اصول، روشها و قواعد قانونمند، به کسب و گردآوری منابع، پردازش و توصیف، حفظ و نگهداری و اشاعه اطلاعات آنها در حوزه کاری خود می پردازند. در مقاله حاضر روشها، هدفها و سیاستهای اجرائی آرشیو و کتابخانه، در زمینه دسترسی به منابع، ویژگیها و همسانیها و ناهمسانیهای آنها مورد توجه قرار گرفته است.

انقلاب مشروطیت، نقطه عطفی در تاریخ ایران است که علاوه بر تاثیرات سیاسی، باعث گام نهادن جامعه مدنی ایران به فضائی جدید و تحرک آن شد. بررسی عملکرد دولتمردان ایران در بستن قراردادها و اعطای امتیازات به استعمارگران، روشنگری در زمینه سوءاستفاده های بیگانگان و ایجاد زمینه های لغو این قراردادها، مطلب بالا را تایید می کند. از جمله قراردادهای مورد بررسی، می توان به قرارداد بانک استقراضی روس، کمپانی لینچ، شرکت خوشتاریا و شرکت روسی راهداری انزلی – تهران اشاره کرد. اعتماد به نفس جامعه مدنی ایران را در عصر مشروطیت، می توان با بررسی حوادث اجتماعی آن زمان از جمله واکنش مردم انزلی نسبت به اجحافات شرکت روسی لیازانوف (شیلات شمال)، و واکنش قصابان قزوین در برابر ستم شرکت آمریکائی قره گوزیان، مشاهده کرد. از جمله نتایج مثبت مشروطیت و اثرات آن، می توان به تمدید نشدن قراردادهای استعماری و تخصیص یافتن امتیاز و انعقاد قرارداد با ایرانیان و استفاده از کارگران ایرانی، اشاره کرد.